Microsoft Word Raqobat Siyosati ziyo netga

mavzu. Turli bozordagi raqobatli strategiyalar va firmaning raqobatli pozitsiyalari

1. 
   Aniq lider bo‘lmagan bozorda firmaning raqobat strategiyasi.
   
2. 
   Raqobatchilar narxini tushirishga agressiv ta’sir etish.
   
3. 
   O‘zbekistonda iste’mol bozorini raqobatbardosh mahsulotlar bilan to‘ldirishda hukumatning roli
   

1. 
   Aniq lider bo‘lmagan bozorda firmaning raqobat strategiyasi
   

Raqobat bozor iqtisodiyotining g‘oyat muhim xususiyati. U amal qilishi uchun ma’lum shart-sharoit muhayyo bo‘lishi talab qilinadi. Raqobat faqat bozor iqtisodiyoti muhitida bo‘lishi mumkin, chunki undagina u zarurat bo‘ladi, shuningdek, unga yo‘l ham ochiladi. Bas, shunday ekan bozor munosabatlarining yuzaga kelishi ayni bir vaqtda raqobatchilikning shakllanishini bildiradi. Bozor iqtisodiyotining shakllanishidagi klassik yo‘l g‘arb mamlakatlarida bo‘lib, u yerda raqobatchilik muhiti uzoq yillar mobaynida, davlatning ishtirokisiz, o‘z-o‘zidan, ya’ni stixiyali yuz bergan. Shu yo‘sinda erkin raqobat paydo bo‘lgan. Iqtisodiyotda monopollashuv tendenstiyalari paydo bo‘lish munosabati bilan erkin raqobat

cheklanadi, shu sababdan sog‘lom rakobatchilik muhitini yaratishda davlat ham qatnashadi. Buni davlatning antimonopol siyosatida ko‘rish mumkin. Bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratishga emas, balki uni saklab qolishga, kezi kelganda qaytadan tiklashga, raqobatning madaniylashgan usullarini qaror toptirishga qaratiladi.

O‘rinbosar tovarlar - muayyan iste’molchilar guruhi uchun muayyan funksiyani bajaruvchi, biroq boshqa texnologiya asosida ishlab chiqarilgan tovarlardir. O‘rinbosar tovarlarning bozorga kirib kelishiga, masalan, fan-texnika taraqqiyoti yoki narx siyosatining o‘zgarishi sabab bo’lishi mumkin - mikrokompyuterlar narxining pasayib borishi an’anaviy pochtaning elektron aloqa tomonidan siqib chiqarilishiga sabab bo’ldi. O‘rinbosar tovarlarning narxi tovar bozoridagi firmalar belgilashi mumkin bo‘lgan eng yuqori chegara vazifasini o‘taydi. O‘rinbosar tovarning narxi xaridorlar uchun qanchalik foydali bo‘lsa, tovar bozorida narxni ko‘tarish imkoniyatlari shunchalik cheklangan bo‘ladi (Porter).

Bu qonuniyat ayniqsa energiya bozorida yaqqol namoyon bo‘ldi va energiya manbalarining yangi turlarini ishlab chiqishga katta ta’sir ko‘rsatdi. Neft bozorlarida narx-navoning ko‘tarilib borishi atom va quyosh energetikasining rivojlanishiga turtki bo‘ldi.

O‘rinbosar tovarlar o‘sha xaridorlar guruhi uchun xuddi shu funksiyani bajaruvchi tovarlar, lekin boshqa texnologiyaga asoslangan. Bu permanent xavf yaratadi, chunki o‘rnini bosish xavfi doimo majud. Ushbu xavflar texnologik yutuqlar natijasida o‘sishi mumkin. O‘rinbosar tovarlarga bo‘lgan haqiqiy narxlar tovar bozorida harakat qiluvchi firmalar belgilashi mumkin bo‘lgan eng yuqori baholarni aniqlaydi. O‘rinbosar tovarlar foydalanuvchilarni qanchalik qoniqtirsa, tovar bozorida narxlarning o‘sish imkonyati shunchalik chegaralangandir.

Energoresurslar bozoridagi bunday holat energiyaning yangi manbalarini ishlab chiqarishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Neft bahosining oshib ketishi atom va quyosh energetikasining rivojlanishiga keng yo‘l ochib beradi.

Mijozlar o‘z ta’minotchilari bilan ma’lum miqdorda savdolashish qobiliyatiga egadir. Ular firmani narxlarni pasaytirishga majbur qilib, keng xizmatlar kompleksini va yanada yaxshi to‘lov sharoitlarini talab qilib, firma u yoki bu harakatining potenstial rentabelligiga ta’sir etishlari mumkin. Yaxshi sharoitlarga erishish qobiliyati darajasi qator omillarga bog‘liq:

• 
  markazlashgan mijozlar guruhi yoki uni haridining hajmi ta’minotchi savdosining anchagina qismini tashkil: bu yirik sotish tarmoqlari va savdo markazlari holatidir;
  
• 
  mijoz tomonidan xarid qilinadigan tovarlar uning o‘z xarajatlarining muhim qismini tashkil etadi, bu esa uni yanada ko‘proq savdolashishga undaydi;
  
• 
  sotish tarmoqlariga kirish: yangi tovarlarni kiritishda ehtiyotkor bo’lish kerak, ko’pincha yangi firmalar yangi sotish kanalini tashkil etishga majbur bo‘ladi;
  
• 
  tajriba samarasi va harakatlar bo‘yicha afzalliklar;
  
• 
  tovarlar kuchsiz differenstiyalangan va mijozlar boshqa ta’minotchilarni
  

topishga ishonadilar;

• 
  ta’minotchilar almashinuvi bilan bog‘liq o‘tish xarajatlari mijoz uchun muhim emas;
  
• 
  mijoz talab, bozordagi haqiqiy narx va ta’minotchining xarajatlar to‘g‘risida yetarli ma’lumotlarga ega.
  

Bundan kelib chiqadiki, xaridorlarni tanlash muhim strategik qarordir. Firma mijozni tanlash siyosatiga amal qilgan holda o‘z raqobat sharoitini anchagina yaxshilab olishi mumkin.

Ta’minotchilarning mijozlardan manfaatli shartlarga erishish qobiliyati shundan iboratki, ular o‘z ta’minoti uchun narxni oshirishi, ma’lum mijozga yetkazib beradigan tovarlar sifatini pasaytirish yoki hajmini chegaralash imkoniyatiga ega. Shu yo‘l bilan kuchli ta’minotchilar mijozlar harakati rentabelligiga ta’sir etishlari mumkin.

Ta’minotchilarga tijorat tomonidan yordam beruvchi sharoitlar quyidagilardir:

• 
  ta’minotchilar guruhi mijozlar guruhiga qaraganda ko‘proq markazlashgan;
  
• 
  ta’minotchilar o‘rinbosar tovarlar tomonidan xavfni his etmaydilar;
  
• 
  firma ta’minotchi uchun muhim mijoz sanalmaydi;
  
• 
  tovar mijoz uchun muhim ishlab chiqarish vositasi bo‘lib hisoblanadi.
  

Raqobatchi kuchlarni tahlil qilishni yakunlar ekanmiz, shuni ham qayd qilib o‘tish mumkinki, bozor kuchi va potenstial daromad bozordagi vaziyatga qarab juda keng diapazonda o‘zgarib turishi mumkin.

Biz daromad potenstiali juda kichik bo‘lganda va aksincha, juda yuqori bo‘lgandagi holatlarni ko‘rib chiqamiz. Birinchi holatda quyidagi vaziyat vujudga keladi:

• 
  tovar bozoriga kirish erkin bo’ladi;
  
• 
  mijozlar va yetkazib beruvchilarga nisbatan bozordagi firmalar hech qanday savdolashish imkoniyatiga ega bo‘lmaydilar;
  
• 
  raqobatchi firmalar juda ko‘p bo’lganligi tufayli raqobat cheklanmagan bo‘ladi;
  
• 
  barcha tovarlar bir-biriga o‘xshash bo’lib, o‘rinbosar tovarlar ham juda ko‘p bo‘ladi.
  

Bu iqtisodchilar uchun juda qadrli bo‘lgan mukammal raqobatning ideal shaklidir. Daromad potenstiali juda yuqori bo‘lgan ikkinchi holat uchun esa, vaziyat mutlaqo teskari bo‘ladi:

• 
  yangi raqobatchilarning kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaydigan qudratli to‘siqlar mavjud bo‘ladi;
  
• 
  raqobatchilar bo‘lmaydi yoki ular juda kam va kuchsiz bo‘ladi;
  
• 
  xaridorlar o‘rinbosar tovarlarga murojaat qila olmaydilar;
  
• 
  xaridorlar bosim ko‘rsata olmaydilar va narxning pasaytirilishiga erisha olmaydilar;
  
• 
  yetkazib beruvchilar yuqori xarajatlarning tan olinishiga erishish uchun bosim ko‘rsata olmaydilar.
  

Firma uchun ideal bo‘lgan ushbu vaziyatda firma bozorda o‘ta yuqori mavqeiga ega bo‘ladi. Hayotiy voqelikda uchraydigan real bozor vaziyatlari esa ushbu ikki

holatning oralig‘ida joylashadi va raqobatchi kuchlarning o‘zaro ta’siri goh u, goh bu vaziyatga tomon yaqinlashib turadi.

Raqobatning ikki usuli bor: narx vositasida raqobatlashuv, narxdan foydalanmay raqobatlashuv. Erkin raqobat davrida raqobat kurashning bosh usuli tovarni raqibinikidan pastroq narxda sotish bo‘lgan. Bu usulni qo‘llash uchun korxona boshqalarnikidan ko’ra unumliroq texnologiyani kiritishi, malakaliroq ishchilarni yollashi va mehnatni yaxshiroq tashkil etishi kerak. Faqat shu holdagina, uning tovarini individual qiymati bozor qiymatidan past bo‘lib, bu narxni tushirish imkoniyatini beradi. Iqtisodiyotning monopollashuvi raqobat kurashi usullarini ham o‘zgartiradi. Endi narx vositasida amalga oshiriluvchi raqobat usullari o’rnini narx bilan bog‘liq bo’lmagan usullar egallay boshlaydi. Raqobat kurashida mahsulot sifati, mahsulotni sotish shart-sharoitlarini yaxshilash va reklama qilishning ahamiyati ortib boradi.

Yirik korporastiyalar narxni tushurish yordamida raqobatchisini bozordan o‘zi ziyon ko’rmagan holda siqib chiqarishi amrimahol bo’lganidan, u bozordagi vaziyatni o‘zgartirish uchun o‘zining ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni kamaytirib tovar taklifini qisqartiradilar. Shu sababli, hatto inqiroz davrlarida ham, narxlar barqarorligicha qolaveradi.

Narxsiz raqobat monopoliyalar bor joyda ham muhim o‘rin egallaydi, chunki:

1. 
   narxni pasaytirish tovar sotishni ko‘paytirish imkonini bermaydi, chunki raqib ham narxni pasaytirishya mumkin, bundan hech kim yutmaydi. Bas, shunday ekan, tovar sifatini oshirish, savdo xizmatini yaxshilash yo‘liga o’tiladi, bu bilan tovar sotishni ko‘paytirish mumkin;
   
2. 
   yirik firmalar kuchli bo‘lganligi sababli mahsulotyai yangilash, uni modernizastiyalash va reklamaga katta pul sarflay oladilar.
   

Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat usullarining qo‘llanishi o‘zaro kurashda narxdan foydalanilmaydi degan gap emas. U ko‘proq yashirin tus olmoqda, ya’ni tovarlar e’lon qilingan narxlardan arzonga sotiladi, bundan boshqalar ogoh etilmaydi. Bu, ayniqsa, mavsumiy tovarlar sotishda qo‘llanadi. Narx vositasidagi raqobat jahon bozoriga ham kirib borgan. U yerda narx bilan raqobat qilish po‘lat, gazlama, elektronika, kimyoviy va qishloq xo‘jalik mahsulotlari bozorlariga xosdir.

Raqobatli afzallikka erishishning yo‘llaridan biri tovarni muvaffaqiyatli differentsiatsiyalash bo‘lsa, ikkinchi yo‘l - unumdorlikni yaxshilash va xarajatlarni to‘g‘ri boshqarish vositasida xarajatlar bo‘yicha afzallikka erishishdir. Xarajatlarni kamaytirishning bir necha yo‘llari bor bo‘lib, ulardan biri shuki, qo‘l mehnatidan ko‘p foydalaniladigan sohalarda, ya’ni qo‘shilgan qiymat jami xarajatlarning katta qismini tashkil qilgan tarmoqlarda tovarni ishlab chiqarish bo‘yicha tajriba oshgan sari, xarajatlarni kamaytirish imkoniyati vujudga keladi. Bunda xarajatlarning kamayishiga ishchilarning o‘z ish usullarini tinimsiz takomillashtirib borishi, firmaning yangi ishlab chiqarish jarayonlarini o‘zlashtirishi, tovar konsepsiyasini takomillashtirishi sabab bo‘ladi.

Bunday «o‘rganish jarayonining mavjudligini birinchi bor Rayt va Boston konsalting guruhi (BKG, Boston consulting group) tomonidan aniqlangan edi. 60- yillarning oxirida BKG turli xil tovarlarning juda katta guruhiga nisbatan tajriba samarali ekanini tasdiqladi va tajriba qonuni deb atalgan qonunni kiritdi. Bir qator

firmalar tomonidan tanlab olingan strategiyalarga katta ta’sir ko‘rsatgan ushbu qonun iqtisodchilar umumlashgan holda o‘rganadigan masalalarni - mehnat unumdorligini oshirish muammosini tasvirlaydi va shakllantiradi.

Tajriba qonunining ta’rifi. Tajriba qonunining strategik ahamiyati shundaki, u firmaning o‘z tovarlarigagina emas, balki raqobatchilarning tovarlariga sarflanadigan xarajatlarning evolustiyasini ham oldindan bilishga imkon beradi. Tajriba qonuniga ko‘ra, «standart tovardan qo’shilgan qiymat olishda doimiy pul birliklarida o‘lchangan birlik mahsulotga sarflanadigan xarajatlar mahsulot miqdori ikki baravarga oshganda ma’lum bir foiz miqdorida kamayadi ».

Ushbu ta’rifga bir necha izohlar kiritamiz:

• 
  «tajriba» tushunchasining bu yerdagi ma’nosi tovarning necha yildan buyon ishlab chiqarilayotganligini emas, balki ishlab chiqarilgan barcha tovar birliklarining sonini anglatadi;
  
• 
  shu sababli ishlab chiqarish miqdorining ma’lum davr ichidagi o‘sishini tajribaning ortishi bilan adashtirib yubormaslik kerak;
  
• 
  tajriba qonuni tabiat qonunlari tarkibiga kirmaydi va u qaytmas jarayon emas, ya’ni u bir necha vaziyatlardagina (hamma uchun bir xil emas) statistik jihatdan tasdiqlangan oddiy kuzatuvdir.
  

2.