Microsoft Word Quliyeva Narqiz Dars vasaiti son doc
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
QAFQAZ XALQLARI: Xüsusi tarixi-etnoqrafik vilayət
olan Qafqazın etnik tərkibi olduqca rəngarəngdir. Hal-hazırda Qafqazda 3 müstəqil ölkə: Azərbaycan, Gürcüstan (tərkibində Abxaziya, cənubi Osetiya və Acarıstan vilayətləri yerləşir) və Ermənistan Respublikaları, o cümlədən, Rusiya Federasiyası tərkibində olan Şimali Qafqazda muxtar qurumlar və respublikalar vardır: Dağıstan, Kabarda-Balkar, Şimali Osetiya (Alaniya), Çeçenistan, İnquşetiya muxtar respublikaları, Krasnodar ölkəsində Adıgey muxtar vilayəti, Stavropol ölkəsində Qaraçay-Çərkəz muxtar vilayəti və Xəzərin şimal- qərb sahillərində Kalmıkiya muxtar respublikası yerləşir. Qafqazda 50-yə qədər xalq yaşayır. Onların ən böyüklərinin statistik cədvəlinə baxaq: Azərbaycanlılar 8 milyon Gürcülər 4 milyon Ermənilər 4,3 milyon Abxazlar 100 min _______________Milli Kitabxana______________ 59 Acarlar 300 min Osetinlər 600 min Dağıstan xalqları: Avarlar 550 min Darginlər 320 min Kumıklar 260 min Ləzgilər 450 min Laklar 120 min Tabasaranlar 85 min Noqaylar 70 min Rutullar 17 min Aqullar 13 min Saxurlar 15 min Kabardinlər 350 min Balkarlar 75 min Çeçenlər 1 milyon Çərkəzlər 55 min İnquşlar 200min Adıgeylər 120 min Qaraçaylar 150 min Abazinlər 36 min Ruslar 12 milyon Ümumi əhali: 32,5 milyon Linqvistik baxımdan Qafqaz əhalisi 3 böyük dil ailəsinə mənsubdur: Qafqaz, Hind-Avropa, Altay dil ailələri. Lakin ərazidə azsaylı xalqlar da yaşayır ki, bunlar daha çox Dağıstanda məskunlaşmışlar. Antropoloji cəhətdən Qafqaz əhalisi yekcinsdir. Monqoloid əlamətli noqaylar və kalmıkların əksəriyyəti istisna edilməklə bütün digər xalqlar böyük Avropa irqini təmsil edirlər. Ruslar istisna edilməklə Qafqazın bütün əhalisi Avropa irqinin cənub budağına daxildirlər. Əhali başlıca olaraq üç əlamətlərinə görə fərqlənir: _______________Milli Kitabxana______________ 60 1) Saçın və gözlərin rənginə görə; 2) Sifətin enliliyinə görə; 3) Baş indeksinə görə. Qafqaz əhalisini aşağıdakı antropoloji tiplərə ayırmaq olar: 1) Böyük Qafqaz tipi; 2) Xəzər tipi; 3) Kuban və ya Pont tipi; 4) Kartvel və erməni tipləri. Qafqaz əhalisinin müasir antropoloji tərkibi hələ Son Tunc və İlk Dəmir dövründə formalaşmışdır. Qafqazda ən geniş yayılmış dil ailəsi Qafqaz və ya İber-Qafqaz dil ailəsidir. Hazırda bu dil ailəsi 4 budağa ayrılır: 1) Cənub (Kartvel); 2) Şimal-Qərb (Abxaz-adıgey); 3) Mərkəz (Nax); 4) Dağıstan budaqları. Kartvel dillərində gürcülər danışır. Abxaz-adıgey dillərində abxazlar, abazinlər, adıgeylər, çərkəzlər və kabardinlər danışırlar. Çeçenlərin və inquşların dilləri Nax budağına daxildir. Dağıstan budağına avarların, darginlərin, lakların, ləzgilərin, tabasaranların, o cümlədən, Dağıstanda və Azərbaycanda yaşayan bir neçə xalqın dili daxildir. Dağıstan və Azərbaycanda yaşayan Dağıstan dilli xalqlar ləzgilər, aqullar, rutullar, avarlar, tabasaranlar, saxurlar, udinlər, buduqlar, qrızlar və xınalıqlardır. Ləzgilər ləzgi, rus və Azərbaycan dillərində, aqullar ləzgi və rus dillərində, rutullar və saxurlar Azərbaycan və rus dillərində, tabasaranlılar öz müstəqil ədəbi dillərində, udinlər Azərbaycan və udin dillərində danışırlar. Qafqazda Hind-Avropa dillərini təmsil edən xalqlar ruslar, ermənilər, osetinlər, ukraynаlılаr, tatlar, talışlar, kürdlər, yunanlar və başqalarıdır. İran dilli əhali osetinlər, talışlar, kürdlər və tatlardır. Qafqazda moldovanlara, qaraçılara, alman- lara da rast gəlinir. _______________Milli Kitabxana______________ 61 Altay dil ailəsinə mənsub olan xalqlar türk dilli xalqlardır. Bunlara azərbaycanlılar, noqaylar, kumıklar, balkarlar, qaraçaylar daxildir. Qafqaz xalqlarının geyimləri bəzi əlamətlərinə görə ümumi xarakter daşısa da burada yaşayan xalqların geyimlərində də fərqlər vardır. Adıgeylərin, osetinlərin, qaraçayların, balkarların, abxazların geyimləri oxşardır. Bu xalqların geyim tipləri: beşmet, dar şalvar, papaq və yapıncı, ensiz toqqa və çəkmədən ibarətdir. Qadın geyimləri köynəkdən, uzun şalvardan, enli biçimli tumandan və hündür baş geyimindən ibarətdir. Dağıstan xalqlarının kişi geyimləri bir çox əlamətlərinə görə adıgey geyimlərinə bənzəyir. Dini etiqadlarına görə Qafqaz xalqları 2 hissəyə: müsəlmanlara və xristianlara ayrılır. Xristianlıq Qafqazda eramızın ilk əsrlərində yayılmışdır. IV əsrdə bu din Qafqaz Albaniyasında (İndiki Azərbaycan və Cənubi Dağıstan) və Gürcüstanda qəbul edilmişdir. Xristianlıq gürcülərdən abxazlara və adıgeylərə (VI-VII əsrlər) keçmişdir. Bu dini sonralar çeçenlər (VIII əsrdə), inquşlar, osetinlər və başqa dağlılar da qəbul etmişdilər. Qafqazda İslam dininin yayılması bilavasitə Ərəb dövrü ilə (VII-VIII əsrlər) əlaqədardır. Bu din monqol yürüşləri dövründə, xüsusilə, Teymurun yürüşləri zamanı daha da möhkəmləndi. Abxazlar İslami XV əsrdə, türk işğalları dövründə qəbul etdilər. Şimali Qafqaz xalqları arasında İslam dinini XV-XVII əsrlərdə türk sultanları və Krım xanları yayırdılar. İslam dinini XVII-XVIII əsrlərdə osetinlər Kabardadan qəbul etmişdilər. XVI əsrdə İslam Dağıstandan Çeçenistana da keçmişdir. İnquşlar isə İslam dinini XIX əsrdə çeçenlərdən qəbul etmişlər. İslam dini Şamilin başçılığı altında milli azadlıq hərəkatı dövründə dağlılar arasında daha da möhkəmləndi. Azərbaycanlılar Cənubi Qafqazda yaşamaqla Qafqazın ən böyük yerli xalqıdır. Kökləri yerli Qafqaz Albaniyasına gedib _______________Milli Kitabxana______________ 62 çıxan Azərbaycan xalqı öz milli adətlərinə, məişətinə və mədəniyyətinə görə digər Qafqaz xalqları ilə həm oxşar, həm də fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Albanların xarici antropoloji görünüşü haqqında məlumatlardan aydın olur ki, onlar Dağıstan və Azərbaycanda yaşayan, keçmiş albanların qalıqları olan xalqlara çox oxşar olmuşlar. Cənubi Qafqazda ikinci böyük yerli xalq gürcülərdir. Gürcüstanda gürcülərlə yanaşı azərbaycanlılar, ruslar, ermənilər, abxazlar, osetinlər, acarlar və başqa xalqlar da yaşayırlar. Antropoloji cəhətdən gürcülər Pont-Zaqros tipinə aiddir. Gürcülərin arasında bir çox etnik qruplar da vardır. Hazırda onlar gürcü etnosunun tərkibinə daxil olaraq öz əvvəlki etnik xüsusiyyətlərini itirmişlər. Bunlar, əsasən, kartli, kaxet, tuşin, xevsur, pşav, moxev, mtiul, inqiloy, mesxi, cavax, imeret, raçin, leçxum, qori, acar, meqrel, laz (çan) və svanlardır. Gürcülər daha çox əkinçilik, maldarlıq, üzümçülük və şərabçılıq, o cümlədən, sənətkarlıqla məşğul olmuşlar. Gürcü yaşayış evləri 3 tipdir. Svanlar, xevsurlar və tuşinlər 3-4 mərtəbəli evlərdə yaşayırlar. Gürcü xalq nəqliyyat vasitələri 2 qrupdur: sürütmələr və xizəklər. Gürcü geyimləri özünəməxsusluğu ilə seçilir. Kişi geyimləri çoxa-axalexi adlanır. Gürcü adətinə görə endoqamiyaya yol verilmir. Elçiliyə gedənlər, adətən, qızın dayısının razılığını alırdılar. Bu adətə dasacerisi – razılıq deyirlər. Sonra patara nişani, yəni kiçik nişan taxılırdı. Bu mərhələdən sonra nişanlı qız artıq başı açıq evdən bayıra çıxa bilməzdi. Daha sonra böyük nişan olurdu. Bir qədər sonra toy şənliyi başlayırdı. Ermənilər Cənubi Qafqazda gəlmə xalq olmaqla Hind- Avropa dil ailəsinin ayrıca bir qrupunu təşkil edirlər. Qədim erməni dili qrabar XIX əsrə qədər danışıq dili kimi istifadə olunmuşdur. Son orta əsrlər dövründən başlayaraq yeni ədəbi erməni dili – aşxarabar dili təşəkkül taparaq XIX əsrdə tam erməni dilinə çevrilmişdir. Ermənistan hal-hazırda monoetnik respublikadır. Ermənistanın qədim yerli əhalisi azərbaycanlılar _______________Milli Kitabxana______________ 63 olmuşdur. Qafqazа XIX əsrdə gələn ermənilər sonralar yerli əhalinin məişət və mədəniyyətini mənimsəmişlər və bunları özününküləşdirməyə cəhd göstərmişlər. Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|