Microsoft Word shaytanat1 ziyouz com doc
Yüklə 0,58 Mb.
|
b o b 1Sharif garang edi. Ko‘rgani, eshitgani tushmi yo o‘ng ekanini farqlay olmas edi. Dam badaniga halovatli, huzurli kuch hukm o‘tkazadi. Bunday paytda u bulutlarga yonboshlab olib osmonda suzadi. Ba’zan esa qandaydir ko‘rinmas bir kuch temirchining omburi bilan yuragini siqa boshlaydi. Ana shunda dunyo ko‘ziga tor bo‘lib ketadi. Esini taniganidan beri ko‘rgan xo‘rliklarini, alamlarini, tashvishlarini eslaydi. Eslab turib «omburingni qattiqroq siqsang-chi, bu yurakni birato‘la vayron qilib yubora qolsang-chi», deb nola qilganini o‘zi ham bilmaydi. Sharif hozir ham shu ahvolda edi. Ikki qavatli karavotning yuqorisida yuztuban yotib, dardli bir to‘lg‘oqni boshidan kechirar edi. Birovlarni onalari duru gavhar ustida tug‘ib, zarhal choyshablarga yo‘rgaklaydi. Sharif esa, o‘zining nazarida, alamlar tikonzori ustida tug‘ilib, tashvish choyshabiga yo‘rgaklangan. Birovlar bu dunyo ne’matlaridan to‘yib bahramand bo‘lish uchun tug‘ilgan bo‘lsa, Sharif, o‘zining nazarida, bu dunyodan nafratlanish uchungina tug‘ilgan. Go‘yo poki Parvardigor uni yaratib «mana, qarab qo‘y, bu dunyoda havas qiladigan hech nima yo‘q», deganu Sharif tug‘ilganidan beri mana shu haqiqatni qadam-baqadam anglab borayotganday. Bu dunyoda hamma narsa o‘lchovli, hamma narsaning cheki-chegarasi mavjud. Alqissa, Sharifning boshiga yog‘ilayotgan abri balo ham o‘tay deb qoldimi? Bu bulut uning boshiga ham turli alamlarni, g‘ussalarni yog‘dirdi. Eng so‘nggi balo — o‘lim urug‘imi, qamoqda chirish qismatimi? Sharifning badaniga titroq yugurib, tan azobi ruh azobini quvib chiqara boshladi. Eng chekkadagi karavotda qarta o‘ynab o‘tirgan davraning dam jimib qolishi, dam asabga teguvchi g‘o‘ng‘illashi, dam baland ovozda gap talashishlari ham tumanli ufq bag‘riga singib ketdi. Ko‘ngli aynib, a’zoyi badani qaqshadi. Go‘yo ichiga katta ilon kirib olib, buralib, to‘lg‘ona ketdi. Sharif shu yoshga kirib sira bu holga tushmagan edi. Tumov kabi ne’matlardan el qatori bahramand bo‘lib yurardi. Ammo bunaqa azobli dardni sira tortmagan edi. «O‘ladiganga o‘xshayman, — deb o‘yladi u. — Ichimda buralayotgan jon bo‘lsa kerak. Jon chiqishi shunaqa og‘irmi?» azoblar mavji bir oz pasaygan damda otasini esladi. Otasi muloyim gapira turib jon taslim qilgan edi. Go‘yo gapdan horib picha tin olish uchun ko‘z yumganday edi. O‘shanda «o‘lish ham oson ekanda», deb qo‘ygandi. Hozir bu dunyoni tashlab ketish oson emasligini angladi. Sharif hayotdan to‘ygan banda emasdi. To‘g‘ri, u to‘yib yeb-ichmadi, tarallabedodlar unga nasib etmadi. Agar shularga intilsa, balki erishardi. Nolimay yashadi, o‘z ishini bildi. Shu ahvolda bo‘lsa ham yana uzoq yil umr ko‘rishni istardi. Ammo nachora... kuni bitganga o‘xshaydi. «Kunim bitganga o‘xshaydi...» Sharifning xayoliga bu fikr qattiq o‘rnashib olgan edi. Soqchi orqali do‘xtir chaqirishni o‘ylamasdi. Bu dard o‘lim darakchisi emas, balki mastligida tomiriga yuborilgan qoradorining xumori ekani xayoliga ham kelmas edi. Tergovchining gaplari, bilagidagi igna izi oqibatda bunchalar azoblarga qo‘yishini o‘ylab ko‘rmagan edi. U giyohvandlarning telba ko‘zlarini, qiynoqdan to‘lg‘onishlarini televizorda ko‘rgan, ammo bu ahvolga tushib qolish mumkinligini bilmas edi. Uning bukchayib titrashi, o‘qchishi xona burchagida qimor o‘ynab o‘tirgan yigitlar diqqatini tortdi. Ulardan biri Sharifga yaqinlashib peshonasida to‘zib yotgan sochini siqimlab, boshini ko‘tardi-da, yarim ochiq ko‘zlariga qaradi. Paxan o‘zimizdan ekan-ku, — dedi u sheriklariga qarab. — Nima qilamiz? Ishing bo‘lmasin, — dedi to‘rda o‘tirgan kishi. Odam qilib qo‘ya qolay, haqqini to‘lar? — dedi yigit. To‘rda o‘tirgan kishidan sado chiqmadi. Yigit o‘zi yotadigan karavot tomon yurdi. Yostig‘ini ko‘tarib, tuguncha oldi. Tugunchada em ignasi, ikki qarich ingichka rezina ichak bor edi. U Sharifga yaqin kelib usta hamshiralarday rezina ichakni Sharifning bilagiga o‘radi. So‘ng bo‘rtib chiqqan tomirga igna sanchdi. Sharifni azoblar tark etdi. Ichidagi ilon ham tinchidi. «Jonim chiqib ketdimi?» deb o‘yladi. U rohat quchog‘ida suza boshladi. Shirin tushlar adog‘iga yetib mast uyqudan uyg‘onish vaqti yetdi. U ko‘zini ochib picha karaxt yotdi. Qamoqda ekani, azob bilan to‘lg‘ongani tush emas, haqiqat ekani ayon bo‘lgach, yostiqdan bosh ko‘tardi. Temir panjarali deraza ortida tunning qora basharasi ko‘rindi. Ikki qavatli temir karavotlarda mahbuslar uxlab yotishibdi. Xona burchagi odatdagiday bedor. Ular Sharifning uyg‘onganini darrov sezishmadi. Sharif qaddini ko‘tarib oyoqlarini pastga osiltirib o‘tirganidan keyin davradagi bir yigit o‘rnidan turdi. Ha, paxan, ahvol qandoq, zo‘rmi? — dedi u Sharifga yaqinlashib. Sharifga uning yuzi tanish ko‘rindi. «Qaerda uchratgan ekanman?» deb o‘yladi. Pastga tushing mundoq, hisob-kitob qilib qo‘yaylik. «Nimani hisob-kitob qilarkan», deb o‘yladi Sharif. Yigit Sharifni eshik tomon boshladi. Yuvingich yonidagi qo‘pol qutini imlab dedi: O‘tirib yozing, paxan. Kennayimga bizadan salom eting. Ertaga beshtagina kusok tayyorlab qo‘ysinla. Tushunmadim, — dedi Sharif, — kusogingiz nima? Yigit rostdan tushunmadimi yo laqillatyaptimi, deb o‘ylanib, unga qattiq tikildi. Keyin qo‘pol ohangda: Besh ming, — dedi. — Ertaga besh ming so‘m yetkazib bermasa tilla tishlaringni sug‘urib olaman. Menda... tilla tish yo‘q, — dedi Sharif soddalik qilib. Qani, og‘zingni och-chi? Sharif yigitning amriga bo‘ysindi. I-e, — yigit ajablandi, lekin bo‘sh kelmadi, — unda kallangni sug‘urib olaman. Besh mingga arziydimi o‘zi bu kalla? Og‘ayni, uyda besh mingim yo‘q mening. Men... Gapni cho‘zma. Yoz xatingni. «Besh ming topib bermasang, meni o‘ldirisharkan», deb yoz. Agar bu ham senga yetmasa, bola-chaqang bilan qirib yuboramiz. Besh ming topiladi, bola-chaqa topilmaydi! Sharif chinakamiga qo‘rqib ketdi. Bu yigit hazillashayotganga o‘xshamaydi. Sharif bunday qahri qattiq odamlarning qilmishlarini ko‘p eshitgan. Odamning kallasini olib huzur topadigan bu bandalar shunchaki po‘pisa qilishmaydi. Sharif yigit uzatgan qalamni olib ikkitagina jumla yozdi: «Onasi, menga besh ming juda zarur. Xatni olib borgan odamga topib ber». Yigit xatni o‘qib jilmaydi. Vey, paxan, odam ekansan-ku, a? — deb yelkasiga urib qo‘ydi-da, eshikni taqillatdi. Darcha ochilib soqchining yuzi ko‘ringach, xatni uzatdi. Shu akaxonimizning xatlari bor ekan, berib qo‘ying, duo qilamiz. Sharif bu holatni ko‘rib lol qoldi. Bu yigit kim o‘zi — mahbusmi yo turmaning egasimi? «Har holda pachakilashmaganim durust bo‘ldi», deb o‘ziga taskin berdi. Yigit uni davraga boshladi. Sharifga ham qarta uzatdilar. Men... o‘ynamayman... bilmayman, — dedi Sharif kartani nari surib. Bilmasang, o‘rganasan, bundan oson ish yo‘q. Erkakmisan o‘zing? — dedi yigit qat’iy ohangda. So‘ng Sharifning oldiga bir siqim pul qo‘ydi. — Bu qarz. Haligidan tashqari. Sharif avvaliga bir oz yutdi. Yigit unga maslahatchi bo‘ldi. So‘ng yutqiziq boshlandi. Qarzga berilgan bir siqim g‘ijim pul uchdiyu ketdi. Davradagilar hotamtoy edilar, bu bechoraga rahm qilib qarzga o‘ynashga rozi bo‘ldilar. Tongga qadar «Sharif boyvachcha» o‘ttiz ming so‘mlik qarzga botib, o‘rnidan turdi. Kennayimga yana bir xat yozasan. Pul uch kunda shu yerda bo‘lishi kerak, — dedi yigit. — Bo‘lmasa... Bilaman, — dedi Sharif, — molim ham, jonim ham talonda. Ha, barakalla, bor, yozaqol. Soqchiga yana bitta xat berildi. Sharif o‘rniga chiqib yotib o‘yga toldi. Boshi berk ko‘chaga kirib qoldi desak, uncha to‘g‘ri bo‘lmas. Boshi berk ko‘chaga kirib qolgan odam orqasiga qayrilib qaytib chiqib ketishi mumkin. Sharif nazarida boshi berk ko‘chaga kirib qolmadi, balki naq jahannamning o‘ziga quladi, endi ortga yo‘l yo‘q. Shu yerda kuyib kul bo‘lishi kerak. O‘zi-ku kuyib kul bo‘lishga mahkum etilgan ekan, oilasini nima sababdan jahannam oloviga ro‘para qildi? Sharif mana shundan dog‘da edi. Endi nima qilsin? Tergovchiga aytsinmi? U ham bularning odami bo‘lsa-chi? Tergovchining ko‘rinishi binoyi, o‘zini rahmdil, haqiqatparvar qilib ko‘rsatyapti. Biroq... hamma baloni shular boshlaydi — Sharifning birinchi uchrashuvdan chiqargan xulosasi shu. Yangi yilning birinchi kuni Sharifni o‘ttiz minglik qarz botqog‘iga botirdi. Xotini bu pulni qaerdan topadi, kimlarning ostonasiga bosh uradi — o‘ylab o‘yiga yetolmadi. Puldor qarindosh-urug‘i, oshna-og‘aynisi ham yo‘q. Sinfdoshlari orasida boyvachchalar bor, lekin ularni haromxo‘r deb bilib, hatto hazar qilib bordi-keldini yig‘ishtirib qo‘ygan edi. Endi ular yordam berisharmikin? Nonushtadan keyin Sharifning tungi «ulfatlari» dam olish uchun karavotlariga cho‘zilishdi. Ularga xalaqit berishning qanday oqibatga olib kelishini barcha bilarmidi, har holda aytadigan gaplarini pichirlab aytishdi, yursalar oyoq uchida, tovush chiqarmay yurishdi. Tunda horigan mahbuslar peshingacha uxlab, xuddi kelishib olganday bir vaqtda uyg‘onishdi. Bir-ikkitasi yuz-qo‘lini yuvgan bo‘ldi. Qolgani turiboq, bir esnab, bir kerishib tunda egallab o‘tirgan joyiga bordi. Tartibli idora xodimlariday, xizmatni bir daqiqa kech boshlasa qiyomat yuz beradiganday jam bo‘lib olishdi. Lekin o‘yinni — xizmatni boshlashmadi. Idoralardagi «besh daqiqalik majlis» kabi bularning ham izdihomi mavjud edi. Idoralardan farqi— bu yerda majlis bir-ikki soat emas, bir-ikki daqiqa davom etardi. To‘rog‘asining gapi qisqa edi: Olib kelishmabdimi? Javob undan ham qisqa: Vaqt o‘tdi. Hukm undan-da qisqa: Boshla. Sharif talvasada yotganida unga jon ato etgan yigit o‘rnidan turib eshik yaqinidagi karavotga yaqinlashdi. Karavotda uzala tushib yotgan go‘shtdor odamni turtdi: Tur o‘rningdan, to‘nka! — deb baqirdi. Xonadagilar hozir dahshatli voqea yuz berajagini fahmlab, nafas yutdilar. Karavotdagi odam — o‘ttiz besh yoshlardagi baqaloq yigit — pinakka ketgan ekanmi, qaddini ko‘tardi-yu, ammo nima gap ekanini anglamay, javdirab qaradi. Soatingga qara, bir bo‘ldimi? O‘n ikkiga yetkazishing kerakmidi? Olib kelishadi, gap yo‘q, okaxon. Qani, og‘zingni och. Jon okaxon, Xudo ursin, olib kelishadi. Och deyapman! Yigit elanavergach, davradan bir odam turdi-da, unga yaqinlashib boshini changalladi. Xuddi tarvuz tanlayotganday qattiq siqdi. Yigit og‘riqqa chidayolmay dodladi. Shunda u odam ikkita barmog‘ini yigitning burniga tiqib, bir qo‘li bilan pastki jag‘ini pastga tortdi. Yapaloq ombir bilan yigitning tilla tishlarini bir-bir sug‘urib oldilar. Mahbuslar, jumladan Sharif ham oraga tushishga qo‘rqib, hech narsani eshitmaganday, sezmaganday jim yotaverdilar. Tashqaridagi soqchilar esa, dod-faryodga ahamiyat ham bermadilar. Sharif bu manzarani ko‘rib titrab ketdi. «Buning-ku, tilla tishlarini sug‘urib oldilar. Meni nima qilishar ekan?» degan o‘y uni «o‘zimni o‘ldirsam qutulamanmi shu azoblardan», degan to‘xtam sari boshladi. 2Zohid Sharipov prokuratura joylashgan imoratning ro‘parasidagi katta chinor yonida turgan ayolni darrov tanidi. Uning shunday fazilati bor — bir ko‘rgan odamini ancha vaqtdan keyin ham darrov taniydi. Egniga odmi, bir oz uringan palto kiyib, jun ro‘mol o‘rab olgan bu ayol — Sharif Namozovning xotini — Nasiba edi. Bu hol Zohidni ajablantirmadi. Xibsga olinganlarning yaqinlari milisaxonaga, prokuraturalarga qatnayverib tinkalari quriydi. Ayollar yo‘l poylab, ko‘z yosh to‘kib charchashmaydi. Erlarining yoki otalarining, aka-ukalarining begunoh ekanini isbotlashga urinishadi. Bu faryodlarga qarab turib, «faqat begunohlar qamalar ekan-da», deb fikrlash mumkin. Zohid hozir ham shu hol takrorlanadi, deb o‘yladi. Xotinni ko‘rmaganga olib o‘tib ketmoqchi ham bo‘ldi. Lekin o‘zi sezmagan qandaydir kuch uni bir nafas to‘xtatdi. Ayolning harakatga kelishi uchun shu bir nafaslik to‘xtash kifoya edi. Sizda gapim bor, — dedi ayol siniq ovozda. Yuring, — dedi Zohid. Ayolga sovuqroq muomala qilgani o‘zining ham g‘ashini keltirdi. «Bu xotin necha soatdan beri sovuqda turgan ekan, gapi bordirki kutgan... Erining aybi yo‘qligini o‘zim ham sezib turibman. Bu bechoraga nima uchun xo‘mraydim?» Zohid imoratga yarashmay turgan kichkina peshayvonga chiqib ortiga o‘girildi. Nasiba «kelib to‘g‘ri qildimmi yo adashdim-mi?» deganday bitta-bitta bosib chiqardi. Kennoyi, yuravering, — dedi Zohid. Bu gapdan keyin ayol sal dadillandi. Mashoyixlar «so‘z xanjar bo‘lib jonni olishi ham, tiriklik suvi bo‘lib o‘likka jon berishi ham mumkin», deganlariday, Zohidning «kennoyi» deyishi ayoldagi xavotir bulutini bir oz tarqatdi. O‘tgan kuni peshinda bir yigit kelib: «Sharif akamgila xat berib yubordila», deganida xufton dili birdan yorishib ketdi. Ammo «Besh ming berib yubor», degan gapni o‘qib ajablandi. Xayoliga urilgan narsa — pulni milisadagilar so‘rashgan, degan fikr bo‘ldi. Yigit yana kelajagini bildirib, tezda iziga qaytdi. Kecha esa o‘ttiz ming so‘ralgan maktubni o‘qib, eti uvishib ketdi. «Agar shu pul evaziga chiqarib yuborishsa, uyni sotib bo‘lsa ham topib beraman», degan qarorga keldi. Keyin fikri bir oz tiniqlashgach, «pulni kim so‘ragan bo‘lishi mumkin?» deb o‘ylay boshladi. O‘sha kuni uni ikki yigit so‘roq qildi. Biri sharttakiroq edi. O‘sha so‘radimi? Keyingisi prokuraturadanman, degan edi, yo o‘shanisiga kerakmi bu pul? Nasiba, garchi ma’lumotli ayol bo‘lsa-da, huquq ilmidan butkul begona edi. Milisaning vazifasi — ushlashu qamash, prokuraturaning vazifasi — qoralash, sudning ishi — hukm chiqarish, degan yuzaki tushuncha barcha o‘zbeklar singari unga ham yo‘ldosh edi. O‘ylagan o‘ylari ham shu tushunchalar atrofidan nari siljimas edi. Prokuratura faqat qoralash emas, haqiqatni oydinlashtirish ishi bilan ham shug‘ullanishi lozimligini bilmasa- da, pul so‘rasa shular so‘raydi, degan fikr uni Zohid bilan uchrashishga da’vat etdi. «So‘raydigan bo‘lsa o‘zimga aytsin, nimaga odam qo‘yadi», deb tongotarda yo‘lga chiqdi. To Zohid ko‘ringuncha ming xayolga bordi. «O‘zimni qamab qo‘ysa-ya», deb qo‘rqdi ham. Zohid sovuqqina qilib «yuring», degach, «ha, shu so‘ragan, kelganim yoqmadi», deb, kutganlariga pushaymon yedi. Ammo «kennoyi» degan so‘z umid ham berdi. «Bu emasdir», degan ilinj bilan qadamini tezlatdi. Zohid Nasibaga joy ko‘rsatib, o‘zi ham o‘tirdi. U ayolning erimda ayb yo‘q, deb gap boshlashini kutib, «qulog‘im sizda», deganday qaradi. Ayol daf’atan tilga kirmadi. Uning nimadandir o‘ng‘aysizlanayotganini Zohid sezdi. Kennoyi, bir gap bo‘ldimi, erta sahardan kelib turibsiz? Yo‘-o‘q, — Nasiba shunday deb Zohidning ko‘ziga bir qarab oldi. Dilidagini aytish yoki aytmasligini bilmay yana ikkilandi. — Bilay deb keluvdim. Tergov endi boshlandi. Sizga bir nima deyishim qiyin. Rostdan ishonyapsizmi shunga? Biz dalillarga ishonamiz. Uyingizdan qoradori chiqqan. Bu eringizga qarshi bir dalil. Agar uni biror odam qasddan tashlab qo‘ygan desak, bunga ham dalil kerak, guvoh kerak. Agar shu ishga oid biron gapingiz bo‘lsa, ayting. Gapim yo‘-o‘q... — Nasiba aytmasa, hozir chiqib ketishi lozimligini bilib, so‘zida tutila- tutila maqsadga ko‘chdi. — O‘zimda yo‘q, lekin qarindosh-urug‘ qarab turmas. Bir haftada olib kelsam... dalil topiladimi? Zohid avvaliga tushunmadi. Keyin ayolning maqsadini fahmlab joni chiqib ketay dedi. Odamlarning pora taklif etishi uning uchun yangilik emas. Akasining o‘limi va sud jarayonlari davrida ishga pul aralashganini sezib qanchalar iztirobga tushgan bo‘lsa, keyinroq bu xizmatga o‘tib pora bilan yuzma-yuz kelgach, undan beshbattar qiynoqlarga uchradi. Pora degan narsa bir qaraganda ko‘rinishi yoqimtoy, tili shirin, onasi o‘pmagan qizga o‘xshaydi. Bu qiz ishvali jilmayib, ko‘z qisib, nuqul to‘shakka imlaydi. Hatto chol odamni ham bo‘ydoq yigit holiga solib qo‘yadi. Yelkadagi shayton tinmay shivirlab, «uning quchog‘iga otil», deydi. Ammo bu ishvalar, bu shivirlar Zohidga hukm o‘tkaza olmaydi. Chunki o‘sha ishva bilan uning orasida akasining ruhi bor. Ishvaga uchsa — akasining murdasini bosib o‘tgan bo‘ladi. Zohidning sergak ongi bunga yo‘l qo‘ymaydi. Hozir pora taklif etayotgan bu juvonga qarab, g‘azabini ichiga yutdi. «Bu ayol chaynalib gapiryapti. Umrida birovdan o‘zi uchun bir narsa so‘ramagan, ta’ma qilmagan odam shunaqa bo‘ladi. «Men sizga shuncha beray, erimni qo‘yib yuboring», deyishga andishasi yo‘l bermayaptimi?» Sizga bu gaplarni birov o‘rgatdimi yo o‘zingiz o‘ylab topdingizmi? Zohidning ovozida qahr, g‘azab zohir edi. Nasiba bu yigitning tez o‘zgarishini kutmagani uchun bir seskanib tushdi, tamom o‘zini yo‘qotdi. Bunaqa gaplar uchun... Nasiba yig‘lab yubormay, deb pastki labini tishladi. «Mayli, meni ham qamay qoling. Sizlar begunoh odamlarni qamash, mayib qilish, xo‘rlash uchun dunyoga kelgansizlar. Sizlar biz bechoralarning ko‘z yoshlarini, jigar qonlarini tilla tog‘larga aylantirasizlar. Harom non yeb qorinni qappaytirasizlaru yana bizlarga do‘q urasizlar?!» degan hayqiriq ko‘kragini ezdi, ammo bo‘g‘zidan nariga ko‘tarilmadi. Dardi ichida qolaverdi. Haqiqatni aytish shunaqa qiyin. Ayniqsa nopok odamlarga (Nasibaning nazarida Zohid ham nopoklardan edi) bas kelish mushkul. Undan ko‘ra o‘ttiz besh ming so‘mni topib berish osonroq. Nasiba «bu yigitga bekor uchrabman. Endi o‘rtaga qo‘ygan odami bilan gaplashaveraman», degan fikrga kelib joyidan qo‘zg‘oldi. Kennoyi, kim nima desa so‘ziga uchavermang. Besh qo‘l barobar emas. O‘ylab ish qiling. Zohidning muloyimlashgani juvonni yana o‘rniga qaytardi. Axir xat olib kelishdi-ku? — dedi ajablanib. Qanaqa xat? Nasiba cho‘ntagida g‘ijimlab turgan xatni chiqarib uzatdi. Zohid shoshib olib o‘qidi. Dastxat eringiznikimi, aniqmi? O‘zlariniki, xatlarini tanimaymanmi? Zohidga voqea ravshanlashdi. U turmalardagi ahvolni bilardi. Lekin juvonga xatning yozilishi tarixini aytolmasdi. Aytsa, bu xotinning esi og‘ib qolishi hech gapmas. Siz... uyingizga boring. Bu ishni bizga qo‘yib bering. Agar pulni so‘rab kelishsa, ikki soatdan keyin keling, dengu menga xabar bering. Zohid gapini tugatishi bilan eshik ochilib, bashang kiyingan yigit kirib keldi. Zohid prokurorning yordamchisi bilan yaqin aloqada bo‘lgan bu tergovchini tanirdi, ammo hamsuhbat bo‘lmagan edi. Uning xonaga beruxsat kirib kelib, yana o‘tirib olishi g‘ashini keltirdi. Nasibaga «boravering» deganday qarab qo‘ydi. Juvon o‘rnidan turganida yigit uni to‘xtatdi. Kechirasiz, opa, siz kim bo‘lasiz? Bu kishi Namozova, suhbatga chaqirgan edim, — dedi Zohid sovuq ohangda. E, anavi bechoraning xotinimisiz? — dedi yigit achingan odamday. — Eringizni tushunmovchilik bilan qamashibdi. Bugun qo‘yib yuboramiz. Ayol tushimi yo o‘ngi ekanini bilmay tamom gangidi. Siz ketavering. Osh-posh pishguncha eringiz uyingizga kirib boradi. Rostmi... voy... E, odamlarga yaxshi gap aytsang ham ishonishmaydi-ya! Prokuror yordamchisi hozir buyruq berdi. Eringiz ozod. Tezroq boring uyingizga. Ayol ajablanib, Zohidga bir qarab oldiyu xonadan shoshilib chiqdi. Zohid juvonning savol nazariga javob berishga ojiz, chunki uning hayronligi ham ayolnikidan kam emasdi. Gapingizga tushunmadim? — dedi Zohid, ayol chiqib ketishi bilan. Vinzavod direktori prokuror yordamchisiga kelib hammasini o‘zi tashkil qilganini bo‘yniga oldi. Namozov begunoh. Sizga shuni aytgani kiruvdim. Ovora bo‘lib qog‘oz titib yurmang. Omon bo‘ling, oshna. Direktor tuhmat qilgan bo‘lsa... Bu yog‘i bilan ishingiz bo‘lmasin, — yigit shunday deb, chiqib ketdi. Zohid qanday o‘yin bo‘layotganini bilolmay hayron qoldi. 3Namozov! Dilgir o‘tirgan Sharif soqchining amrli ovozini eshitib o‘rnidan qo‘zg‘oldi. Qamoqxonada ezilib o‘tirish durustmi yo tergovchi bilan uzundan-uzun suhbat qurishmi — bilmasdi. Tilla tishlari sug‘urib olingan odam ihrashlarini bas qilgan, ammo uning zorli ovozi Sharifning quloqlariga muhrlanib qolgan edi. Kap-katta erkak odamning so‘yishga mahkum etilgan buqaday o‘kirishi, so‘ng tul xotinday piqillab yig‘lashi, keyin omonatini topshirishga qasd qilgan, so‘nggi nafaslari bilan ihranayotgan bemor kabi ovoz chiqarishi faqat Sharifga atalganday edi. U bo‘kirganda ham, yig‘laganda, ihranganida ham Sharifga «Ko‘rib qo‘y, sening boshingga ham shu tushadi. Seni azoblashdan avval menda tajriba o‘tkazishyapti. Sening tilla tishlaring yo‘q, itdan battar xor bo‘lasan», deganday bo‘lar edi. Sharif uchun bir narsa qorong‘i — bu odam jon azobida ingrayaptimi yo mol achchig‘idami? Har holda tillaning narxi hozir falon pul... «Ish kuni» qarta o‘ynidan iborat bo‘lgan odamlar esa o‘z yumushlari bilan band. O‘rtadagi bir tutam pul go‘yo shu qamoqxonadagilar taqdiri yozilgan hukm qog‘ozi. O‘y surib yotgan, bir-biri bilan past ovozda gaplashib qo‘yayotgan, qattiq yostiqqa yuzini bosib pinhona yig‘layotgan katta-kichik erkaklarning har biri istalgan paytda pul o‘rniga tikilishi mumkin. Bu yerdagi mahbuslarning ishlari ham tergovda. Sudgacha hali fursat bor. Qimor o‘ynovchilar tergovchi va hakamlarga nisbatan tez ishlaydilar. Sharif o‘ziga atalgan hukm va ijroning qanday bo‘lishini o‘ylab, ezilib o‘tirganidi, soqchi uni chaqirdi. Sharif yarim ochiq eshikka yaqinlashib orqasiga o‘girilib qaradi: burchakdagilarning u bilan ishlari yo‘q, muhim muammoni hal etolmay garang bo‘layotgan olimlar kabi jim o‘tirishibdi. Go‘yo soqchining ovozini eshitishmagan, go‘yo Sharifni qulog‘igacha qarzga botirishmagan. Hatto ko‘ngil uchun ham bir qayrilib qarab qo‘yishmadi-ya! Soqchi dahlizdagi sherigiga Sharifni topshirib, o‘zi eshikni sharaqlatib yopdi. Sharif temir zinalardan pastga, undan hovliga chiqdi. U tergovchi bilan uchrashuvga hozirlangan edi. Soqchi Sharifni ikkita stol qo‘yilgan chog‘roq xonaga boshlab kirdi. Qaldirg‘och mo‘ylovli yigit Sharifga faqiriga mensimay qaragan podsho kabi ilkis nazar tashlab qo‘ydi. Podsholar bunday paytda faqirning ta’zim bajo aylashini, tiz cho‘kishini, tizzalab yurib kelib oyoqlarini o‘pishlarini kutganlar. Bu mo‘ylabli yigit qadim shohlarning faqat nazarinigina olgan, qolgan udumlardan «feodal sarqiti» sifatida voz kechgan deyish mumkin emas. Agar Sharif hozir tiz cho‘ksa, faqirga lozim bo‘lgan ishlarni bajarsa, bu «ko‘ngli bo‘sh» azamat yigit yo‘q demasdi. Har holda bu yigitning o‘zi hukmdor bo‘lmasa-da, qarashlari va aytar so‘zi shohona edi. Namozov, siz ozodsiz. Ayblaringiz isbotlanmadi. Sharif prokuratura tergovchisi bilan suhbatdan keyin «bu bir anglashilmovchilik bo‘lsa kerak, tekshirib chiqarib yuborishadi», deb umid qilgan edi. Qamoqxona eshigi har ochilganda yo soqchi tirqishdan mo‘ralaganda «meni chaqirisharmikin», deb najot ko‘zi bilan qaragan odam «Siz ozodsiz» degan so‘zni eshitib ishonmadi. «Siz falon jinoyatni qilishda ayblanasiz» deyish ham, «Siz ozodsiz!» deyish ham shunchalar osonmi? Dunyoning lazzatini faqat ilm bilan shug‘ullanishda va oqibatda nimadir kashf etishda deb bilgan odamga bu idora, uning xodimlari, ularning muomalalari g‘alati tuyulardi. Odamni bu darajada xo‘rlash, bu darajada kalaka qilish, bu darajada tepkilash mumkinligini tasavvuriga sig‘dirolmas edi. Bu xo‘rliklarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, tanasida his etgan bo‘lsa ham, ishongisi kelmasdi. Hozir qaldirg‘och mo‘ylabli yigitning yana bir marta «Siz ozodsiz», deyishini kutdi. Ammo yigit onasidan kamgap bo‘lib tug‘ilganmi, yo unga rahbarlari «faqat bir marta aytasan bu so‘zni» deb qattiq tayinlashganmi, yo bu shirin so‘zning qimmati falon so‘mu bu pulni to‘lashga Sharifning qurbi yetmasligini bilgani uchunmi — har holda takrorlamadi. Shunda Sharifning bag‘ri yondi. Noshukur banda! Rahmat, deb chiqib ketavermaydimi?! Hozirgina o‘limiga rozi bo‘lib o‘tirgan odam birdan haqiqatni aytgisi kelib qoldi. «Nimaga meni bu azobga giriftor qildinglar, nima haqlaring bor edi, qilg‘iliqni qilib qo‘yib, uzr so‘raydigan tillaring uzilib tushganmi?!» demoqchi edi. So‘z boshladi ham: Nimaga... Har tugur yigit gapirgani qo‘ymadi: Nimagaligini uyingizga borganda bilasiz. Yaxshi odamlarning nazari sizga tushibdi. Bo‘lmasa urug‘-aymog‘ingiz bilan qamoqda chirirdingiz. Boring, gapni cho‘zmang, — yigit shunday deb bir parcha qog‘oz uzatdi. Sharif qog‘ozga qo‘l uzatgan edi, orqasidagi soqchi chaqqonlik qilib, qog‘ozni undan avvalroq oldi-da, yelkasiga «yur» deganday turtib qo‘ydi. Sharif darvoza eshigidan tashqariga chiqib ikki-uch qadam yurgach, to‘xtab, o‘girildi. Tepasi sim to‘siqli devor balandligini chamalaganday uzoq tikildi. Shu payt yonida sutrang «Jiguli» to‘xtab, xayolini buzdi. O‘zini chetga olishiga ulgurmay mashina eshigi ochildi. O‘tiring, okaxon, — dedi jingalak sochli yigit, mehribonlik bilan. Rahmat, uka, ovora bo‘lmang, — dedi Sharif. U «yigit biror tanishimning yo ukasi yoki o‘g‘li bo‘lsa kerak, tasodifan ko‘rib qoldi», deb o‘yladi. Qamoqdan chiqa solib tanishga uchraganidan hatto xijolat bo‘ldi. Odamlar aybi bormi yo yo‘qmi deb mulohaza qilib o‘tirishmaydi. «Qamoqda o‘tirib chiqqan», deb, ola qarashadi. O‘tiring, — dedi Jamshid. Bu safar uning ovozida mehribonlik emas, qat’iylik, amr ohangi zohir edi. Garangsib turgan Sharif buni sezmadi. Jamshidning atayin kutib turgani ham uning xayoliga kelmas edi. Men eski shaharga boraman, — dedi Sharif. O‘tiring, o‘sha yoqqa ketyapman. Sharif «unda mayli, sizni ovora qilmas ekanman», deb mashinaga o‘tirdi. Tanish yigitlar hech bo‘lmasa hol-ahvol so‘rab qo‘yishardi. Bu esa miq etmay ketyapti. Sharif shundan ajablanib, so‘radi: Uka, sizni tanimayroq turibman? Tanimaysiz. Bir yaxshi odamni duo qilavering. Shu odam sizga muruvvat qilmasa, qamoqda chirib ketardingiz. «Yaxshi odamlarning nazari tushibdi...» Sharif qamoqxonadagi qaldirg‘och mo‘ylovli yigitning gapini esladi. Kim ekan u yaxshi odam, nima uchun unga muruvvat qilyapti? Sharif yaxshilik qilishi mumkin bo‘lgan tanishlarini bir-bir eslashga urindi. Uning tanishlari orasida bunchalar qo‘li uzun odam yo‘q edi. Qilich Sulaymonov-chi? Avval qamoqqa tiqib, so‘ng olib chiqib qudratini ko‘rsatib qo‘ymoqchi bo‘ldimi? Shu fikr Sharifga to‘g‘riday tuyulib, so‘radi: Yaxshi odam... Qilich Sulaymonovmi? Yigit javob bermadi. Asadbekmi? Sergap odam ekansiz! — yigit shunday deb jerkib berdi. «Demak, o‘sha», degan qarorga keldi Sharif. Odam bolasining dushmani o‘z tili, deganlaridek, tili jilovsiz bo‘lgani uchun Sharif ko‘p pand yerdi. Uning zo‘r ilmlarga yetgan aqli oddiy haqiqatni tushunishga qosirlik qilib qolar edi. Kambag‘al yashashi, ilmda olg‘a siljishda qiynalishi, unvonlardan benasib qolishi va nihoyat, qamoqqa tushishida suyaksiz tilning ko‘p xizmatlari borligini tushungisi ham kelmas edi. Xotini zorlanib «tilingizni tiyibroq yuring», degan paytlarida «Men indamay ketadigan qul emasman», deb o‘jarlik qilardi. Boyvuchchalarning o‘tkir hidli atirini sepib, yasanib olgan bu jingalaksoch yigitning «sergap ekansiz», deb jerkib berishidan uning o‘jarligi tutdi. O‘ttiz mingni ham o‘sha yaxshi odamga beramanmi? Yo‘ldan ko‘z uzmay kelayotgan Jamshid orqasiga o‘girilib, unga ajablanib qarab oldi. Qanaqa o‘ttiz ming? Vaqti kelganda bilib olasiz, — dedi Sharif uning boyagi gapiga taqlid qilib. Bilib olamiz, xotirjam bo‘lavering, — dedi Jamshid uning pichingiga e’tibor bermay. Jamshid mashinani Sharifning eshigi oldida to‘xtatdi. Ortiqcha valaqlamay, boshingizga g‘alva orttirmasdan uyingizda jim o‘tiring. Ertaga ishga chiqasiz. Yaxshilab bilib oling, okaxon: sizni panohiga olgan odam kerak bo‘lsa o‘ttiz mingdan o‘ttiz mingtasini boshingizdan sochadi. Agar uni xafa qilsangiz, urug‘- aymog‘ingiz bilan, o‘ttiz bir ming tomiringizni quritib tashlaydi. Sharif eshikni ochib, bir oyog‘ini yerga qo‘ygan damda bu gapni eshitib to‘xtadi. Tarang tortilib turgan asab tomirlari battar qaqshadi. Meni qo‘rqitmang, — dedi ovozini ko‘tarib. Jamshid, uni hayron qoldirib, javob bermadi. Sharif battar tutaqib, tili kalimaga kelmay qoldi. «He onalaringni...» deb so‘kinib mashinadan tushdi-da, eshikni qarsillatib yopdi. Sharif deyarli so‘kinmas edi. So‘kingan taqdirda hech bo‘lmasa jag‘i yorilishi mumkinligini ham bilmasdi. Baxtiga u endi Asadbekning odamiga aylandi. Hozir «onangni...» deyishi nima ekan, buning yoniga amma-xolalarini, opa-singillarini qo‘shib so‘kkanida ham Jamshid lom-mim deyolmasdi. Jamshid Asadbekni ko‘pga hotamtoylik qilishini biladi. Uning nazarida xo‘jayini Sharifni shunchaki panohiga oldi. Xo‘jayinning e’tiboridagi odamga ola qarash mumkin emasligi unga oyday ravshan. Unga yana bir narsa aniq — buyruqni ado etish chog‘ida begonalar bilan gaplashmasligi, ayniqsa, piri Asadbek haqida biron so‘z aytmasligi shart. Hozir Sharifga po‘pisa qilib shu shartni buzdi. Sharifning gapidan achchiqlanib, «xo‘jayin o‘ttiz ming so‘raydigan gadoy emasligi»ni bildirib qo‘yish uchun chegaradan chiqqanini o‘zi ham sezmay qoldi. Chegaradan hatlashga hatladi-yu, so‘ng afsuslanib, mum tishladi. Sharifning haqoratiga parvo qilmay o‘tirishining ikkinchi sababi shu. Sharif eshikni yopishi bilan «Jiguli» poygachi mashinalarday siltanib qo‘zg‘oldi. Yo‘lni avaylabgina qoplayotgan qor to‘zg‘ib ketdi. Sharif eshigi oldida turib qoldi. Oppoq g‘ishtdan qurilib savlat to‘kib turgan imoratlar qatoridagi somon suvoqli pastak uyi ko‘ziga yetim boladay mung‘ayib ko‘rindi. Nazarida egasi qamoqqa olib ketilganidan so‘ng uyi sharmandalik yukini ko‘tarolmay cho‘kibroq qolganday tuyuldi. Tuhmatdan qamalib, so‘ng ozodlikka chiqqan odam quvonchini ichiga sig‘dirolmay, baxtidan yonib, hazor-hazor shukrlar qilib uyiga uchib kirishi kerak. Sharifda esa bunday baxt, bunday quvonch yo‘q edi. U davlat qamog‘idan qutulgani bilan, ko‘rinmas to‘rga chirmab tashlanganini, bu to‘r uni oqibatda batamom halok etishini sezib turardi. Mana shu sezgi uni ozodlik baxtiga begona qilib qo‘ygandi. U yelkasidagi dard yuki bilan ostona hatlab hovliga kirdi. Yo‘lakda bittagina iz — qor uchqunlari hali bu izni ko‘mib ulgurmagan — demak, Nasibasi yaqinda ko‘chadan qaytgan. Hovli etagida «oshxona» nomi bilan zikr etiluvchi bostirmaning eshigi zorlanib ochilib, Nasiba chiqib keldi. U eri tomon bir-ikki qadam qo‘ydi. So‘ng nima qilarini bilmay tosh kabi qotdi. Keyin beixtiyor ravishda yugurib kelib, Sharifni quchoqlab oldi. Oq g‘ishtli dang‘illama uylarni, duru gavharlarni orzu qilmay yashayotgani, qozonlari bozor go‘shti qanday bo‘lishini bilmay, muzlagan go‘shtga ham qanoat qiluvchi, halol yashamoqlik zahmatini barcha lazzatlardan afzal ko‘ruvchi, boriga shukr qilib umr kechirayotgan bu ikki bandaning tili gapga kelmas edi. Ular «gunohimiz nima ekan?» degan jumboqqa yechim izlashar edi. Yaratganning oldida ularning gunohlari yo‘qdir, deyolmaymiz, beayb — parvardigor. Bizning fikri ojizimizcha, boshlariga kulfat solgan «gunoh»larning eng ulug‘i — «o‘ynashmagin arbob bilan...» degan hikmatni unutganlarida. Zamonlar o‘zgaradi, tuzumlar o‘zgaradi, podsholar kelib ketaberadi, bular — dunyoning ustidagi liboslar. Eski ko‘ylak ustiga yangisi kiyilgani, vujud, qalb, insof, vijdon esa o‘zgarmay qolabergani kabi, foniy dunyo aslini o‘zgartirmaydi. Xalq yaratgan hikmatlar ham aslicha yashayveradi. Avvalambor Sharif, qolaversa Nasibaning ko‘p narsalarga yetguvchi aqli, fahmi-farosati shu nuqtaga yetganda andak ojizlik qilgani uchun ham bu kichik kulfat tuzini totib ko‘rishdi. Nasiba erining kirib kelishi tushi emas, o‘ngi ekaniga ishonch hosil qilgach, uni bag‘ridan bo‘shatib, uyga boshladi. «Bolalarni olib kelmadingmi?» dedi Sharif ostona hatlab ichkari kirgach. Nasiba labini tishlab, bosh chayqadi. Shu kunlar ichi huvillayotgan uyda yolg‘iz o‘tirish unga oson kechmadi. Ammo yolg‘izlik azobidan «dadam qanilar?» degan savolga javob qaytarish ming chandon og‘irroq edi. Bu savol uni ilon kabi chaqishi, nazarida hatto jonini ham sug‘urib olishi mumkin edi. O‘zi aytmagan taqdirda ham, bolalari ko‘chadan eshitishardi. Dadalarining qamoqda o‘tirgani murg‘ak qalblarni ezib tashlamasmidi? Nasiba shuning uchun bolalarini onasinikidan olib kelmagan edi. Sharif buni tushundi. «Yangi yil kechasi ham yolg‘iz o‘tiribdi-da, bechora», dedi o‘zicha. Nonushta mahali ham bo‘lib o‘tgan noxushlikdan so‘z ochmadilar. Ikkovi bir-biriga qarab-qarab qo‘yib, nomigagina non tishlab, choy ho‘plab o‘tirdilar. Er-xotinning ishtahasi yo‘q edi. Ular ilk marta yolg‘iz qolib bir-biriga aytishga so‘z topolmay iymanib o‘tirgan kelin-kuyovga o‘xshashardi. Sharif Nasibadan savollar kutardi. Nasiba «erim o‘zi gapirar», degan ilinjda edi. Nojo‘ya savol bilan erining diliga ozor yetkazishdan cho‘chirdi. Barcha ko‘rguliklariga «fosh qilaman» deb do‘q urgani sabab bo‘lganini tushunib yetgan Sharifning xotiniga bu haqda gapirish niyati yo‘q edi. Shu birgina po‘pisa uchun qamoqqa tiqib qo‘ya oladigan zotlar fosh qilishga kirishilgan taqdirda qaerga olib borib tiqib qo‘yishi mumkinligini xotini bilsa, dahshatdan yuragi yorilib ketishi hech gapmas. Sharif jonini saqlab qolishning birdan-bir yo‘li tilning bevoshligiga barham berishi lozimligini angladi. Uni qiynayotgan narsa — bilagidagi igna izlari, qamoqda xuruj qilgan tan azobi. Hademay yana bosh ko‘taruvchi bu azobga endi dosh bera oladimi? Yo giyohvandga aylanib qoladimi? Mana shu fikrning o‘ziyoq uni dahshat to‘rida ushlab turardi. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|