Microsoft Word shaytanat1 ziyouz com doc

2

Zohid xonasiga qaytdi. Usti choynak izlaridan dog‘ bo‘lib ketgan o‘sha stol, oshiq- moshig‘i arang ilinib turgan o‘sha bo‘m-bo‘sh kitob javoni... Zohid o‘rniga o‘tirib halqa dog‘lar sirini o‘rganmoqchi bo‘lganday stol ustiga tikilib qoldi. Bu dog‘lar nimalarga guvoh? Achchiq choy damlanib, shopirib-shopirib qaytarilib, xo‘rillatib ichilgan damlarda kimlarning taqdiri hal etilgan? Qanday xo‘rliklarning, qanday g‘irromliklarning guvohi bu dog‘lar?.. Zohid tikilib o‘tirgani bilan xayoliga bu gaplar kelmaydi. Uning xayoli Sharif Namozov va Qilich Sulaymonov bilan band. Namozovni qamash uchun ishlatilgan hiyla endi Zohidni aytarli ajablantirmay qo‘ygandi. Bu kalavaning uchini topganday bo‘lib edi.

Sulaymonovning bosh egib kelishi... Hech qanday mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. «Bu ishning boshida Asadbek turgan bo‘lsa, nima uchun Namozovni qamatdi? Balki burnini yerga bir ishqab qo‘ymoqchi bo‘lgandir? Buning boshqa osonroq, kamchiqimroq yo‘llari ham bor edi-ku? Sulaymonov nima uchun qamoqda o‘tirmoqchi? Uning gunohi nima?» Zohid ish battar chigallashganini his qildi. Namozov taqdirini Asadbek hal qilgan, vinzavodga osilma, deyishganda masalaning bunchalik mushkulligini kutmagan edi. Vinzavodni yaxshilab tekshirish jumboqni oydinlashtirib beradi, deb ishongandi. Sulaymonov o‘yindan chiqarilibdimi, demak, vinzavod qal’asiga uncha-buncha hujum pisand emas.
Zohid jildi jigarrang charmdan ishlangan papkasiga qarab qo‘ydi. Hafsala bilan ish boshlagan edi. To‘ldirilgan bir necha sahifa kechagina muhim ma’lumotlar darajasida qadrli edi. Hozir esa bu qog‘ozlar sariq chaqaga ham arzimaydi. «Nima, men ko‘chada sanqib yurgan laychamanmi, birov tepsa vangillab chetga qochaveradigan...» Shu fikr Zohidni sergak torttirdi. Nima, endi u «menga qachon, qanday ish berisharkin», deb pashsha qo‘rib o‘tirsinmi? Ish topshirilganda ham «buni mana bunday tarzda yakunlaysan», deb aniq ko‘rsatma berishmaydimi? U jonsiz qo‘g‘irchoq kabi qog‘ozlarni rasmiylashtirib qo‘ya qolmaydimi? Shunday qilsa — tez «o‘sadi»! Bo‘lmasa... Yerga kirib ketadimi? Balki...
Odamlar falonchini osib ketishibdi, pistonchining uyini o‘g‘ri uribdi, degan vahimali mishmishlar chodiri ostida qo‘rqib yashayotgan bir damda shahar prokuraturasining bo‘m-bo‘sh kitob javoni, tepalari halqa-halqa dog‘li stol qo‘yilgan kichkina xonasida tergovchi ishsiz o‘tiribdi, deyilsa xo‘p qiziq tuyular. Jinoyatlar izidan yurgan Zohid bu yerga kelguncha ishsiz o‘tirishni tasavvur qila olmas edi. Qarang, shunday mahkamada ham bekor o‘tirish mumkin ekan.
Bir soat ilgari xonaga beruxsat kirib kelgan tergovchi Namozov qo‘yib yuborilajagini aytganda, Zohid ajablangan edi. So‘ng bu holdan g‘ashi keldi. Keyin g‘azablandi.
Xo‘rlanganini his etib ezildi. Mana endi, bekorchi degan yorliqni olib, bo‘g‘ilib o‘tiribdi. Go‘yo prokuror yordamchisi pinjida yuruvchi tergovchi kirib noxush xabarni aytmagan, balki bahaybat mingoyoqni olib kirib qo‘yib yuborgan. Bu ko‘rinmas mingoyoq Zohidni bo‘g‘zidan bo‘g‘ib ko‘rdi, yuragini g‘ijimlab ko‘rdi. Endi qulog‘idan o‘rmalab kirib miyasini zirillatyapti.
«Nimadir qilishim kerak, — deb o‘yladi u, boshini changallab, — bu o‘tirishda yorilib ketaman!» U shunday deb o‘rnidan turib, eshikni ochdi. Qaerga borishini bilmay, gangigan holda ostonada picha turdi. So‘ng dahlizga chiqdi. Uchinchi qavatga ko‘tarilib, Keldiev o‘tiradigan xona eshigini taqillatdi. Ichkaridan javob bo‘lmadi. Zohid eshikni tortdi — berk. Prokuror yordamchisi «ammamning buzog‘i» deb atagan, boshini bir yonga qiyshaytirib yuradigan Keldiev eshikni ichkaridan berkitib olib, Sulaymonov ishiga oid hujjatlarni to‘ldirar edi.
Zohid ikkinchi qavatga tushdi-yu, xonasiga kirgisi kelmadi. Eshikni qulflab tashqariga chiqdi. Besh-o‘n kun yo‘q bo‘lib ketsa ham bekorchi tergovchi bilan birovning ishi bo‘lmasligini Zohid bilardi. Lekin besh-o‘n kun qaerga boradi. Yelkasidagi tashvish yuki bilan qaerga sig‘adi? Zohid shu masalada bir oz yanglishayotgan edi. Nazarida prokuror yordamchisi vaziyatni yumshatish uchun uni xoli qo‘yadiganday edi. Go‘yo prokuror yordamchisi qilgan ishidan uyalib, uni bezovta qilmaydiganday edi. Bir sodda qiz nikoh kuni onasidan kuyovning chap tomonida yotaymi yo o‘ng tomonidami, deb so‘raganda onasi qaysi tomonda yotishingning farqi yo‘q, baribir o‘sha ish bo‘ladi, degan ekan.
Shunga o‘xshash Zohid kabi tuxumdan endi chiqqan tergovchi arazlaydimi, zarda qiladimi, baribir — prokuror o‘z bilganidan qolmaydi.
Kechasi bir sidra quruq qor tashlab so‘ng tundlashib qolgan osmon Zohid ko‘chaga chiqishi bilan yana insofga keldi. Zohidning nazarida endi ko‘zni quvnatuvchi qor emas,
osmonda hasrat elagi elanib, hasrat yog‘ilar edi. Tabiat odam ruhiga moslanadimi yo odamning ruhi tabiatga moslanib qoladimi — tushunmak qiyin. Harholda ko‘ngil xira tortgan mahalda chor atrof ham tundlashib qoladi.
U ko‘chaga bemaqsad chiqqan edi. Erkni oyoqlariga berdi. Yuziga urilayotgan qor uchqunlaridan rohatlandi. «Kechgacha yog‘sa hammayoq oppoq bo‘ladi. Havoda g‘ubor qolmaydi. Qor yog‘dirish, tindirish, oftob chiqish — Xudoning irodasi bilanmi? Xudo qor yog‘dirgani kabi haqiqat, adolat yog‘dirsa-chi? Bir kungina yog‘dirsa edi. Qor erib tuproqqa singib ketishiga o‘xshab, haqiqat bilan adolat odamlarning yuragiga singib ketsa... Dunyo bir kundayoq boshqacha bo‘lib qolardi...» Zohid bobosining gaplarini esladi: «Olloh taborak va taolo insonlarni sinamoq uchun bu dunyoga yuborgan...» Sadaqayrag‘ochdek o‘sgan oq o‘rik ostidagi supaga ko‘rpacha to‘shab o‘tirishni xushlaydigan bobosi shu gaplarni ko‘p takrorlardi. Ko‘zoynakning singan bandlari o‘rniga ip tortib quloqqa ilib, muk tushib eski kitoblarni o‘qib o‘tiruvchi bobosi ko‘z oldiga keldi. Akasiga ergashib ko‘cha changitib yurib yo suv ichgani, yo qorni ochib bir tishlam non yegani kirib qolganda bobosi «Qani, do‘ngpeshonalar, o‘tiringlar-chi, eshitinglar-chi...» deb eski kitobdan hikoyatlar o‘qishni boshlardi. Ular esa bobosining o‘qishga berilganidan foydalanib lip etgancha qochib qolishardi. Zohid hozir bobosini qo‘msadi.
Eski kitoblardan o‘qib berishini, nasihatlarini, dunyoning tuzilishi, insonlar xulqi haqidagi so‘zlarini eshitgisi keldi. Bobosining bu dunyodan rizqi uzilganda Zohid o‘n yoshda edi.
Ko‘p gaplarni eshitardi, biroq mag‘zini chaqolmasdi. Ulg‘ayib, bu yorug‘ olamning qorong‘i ko‘chalariga bexos kirib qolib, nochor tentiragan choqlarida esida qolgan gaplarni fahmiga yetmoqqa harakat qilardi. Yillar o‘tgani sayin, dunyo tikonzorlarini yalangoyoq kezgani sayin bobosining o‘gitlariga muhtojligi orta bordi. Zohid kamgap otasiga dardini aytib dalda ololmasdi. Bu oilani tanimagan kishiga «shu indamas ketmonchi o‘sha mulla odamning o‘g‘li», desa ishonishi qiyin. Bobosi urib bo‘lsa ham ilmini o‘rgatmagan ekan-da, ketmoningni chopib yurovur, o‘g‘lim, ilm bilan qorin to‘ymaydi, degan ekan-da... Mana endi Zohidning akasi o‘lib ketdi, otasida na eskicha, na yangicha ilm bor. O‘ylab qarasa, qarindosh-urug‘lari orasida ham bobosi kabi odam yo‘q ekan. O‘tin yonib, kul qolibdi, deganlari shumi?
Bobosini o‘ylab borayotgan Zohid savollariga javob topganday bo‘ldi: «Xudo yog‘dirgan haqiqat, adolat — bobomga o‘xshagan odamlar emasmidi ekan? Ular yer yuzidagi odamlar qalbiga yaxshilik urug‘i sepishlari lozimmi edi? Bobomga o‘xshaganlar kamayib ketyapti-ku! Endi nima bo‘ladi? Endi yuraklar faqatgina qon haydashga yaraydigan hissiz buyumga aylanadimi? Haqiqat va adolat tamom qovjirab, kuyib kul bo‘ladimi?!»
Zohid badbin xulosaga yaqinlashgan edi. U dunyoda bitta yaxshi, bitta to‘g‘ri odam qolgunicha adolat va haqiqat yashashi mumkinligini hozirgi kayfiyatida idrok eta olmas edi. Yomonlar, munofiqlar nafasidan olov chiqib haqiqat va adolatni kuydiradi, ammo yaxshilarning yuragidan quvvat olguchi bu haqiqat, bu adolat yashayveradi. Bu — azaliy kurash! Yana necha asr davom etadi — yaratganga ma’lum. Bandasiga bir narsa ayon — azaliy kurashning intihosi — qiyomat!
Erkinlikka erishgan oyoqlar Zohidni avval anhor bo‘yiga, so‘ng suvoqlari ko‘cha boshlagan to‘rt qavatli uyga boshladi. Nurab qolgan tosh zinalarni bosib to‘rtinchi qavatga ko‘tarildi. Havorangga bo‘yalgan yog‘och eshikka qaysidir bola bo‘r bilan katta qilib «prof. Habib Sattorov» deb yozib qo‘yibdi. Shu yozuvni ko‘rib Zohid xayolini yig‘ishtirdi. «Nimaga keldim? Hasratimni to‘kish uchunmi? «Bu sohaga o‘tib ovora bo‘lma, sen izlagan haqiqat yo‘q u yerda. Bo‘lmagan, yo‘q va bo‘lmaydi ham», deb necha marta ta’kidlagan. Endi «Gapingiz to‘g‘ri ekan», deb kirib boramanmi?» Zohid bir oz harakatsiz turib, iziga qaytmoqchi bo‘ldi. Endi o‘girilib ketaman, deganida eshik ochilib yelkasiga jun ro‘mol tashlab olgan Habib Sattorov ko‘rindi. Zohidning burilib
ketayotganini ko‘rib, ajablandi.

• 
  Zohid? Ha, tinchlikmi?
  

Zohid o‘girilib, xijolatdan gap topolmay qoldi.

• 
  Uyda yo‘qdirsiz, deb o‘ylabman, — dedi.
  
• 
  Qo‘ng‘iroq ishlamayaptimi? — professor shunday deb tugmani bosdi. Birinchi, ikkinchisida ovoz bo‘lmadi. Keyin qo‘ng‘iroq bulbulga o‘xshab sayrab berdi. Mana shu hol Zohidni xijolatdan qutqardi. — Bolalar tugmani o‘ynayverib ishdan chiqarishganga o‘xshaydi. Qani, kir. Kelayotganingni derazadan ko‘ruvdim. Kutdim, kutdim, daraging bo‘lmadi. Yaxshiyam eshikni ochib qaraganim.
  

Zohidning ko‘ziga uy besaranjomroq ko‘rindi. O‘rtadagi stol ustida ko‘k plastmassa chelak turibdi. Deraza tomonda ikki tog‘ora... Habib Sattorov Zohidning ajablanganini ko‘rib kulimsiradi:

• 
  Chakka o‘tib ketdi. Uchinchi qavatdagilarga jabr bo‘lmasin, deb shunaqa o‘tiribmiz. Kecha quvurlar yorilibdi, uy isimayapti. Bolalarni qaynonamnikiga qo‘yib keldim. O‘zim kechqurun Maskovga ketyapman. Vadim Petrovich ishga chaqirib, holi jonimga qo‘ymayapti.
  
• 
  Rozi bo‘lyapsizmi?
  
• 
  O‘zimni-ku borgim yo‘q. Akademiyaga saylovdan keyin Sohib Po‘latovich zada bo‘lib qoldi. Endi menga kun bermas. Birinchi qilgan yaxshiligi men olishim kerak bo‘lgan uyni Kravchukka berdiribdi.
  
• 
  Kim u Kravchuk?
  
• 
  Kerakli, zarur mutaxassis! — Habib Sattorov shunday deb ko‘rsatkich barmog‘ini osmonga nuqib qo‘ydi. — Institutning santexnigi.
  

Zohid Fanlar Akademiyasining muxbir a’zoligiga nomzodlar orasida Habib Sattorov bilan Sohib Po‘latovlar borligini eshitib «chakki bo‘libdi» deb qo‘ygan edi. Bunaqa saylovlarda olimning iqtidori emas, egallagan mansabiyu suyangan tog‘i muhimroq ekani unga ma’lum. Saylovdan Sattorov ham, Po‘latov ham o‘tolmadi. Po‘latov, shubhasiz, bu ko‘rgulikda Sattorovning aybi bor, degan xulosaga kelganu uni ikki xonali tor, sovuq, chakka o‘tuvchi uyda yashashga mahkum etgan.

• 
  Hozir ketsam, bo‘lmas, — dedi Habib Sattorov, — saylovdan o‘tolmagani uchun arazlab jo‘navordi, deb g‘iybat qilishadi. Maskovga-ku ishga bormasman. Ammo Kembrijga borishim kerak. Bir yilga chaqirishyapti. Dilimga tugib yurgan rejalarim bor, o‘sha yerda bitirib kelaman.
  
• 
  Po‘latov biladimi, buni?
  
• 
  Eshitsa infarkt bo‘lishi turgan gap. Mana buni o‘qi, hali hech kim bilmaydi. — U kitob javonini ochib, tik taxlangan kitoblar ustidan katta konvert olib uzatdi. — Inglizchani bilarding, a?
  
• 
  Sal-pal.
  

Zohid hijjalab o‘qidi:

• 
  «Qadrli mister Sattorov! Sizni Kembrij dorilfununining faxriy professori bo‘lganingiz bilan muborakbod etamiz. Xohish-istagingiz va imkoningiz bo‘lsa, Angliyaga kelishingizni so‘raymiz. Sizni dorilfununimizda bir yil hamkorlik qilishga taklif etamiz. Taklifimizga ko‘nsangiz, kontraktni imzolab jo‘nating...» Zo‘r-ku?
  
• 
  Sekinroq aytasanmi?
  
• 
  Men sizga dalda berib, ko‘nglingizni ko‘tarmoqchi edim.
  
• 
  Be... uyni aytyapsanmi? Yo akademiyanimi?
  
• 
  Unisini ham, bunisini ham.
  
• 
  Unisiga ham, bunisiga ham xursandman, ochig‘i. Akademiyada kimlar borligini bilasan-ku? Uyni Po‘latovich marhamati bilan olganimda baribir turishim qiyin edi.
  

Uchala qizimni uzatvoraman. Er-xotinga shu uy ham bo‘laveradi, nima deysan? Xo‘-o‘sh, qani o‘tir-chi. Choy ichasanmi yo qahva qilib beraymi? Yo konyakdan, a, yangi yil bahonasida?

• 
  Kembrijni yuvish kerak.
  
• 
  Bu gaping ham to‘g‘ri.
  

Habib Sattorov ko‘ngil uchun taklif etgan edi. Zohidning gapidan so‘ng o‘ziga ham bir ho‘plam quydi. Zohid professorning kam ichishini bilardi, shuning uchun bundan ajablanmadi. Konyak o‘ziga xush yoqdi. Tomirlarida go‘yo to‘xtab qolgan qon yurishib ketganday bo‘ldi. Sattorov uning kayfiyatini sezib yana quydi. Zohid uchinchi safar o‘zi quyib ichgach, mezbon konyakni olib, oshxonaga qo‘yib chiqdi.

• 
  Solmonov o‘n sakkizinchida himoya qilyapti. Dissertatsiyasini yaxshi baholashyapti. Sen ham borgin.
  

Zohid «xo‘p» deganday bosh irg‘ab qo‘ydi. Solmonov uning kursdoshi edi. Kirish imtihonida yozma ishni «besh»ga topshirib, tarixdan «ikki» olib iziga qaytmoqchi bo‘lganida joniga shu Habib Sattorov ora kirgan. Karra jadvalni arang biladigan, nima uchun bu o‘qishga kirib qolganidan garangsib yurgan «tolibi ilm»lar orasida Zohid bilan shu Solmonov ajralib turardi. Zohid o‘qishni tashlamaganida, balki o‘n sakkizinchida Solmonov bilan birga yoqlarmidi... Zohid «professor shunga shama qilyapti», deb o‘yladi. Holbuki, Sattorovning fikricha, Zohid hozir doktorlik dissertatsiyasini yoqlashi lozim edi.
Sattorov «konyakdan keyin yaxshi ketadi» deb qahva qaynatdi. U sobiq shogirdining avzoyiga qarab, ko‘ngli xira ekanini sezgani uchun «ishlar qalay?» deb so‘ramayotgan, bu esa Zohid uchun muddaoning o‘zi edi. So‘ralgan taqdirda ham, garchi ko‘ngil hasratlashishni istab turgan bo‘lsa-da, «yaxshi» deb gapni kalta qilgan bo‘lardi. Fikri- zikri ilm bilan band bo‘lgan odamga Asadbek degan zotning qo‘li nechog‘li uzunligini, yangilangan prokuraturada ham adolat yo‘qligini tushuntirish qiyin. Umuman, bu dunyo qing‘irliklarini ko‘raverib ko‘zlari pishgan odamga adolat yo‘qligini gapirish osmon yulduzga to‘la ekanini behuda isbotlashday gap emasmi?
Solmonov bekorga eslanmagan edi. Professor avval uning ishlarini sharhlab berdi. Zohid o‘zining tergovchi ekanini bir necha daqiqa unutdi. Qahva quyilgan piyolalar chetga surilib, stol ustida qog‘oz-qalam, top-toza qog‘oz yuzida esa formulalar tizimi paydo bo‘ldi. Tashqaridan qaragan kishi chakka o‘tib turgan bu sovuq xonada riyoziyot professori bilan prokuratura tergovchisi emas, ikki olim dunyo tashvishlaridan chekinib, ilm bag‘riga sho‘ng‘iyapti, deb o‘ylashi mumkin.
Dissertatsiya sharhi tugagach, Sattorov Zohidga savol nazari bilan tikildi.

• 
  Kallang joyida, hali ham kech emas, qayt.
  

Zohid qog‘oz yuzidagi formulalarga qarab hazin jilmaydi.

• 
  Bilasiz-ku, men kamikadzeman.
  

Zohid qisqa javobi bilan nishonga urdi. O‘qishdan ketaman, deb yurganida bu gapni Sattorov aytgan edi. Zohid «Kamikadze degan gurji kim ekan, nima uchun meni unga o‘xshatdi», deb hayron bo‘lib yurdi. Oxiri bir kuni «Kamikadze» degan odam kim edi?» deb so‘radi. Professor avvaliga miriqib kuldi. «Ha, qishloqi!» deb mazax qildi. So‘ng Kamikadze — gruzin emas, balki ikkinchi jahon urushidagi mutaassib yapon uchuvchilariga berilgan nom ekanini, bu uchuvchilar samolyotga bomba ortib, izga qaytishga yonilg‘i olmay, o‘limga tik borishganini tushuntirib bergandi. Zohid hozir o‘sha suhbatni eslatdi.

• 
  Kamikadzelar bekorga o‘lib ketishdi. Yaponiya urushda yengildi. Sen ham mag‘lub sifatida o‘lib ketasan.
  
• 
  Adolat uchun kimdir o‘lib turishi kerak-ku?
  

Professor panjasi bilan stolni bir-ikki urib qo‘ydi-da, o‘rnidan turdi. Deraza oldiga borib ko‘chaga tikildi.

• 
  Faqat... sen o‘lma. Ahmoq bo‘lsang ham shu dunyoda yashab yuraver. Bu dunyoda ahmoqlar ko‘p-ku, to‘g‘rimi? — U shunday deb orqasiga o‘girilib Zohidga tikildi. — Shularning orasida sen ham yursang nima qilibdi?.. Seni nimaga yaxshi ko‘raman, hayronman. Ilmni behurmat qilgan odamning basharasiga qaramasligim kerak. Lekin seni ko‘rgim keladi. Sen «Habib akam meni yaxshi ko‘rarkan», deb taltayma. Sendan nafratlanaman. Lekin... ko‘rgim keladi. Bir kunmas bir kun aqlingni topib olishingga ishonsam kerak. O‘zi sen tengilarning hammasi ahmoqqa o‘xshaydi. Nechanchi yilda tug‘ilgan eding?
  
• 
  Oltmish bir edi shekilli? — Zohid shunday deb gapni hazilga burmoqchi, professorni sal shashtidan tushirmoqchi edi.
  
• 
  Ha, to‘ppa-to‘g‘ri! Ukam ham oltmish birda tug‘ilgan. U ham qip-qizil ahmoq! Ilmni qo‘yib, she’r yozib yuribdi.
  
• 
  Tarixchi ukangizmi?
  
• 
  Mening bittagina ukam bor. Uning hozir qaerdaligini bilasanmi? Jinnixonada! Lekin jinnimas u, miyasi bus-butun. Dunyoning yaralish formulasini yaratibdilar akam.
  

Qaragin-a, — professor stol yoniga qaytib, qog‘ozning bo‘sh yeriga yozdi: (haqiqat)=xiyonat+riyo (hasad+ochko‘zlik) + shuhratparastlik = mansabparastlik — vijdon+imon+diyonat=O. Bunga nima deysan?
Zohid o‘ylanib qoldi. Bu shunchaki formula emas, dunyo ishlaridan zada bo‘lgan yurakning nolasi edi. Bu nola uning dardiga hamohang edi. Zohid professorning ukasi bilan bir-ikki marta shu uyda hamsuhbat bo‘lgandi. Uning tarixni buzib talqin etilayotganidan kuyinishlari, pichingli gaplari, zamonni turli maxluqlarga o‘xshatishi Zohidni hayron qoldirgan edi. «Bu tuzum zahm bilan og‘rigan fohishaning o‘zi. Hammani o‘limga giriftor qilib, so‘ng o‘zi ham o‘ladi», degan gapini Zohid ko‘p o‘ylab yurdi. Gap mag‘zini chaqqani sayin unga bo‘lgan hurmati ortib bordi. So‘nggi marta uni bir-ikki yil oldin qabristonda ko‘rgan edi. Hamkasbining otasi qazo qilib, janozaga borishganida uchratgandi. Ko‘zida yosh bilan yurgan ekan. «Bir ajoyib shoir o‘zini osib o‘ldirdi», deb yig‘lagan edi.

• 
  «O‘zbek bo‘lib tug‘ilmaganda, Ko‘rmas edi shunchalar xo‘rlik...» deb yozib, xor bo‘lib o‘ldi. Hammamiz ham xorlanib yuraveramizmi?! — degan edi. «Shoir nima uchun xo‘rlandi?» deb so‘rashning mavridi emasdi. Zohid keyingi uchrashganimda so‘rarman, devdi. Oradan ancha vaqt o‘tib ketdi. U bilan ko‘rishmadi. Ana endi jinnixonada emish... Yaratgan formulasi...
  
• 
  Yechimi to‘g‘ri, — dedi Zohid, o‘rnidan turib.
  
• 
  Aytdim-ku, hammang birsanlar!
  

Dunyo ilm ahlining e’tiboriga tushgan, ammo o‘z yurtida turtkilanayotgan olim o‘z taqdiridan nolimay, ukasi va Zohidga o‘xshash yoshlarning iqtidorini tutantiriqqa sarf etayotganidan kuyardi. Har to‘kisda bir ayb deganlaridek, bu professorga matematika ilmi omon bo‘lsa bas, uningcha barcha haqiqat shu ilmda. Shu azim shaharning yana qaysidir mavzeida, yana qaysidir ikki xonalik sovuq (balki issiqdir — Xudo biladi!), chakka o‘tayotgan (balki chakka o‘tmas) uyda bir fizik (balki kimyogar) haqiqat faqat fizikada (balki kimyoda) deb bahs yuritayotgan bo‘lsa ajab emas. Habib Sattorov toifasidagi odamlar uchun bu aldamchi dunyoning hiylalari odatiy hol. Ular bu hiylalarga bas kela olmasliklarini biladilar. Osmonga otilgan tosh qaytib tushgani qanchalik haqiqat bo‘lsa, ular uchun bu yorug‘ olamni tozalash mumkin emasligi shunchalik isbot talab etmovchi haqiqat. Adolat istovchilar Sattorov nazarida kamikadze, qaysidir fizik nazarida esa shamol tegirmonini dev deb faraz qilib, jangga kirgan nodon Do‘n Kixotlardir.
Har bir odam dunyoga o‘z ko‘zi bilan qaraydi, har bir narsani o‘z qarichi bilan o‘lchaydi. Oqibatda o‘z idrokiga xos ravishda dunyo formulasini yaratadi. Shunday ekan, professor bilan bu sohada bahslashishi foydasiz.
Zohid ustozining hovuri bosilishini kutib, indamay o‘tirdi. Oyoqlari uni bu tomonga boshlaganda ko‘ngli taskin istagan edi. Qiziq, haqiqat uchun kurashish foydasiz degan aqida bilan yashovchi odam unga qanday taskin berishi mumkin? U bir yil davomida ingliz ilm ahlini lol qoldirib yuradi. Bu yerda esa kim kimni o‘ldiradi, kim mansab kursisiga intilib hamkasbini yanchib o‘tadi, kim kimni kamsitadi — bu bilan ishi bo‘lmaydi. Zohid shuni o‘ylab, ustozidan nafratlana boshladi. Hatto shartta turib, chiqib ketgisi ham keldi. Biroq, farishtalar uning qilig‘iga «o‘zingni bos, axir kimdir ilm bilan ham shug‘ullanishi kerak-ku? Adolat deb, to‘rt xonalik yaxshi uy olaman, deb, akademik bo‘laman, deb bir nodon bilan olishsa, ilm nima bo‘ladi?» deya shivirlab uni shashtidan qaytarardi.

3

Zohid professornikiga kirayotganida qanday tushkun holda bo‘lsa, chiqayotganida yelkasidan bosib turgan dard yuki bir misqol ham kamaymagan edi. Mashina g‘ildiraklari ostida ezg‘ilanib, kirlanib ketgan qor eriy boshlagan, go‘yo atrof balchiqqa belanayotganday edi. Zaif qor uchqunlari esa bu ifloslikni qoplab ulgurmasdi.

Zohid uyga borsammi yo qishloqqa chiqib ketsammi, deb picha ikkilandi. Qishloqdan kecha kechqurun keldi. Bugun borsa ota-onasi «nima bo‘ldi?» deb xavotirlanishadi. Uyda hech kim yo‘q — xotini ishda, o‘g‘li boqchada... U yana oyoqlariga erk berdi. Bizga shunday tuyuladi: go‘yo oyoqlarimizga erk beramiz, bu erkin oyoqlar bizni qaygadir boshlab boradi, go‘yo qayoqqa borayotganimizni bilmaymiz. Holbuki, miyamizdagi yashirin bir nuqta bu erkin oyoqlarni boshqaradi, «u yoqqa yurma, bu yoqqa yur», deb turadi. Hozir Zohidning oyoqlari uni (go‘yo beixtiyor) vinzavod tomonga yetakladi.
Bilchillab eriyotgan qorlarni bosib, ko‘lmaklarni chetlab o‘tib, qorovulxonaga ham olib kirdi.
Qorovulxona temir panjara bilan ikkiga bo‘lingan, panjara o‘rtasida bir qulochli aylana temir eshikcha bor edi. Panjara ortidagi eski stol atrofida uch yigit davra qurib, choyxo‘rlik qilib o‘tirardi. Ular Zohidga bir qarab qo‘yishdi-yu, indashmadi. Zohid ham ularga qarab turaverdi.

• 
  Ha, ukaxon, xizmat bormi? — dedi qo‘ng‘iz mo‘ylovli yigit.
  
• 
  Qilich aka kerak edilar, — dedi Zohid.
  

Yaxshiki qorovul «nima ishingiz bor edi?» deb so‘ramadi. So‘rab qolganida Zohidning dovdirashi tayin edi.

• 
  Qilich akamlar bugun ishga chiqmadilar. Toblari yo‘q, — dedi qorovul.
  

«Bilmaydimi yo laqillatmoqchimi?»

• 
  Sharif aka-chi?
  

Qorovul kulimsiradi.

• 
  Sharif akangizga besh-o‘n yildan keyin kelasiz, ukaxon.
  
• 
  Nimaga? — dedi Zohid ajablanganday.
  
• 
  Safarga ketganlar, — dedi gapga aralashmay o‘tirgan qorovul yigitlardan biri. Uning so‘zlarini ma’qullab, sheriklari kulishdi. Shu payt zavod hovlisiga olib chiquvchi eshik ochilib, yelkasiga suvsar yoqali palto tashlab olgan do‘mboq juvon qorovulxonaga kirib barchaning e’tiborini o‘ziga qaratdi.
  
• 
  Salimchik, mana buni yopishtirib qo‘y, — dedi juvon qo‘ng‘izmo‘ylovli qorovulga bir parcha qog‘oz uzatib.
  
• 
  Siz yopishtir, deysiz-ku, biz yopishtirmaymizmi, — dedi qo‘ng‘izmo‘ylov, o‘rnidan turib. Bu hazildan sheriklari miriqib kulishdi. — Nima bu o‘zi?
  
• 
  Ministrning pirkazi.
  

Qo‘ng‘izmo‘ylov chap qo‘li bilan qog‘ozni olib, o‘ng qo‘lini ayolning dumbasiga yubordi. Juvon «otstan» deb qo‘liga asta urib qo‘yib, iziga qaytdi. Qo‘ng‘izmo‘ylov qog‘ozga ko‘z yugurtirdiyu ajablanib sheriklariga qaradi.

• 
  Ie, vey, — dedi u, — bu yog‘i allambalo bo‘p ketdi-ku, «Sulaymonov ishdan olinib, Namozov direktor vazifasini bajarishga kirishsin...»
  

Ikkala yigit shoshib o‘rnidan turib, qog‘ozga qaradi.

• 
  Birov hazillashgandir?
  
• 
  To‘xta, — dedi qo‘ng‘izmo‘ylov telefon tomon yurib. Shunda begona yigit serrayib turganini eslab, unga norozi qiyofada boqdi. — Hech kim yo‘q bugun, ertaga kelasiz.
  
• 
  Nima yumushingiz bor edi, o‘zi? — dedi hali gap tashlagan yigit.
  
• 
  Ishga kirmoqchiydim, — dedi Zohid.
  
• 
  Bu yerda ish yo‘q, qurilish-purilishga boring, — dedi yigit.
  

Zohid bu qimmatli maslahat uchun minnatdorlik bildirib, tashqariga chiqdi-da, zinadan pastga tushmay turdi. Orqasiga bir qaraganda qo‘ng‘izmo‘ylov telefonda gaplashayotgan edi. Yana bir qarasa buyruq yozilgan qog‘ozni devortaxtaga yopishtiryapti. «Demak, bu yog‘i ham pishgan. Qo‘ng‘izmo‘ylov kimga qo‘ng‘iroq qildi? Ministrlikkami? U yerdagilar qorovul bilan gaplashib o‘tirisharmidi? Kimdan so‘radi? Asadbekdanmi?»

3.