Microsoft Word Sosial inkisaf?n t?min edilm?sinin regional aspektl?ri docx
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Şə kil 2.1 Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyatın sosialyönümlüyünün tənzimlənməsinin hüquqi-normativ bazası: Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası əsasında və müvafiq Qanunlar ə sasında ölkə Prezidentinin fərmanı ilə təsdiq edilmiş normativ aktlar,qaydalar,əsasnamələr Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə təsdiq edilmiş qaydalar,əsasnamələr,nizamnamələr,təlimatlar və digər normativ aktlar Müvafiq nazirliklərin və digər dövlət idarəetmə orqanlarının(Əmək, və Ə halinin Sosial Müadfiəsi Nazirliyi,Təhsil Nazirliyi,Səhiyyə Nazirliyi, qtisadi 68 nkişaf və s.)təsdiq etdikləri təlimatlar,sərəncamlar,əmrlər və digər normativ aktlar Konstitusiyanın maddələrində, sosial həyatın müxtəlif sferalarında dövlətin öhdəliklərini təsbitdən müddəalar mövcuddur. Bunlardan əsaslan kimi sosial təminat, əmək, təhsil, mənzil,istirahət,sağlamlıq və s. hüquqlarını da göstərmək olar. Elmi ədəbiyyatlarda sosial müdafiənin 3 əsas təşkilati-hüquqi forması göstərilir.Bunlar aşağıdakılardır: -sosial sığorta sistemi; -dövlət və bələdiyyələr tərəfindən göstərilən sosial yardım; -xüsusilə həssas əhali qruplarına yönəlmiş müdafiə və xüsusi sosial tədbirlər.[30] Sosial müdafiənin təşkilati-hüquqi formalarından biri sosial siğortadır.Bu forma bazar iqtisadiyyatı şəraitində keçmiş ölkələrin böyük əksəriyyətində digər formalarla müqayisədə daha geniş istifadə olunur.”Sosial siğorta”anlayışının ə sasında sosial risklər və onların məcburi və könüllü siğortalanması dayanır.Sosial siğorta haqları siğortaedən və siğortaolunan şəxslər tərəfindən əmək haqqı nisbətdə faizlərlə ödənilir. Sosial müdafiənin digər elementi-hər hansı gəlir mənbəyi və beləliklə,məburi dövlət sosial siğortası olmayan, yaxud gəlirinin məbləği qəbul olunmuş meyarlar baxımından yetərli olmayan aztəminatlı insanlara dövlət büdcəsi hesabına ödənilən ünvanlı dövlət yardımından və sosial müavinətlərdən ibarət sosial yardım sistemidir.Sosial yardım ünvanlı xarakter daşıyır, maddi təminat üçün başqa vəsait mənbələrinə malik olmayanlara verilir.Bu qəbildən olan şəxslər xüsusi yoxlama ə sasında müəyyənləşdirilir və sosial yardım yalnız belə yoxlamadan sonra verilir. Sosial müdafiənin üçüncü elementi sosial cəhətdən xüsusilə həssas əhali qruplarını(qaçqınlar, məcburi köçkünlər, valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqlar, tənha ahıl vətəndaşlar və s.) əhatə edən sosial müdafiə və xüsusi sosial 69 tədbirlər sistemidir.Sosial müdafiənin təşkilati hüquqi formalarından biri əmək qabiliyyətli olmayan əhalinin bilavasitə dövlət təminatıdır.Bilavasitə dövlət təminatı dedikdə,xərclərin dövlət büdcəsi tərəfindən ödənilməsi, bu şəkildə təminat alan şəxslər kateqoriyasının, onların təmin olunma səviyyəsinin dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən müəyyənləşdirilməsidir.Hazırda respublikamızda valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlar tam dövlət təminatına götürülüblər. Sosial müdafiənin təşkilati-hüquqi formalarıdan biri də provident fondların yaradılması, müəyyən şəraitin yaranma halı üçün vəsaitin məcburi toplanmasıdır.Belə fondlar ayrı-ayrı ölkələrdə (Asiya və Afrikanın müstəmləkə ölkələrində) mövcud olub, ümumdövlət təşkilatı sayılır.Provident fondların olması işləyən (gəliri olan) hər bir vətəndaşa özünün gələcək rifahı üçün fərdi yığımlar etmək imkanı verir.Onlar əmanət bankı tipli idarələr kimi fəaliyyət göstərir.Bu ə manətlərdən müvəqqəti itirmə, işi dayandırma, işsizlik hallarında istifadə olunur. Sosial müdafiənin bir forması da insanların fərdi qaydada könüllü olaraq müxtılif siğorta növlərindən istifadə etməsidir.Sosial müdafiənin bu forması məcburi qaydada deyil,bu münasibətlərdə iştirak edən şəxslərin sosial müdafiəsini həyata keçirmək öhdəliklərini öz üzərlərinə götürürlər. Sosial müdafiə pul formasında, natural formada, eləcə də sosial müdafiə olunan şə xslərə göstərilən müxtəlif xidmətlər olu ilə həyata keçirilə bilər.Sosial müdafiə kompensasiya və profilaktik xəbərdaredici səciyyə daşıyır. Qeyd edək ki, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi sosial siyasətin təşkilati-idarəetmə baxımından aşağıdakı vəzifələri həyata keçirir: -Əmək, sosial müdafiə, pensiya təminatı, demoqrafiya və miqrasiya sahəsində dövlət siyasətini hazırlamaq və qanunvericilikdə müəyyən olunmuş qaydada həyata keçirmək; -Əmək qabiliyyətli əhalinin işgüzarlıq və təşəbbüskarlığının artırılması üçün rəruri şərait yaratmaq, mülkiyyət və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq 70 bütün müəssisə, idarə və təşkilatlarda çalışan işçilərin əmək və sosial hüquqlarının qorunmasını təmin etmək; - şsizliyin səviyyəsinin azaldılmasına, əmək bazarında zəif rəqabətli əhali qruplarının, xüsusilə gənclərin, çoxuşaqlı qadınların, qaçqın və məcburi köçkünlərin, əlillərin, şəhid ailəsi üzvlərinin, sərbəstləşdirilmiş işçilərin məşğulluğuna yönəldilmiş siyasəti həyata keçirmək; -Müvafiq icra hakimiyyəti orqanları, dövlət və qeyri-dövlət müəssisələri ilə birgə yeni iş yerlərinin yaradılmasına yönəldilmiş tədbirlər hazırlamaq, əmək ehtiyatların bazar şəraitinə uyğunlaşdırmaq məqsədilə peşə hazırlığı mexanizmini təkmilləşdirmək; -Əhalinin aztəminatlı təbəqələrinə dövlət yardımının tənzimlənməsi üzrə təkliflər hazırlamaq, tənha ahıl vətəndaşlara və əlillərə sosial-məişət xidmətini təşkil etmək; -Demoqrafiya, əmək və sosial müdafiə məsələləri üzrə elmi-tədqiqat və beynəlxalq əməkdaşlıq sahəsində işləri əlaqələndirmək və s.[51] Mövcud təhsil qanunvericiliyinə görə təhsili idarə etmək üçün dövlət və ictimai özünüidarə orqanları sistemi yaradılır. Təhsil müəssisələrinin idarə olunmasında yerli dövlət orqanları, müvafiq elmi-pedaqoji kollektivlər, peşə yaradıcılıq ittifaqları, cəmiyyətlər və geniş ictimaiyyət iştirak edir. Bununla belə, təhsil sistemini idarə edən başlıca subyektlər Nazirlər Kabineti və Təhsil Nazirliyidir. “Təhsil haqqında” Qanuna görə, Nazirlər Kabineti təhsilin strategiyasını müəyyənləşdirən əsas orqan olmaqla aşağıdakı fünksiyaları həyata keçirir: • təhsil Qanununun, bu barədə müvafiq qanunveriçilik aktlarının və sənədlərin icrasına nəzarət edir; • təhsil sisteminin idarə olunmasının təşkilat strukturunu müəyyən edir; • təhsilin mərkəzi dövlət idarə strukturlarını yaradır və onlara rəhbərlik edir; • dövlət idarəçiliyində olan peşə-ixtisas təhsili müəssisələrini yaradır, yenidən təşkil edir və ləğv edir; 71 • peşə-ixtisas təhsili müəssisələri üçtln ixtisasların siyahısını təsdiq edir, sosial sifarişdən asılı olaraq belə ixtisaslar açır və bağlayır; dövlət təhsil standartlarını təsdiq edir, təhsil barədə qəbul olunan sənədlərin həmin standartlara müvafiq olmasına nəzarət edir; • təhsil müəssisələri, onların attestasiyası, akkreditasiyası və lisenziyalaşdırılması barədə dünya standartına müvafiq olan əsasnamələri təsdiq edir; • təhsilin inkişafına dair dövlət həmçinin beynalxalq proqramlar hazırlayıb həyata keçirir; • təhsilin maliyyələşdirilməsi üçün milli gəlirdən pay ayrılması, təhsillə bağlı respublika büdcəsinin, təhsilin inkişaf fondlarının formalaşdırılması barədə təkliflər verir; • təhsilinn maliyyələşdirilməsinin dövlət normativlərini, təhsil sistemi işçilərinin əmək haqqının ödənilməsi qaydasını, əmək haqqı minimumunu, güzəşt və imtiyazları, tələbələrin təqaüdlə təmin olunmasının, digər kateqoriyalardan olan pedaqoji işçilərin, təhsil və tərbiyə alanların sosial müdafiəsinin norma və qaydalarını ınüəyyən edir; • təhsilin inkişafını stimullaşdıran vergi siyasəti yeridir; • yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin attestasiyasının təşkil olunmasına rəhbərlik edir; • təhsil sistemi işçiləri üçün fəxri adlar və mükafatların təsis olunması barədə məsələ qaldırır. Sosial sahədə tətbiq edilən normativlər və standartlar dövlətin ali məqsədi olan insanların daha layiqli həyat səviyyəsinin təmin olunmasına xidmət edir.Bu normativlər və standartlar, ilk növbədə ölkə konstitusiyasından, dövlətin tərəfdar çıxdığı ikitərəfli və çoxtərəfli beynəlxalq müqavilələrdən irəli gəlir və dövlətin sosial sahədə siyasətinin normallaşdırılmasına, meyarı və ölçüsünə çevrilir.Azərbaycanın sosial hüququnun təhlili aşağıdakı sosial normativlərin olmasını şərtləndirir: 72 -minimum istehlak səbəti, yaşayış minimumu; -ehtiyac meyarı; -minimum əmək haqqı; -əmək pensiyasının baza hissəsi; -ailədə adambaşına düşən orta gəlir; -əmək pensiyasının orta aylıq məbləğinin orta aylıq əmək haqqı ilə nisbəti və s. stehlak səbətinə insanın sağlamlığını və həyat fəaliyyətini təmin etmək üçün tələb olunan zəruri ərzaq, qeyri-ərzaq məhsulları və xidmətlər daxildir.”Yaşayış minimumu haqqında”qanunun 3-cü maddəsinə əsasən minimum istehlak səbəti ə halinin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə, bir nəfərin və ya ailənin xərc maddələri üzrə aşağıdakı tərkibdə formalaşdırılır: 1.Ərzaq məhsullarının minimum toplusu; 2.Fərdi və ailəvi istifadə olunan qeyri-ərzaq mallarının minimum toplusu (geyim, ayaqqabı və dəftərxan ləvazimatı, təsərrüfat, mədəni-məişət, sanitariya əş yaları, dərmanlar və s.); 3.Xidmətlərin minimum toplusu (mənzil-kommunal, nəqliyyat, rabitə, məişət, təhsil, mədəni-maarif, mualicə-istirahət xidmətləri və s.). stehlak səbətinə görə yaşayış üçün zəruri olan aşağı həddin pulla ifadəsi təyin olunur.Bu zaman mal və xidmətlərin real qiymətləri əsas götürülür. stehlak səbətinin pulla ifadəsi hökumət tərəfindən müəyyənləşdirilir.Bu zaman bazarda qiymətlərin dəyişməsi nəzərə alınır.Ərzaq mallarına, məcburi ödənclər üzrə qeyri- ə rzaq mallarına və xidmətlərə dair qiymətlər əsas götürülür. stehlak səbəti haqqında Azərbaycan hökümətinin də bir sıra qərarları olmuşdur. Yaşayış minimumu minimum istehlak səbətinin dəyəri və icbari ödənişlərin cəmindən ibarət sosial normadır.Yaşayış minimumu sosial norma olaraq çox geniş təbiq dairəsinə malikdir.Yaşayış minimumundan əsasən aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə olunur: 1.Aztəminatlı ailələrə ünvanlı dövlət sosial yardımının göstərilməsi sisteminin formalaşdırılmasında və tətbiqində; 73 2.Aztəminatlı ailələrin rifahının yüksəldilməsi konsepsiyasının və Dövlət proqramlarının hazırlanmasında; 3.Əhalinin həyat səviyyəsinin qiymətləndirilməsində və proqnozlaşdırılmasında; 4.Fiziki şəxslərin gəlirlərinin vergiyə və icbari ödənişlərə cəlb edilməyən həddinin əsaslandırılmasında; 5.Əhalinin pul gəlirlərinin və əmanətlərinin indeksləşdirilməsi üzrə tədbirlərin işlənib hazırlanmasında və həyata keçirilməsində; 6.Dövlət büdcəsinin, yerli büdcələrin, büdcədənkənar dövlət fondlarının, qanunvericiliklə tənzimlənən qiymət və tariflərin formalaşdırılmasında. Göründüyü kimi, yaşayış minimumu böyük nəzəri və praktiki əhəmiyyətə malikdir və o, sosial-iqtisadi həyatın ən müxtəlif sahələrinə nüfuz edir. Yaşayış minimunun məyyən edilməsi üçün əhalinin əsas soial-demoqrafik qrupları üzrə istehlak səbətinə daxil olan ərzaq məhsulları, qeyri ərzaq malları və xidmətlər orta bazar qiymətləri ilə, icbari ödənişlər isə normalaşmış faktiki məsrəflər əsasında hesablanır. Əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə yaşayış minimumu ildə birdə yenidən hesablanır və dövlət büdcəsi ilə birgə təsdiq edilir.2014 cü il üçün yaşayış minimumu ölkə üzrə 125 manat, əmək qabiliyyətli əhali üçün 136 manat,pensiyaçılar üçün 103 manat, uşaqlar üçün 103 manat müəyyən edilmişdir.[10] Yaşayış minimumu əmək haqqının minimum məbləğinin, pensiyaların baza hissəsinin, müavinətlərin, təqaüdlərin, digər ödənişlərin və ünvanlı dövlət sosial yardımının təyin edilməsi məqsədi ilə ehtiyac meyarının müəyyən edilməsinin ə sasını təşkil edir.Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq müəssisə, idarə və təşkilatlar ixtisassız əməklə məşğul olan işçilərinə əmək haqqını minimum əmək haqqı məbləğindən az olmayaraq ödınilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki,Azərbaycan dövləti minimum əmək haqqı və pensiyaların baza hissəsinin,ehtiyac meyarının həddinin mərhələlərlə ölkə üzrə yaşayış minimumum səviyyəsiə yüksəldilməsini qarşısına hədəf kimi 74 qoymuşdur.Əmək pensiyalarının “Əmək pensiyalrı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq artırılması və indeksləşdirilməsi pensiyaların yaşayış minimumuna çatdırılmasına və insanların real alıcılıq qabiliyyətininin artırılmasına xidmət edir. Əhalinin əsas sosial-demoqrafik qrupları dedikdə yaş-cins əlamətlərinə,sosial vəziyyətlərinə görə fərqlənən əhali qrupları (əmək qabiliyyətli əhali, pensiyaçılar, ə lillər, uşaqlar, və s.) nəzədə tutulur. Minimum əmək haqqı qanunvericiliklə ixtisassız əməyə və xidmətə görə aylıq ə mək haqqının ən aşağı səviyyəsini müəyyən edən aylıq əmək haqqının ən aşağı səviyyəsini müəyyən edən sosila normativdir.Eyni zamanda minimum aylıq əmək haqqı da 105 manat təşkil etməklə yaşayış minimumuna yaxınlaşdırılmışdır. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|