Microsoft Word Вулқонлар Айбуллаева Ситора

 
3) Hozirgi vaqtda vulqonlarning ko`pi markaziy krater hosil qilib 
vulqon shakllarining vujudga kelishi vulqon harakatiga bog`liq. Markazdan otilib 
chiqqan vulqonlarda magma yer betiga vulqon bo`g`zidan chiqib keladi. Bunday 
vulqonlar otilganda hosil bo`ladigan relyef shakllari lavaning harakati va tarkibiga 
bog`liq bo`ladi. Agar vulqon harakati davomida faqat gaz chiqarsa, lava 
chiqarmasa krater voronkasi hosil bo`ladi. 

---

35 
Nordon lava (tarkibining 75% i SiO) gaz bosimi ta’sirida vulqon kanalidan 
chiqib lava quyuq va yopishqoq bo`lgani uchun gumbazsimon relyef shaklini hosil 
qiladi. Ularning balandligi 400 m gacha bo`ladi, chunki bu lava juda ham 
yopishqoq lavadan tuzilgan. Masalan: Martinika orolidagi Lisa tog`li, 
Kaliforniyadagi Lyasen cho`qqisi, traxitdan tuzilgan Taushon Teppa (Janubiy 
Gruziyada), hozirgi vaqtda Bogoslov orolida bor. 
Asosiy lava sekin oqib chiqadi va atrofga keng yoyiladi, vulqon qalqoni 
relyef ko`rinishini hosil qiladi. Ularning qalinligi va balandligi turlicha bo`ladi. Bu 
vulqonlar kraterining diametri katta bo`ladi. Masalan: Katta-Mauna Loaning 
diametri 2438 m, Yava orolidagi Ringit vulqoni kalderasining diametri 21 km 
keladi. Suyuq lava harakat qilayotgan davrida bu vulqonlar lava ko`lini hosil qilib 
turadi. Ya’ni suyuq lava xuddi ko`l suviga o`xshab qalqib turadi.
Tipik vulqon tashqaridan qaraganda konussmon tog`dir, uning tepasida og`zi 
- krateri bo`ladi. Kraterdan pastga, vulqon konusining ichiga kanal ketgan. Konus - 
vulqon chiqargan jinslarning to`planishidan vujudga kelgan va butunlay lavadan 
yoki lava hamda g`ovak (kul va toshlar) vulqon jinslaridan iborat. Har bir vulqon 
otilishi bilan konusning balandligi oshib boradi. Vulqon harakati davomida konus 
yonining turli joylaridan lava oqib, yangi yo`lak hosil qiladi. Bunday vulqonlar 
ikkilamchi vulqonlar bo`lib, katta vulqonlar yonbag`rida bo`ladi. Masalan: Etna 
vulqoni atrofida shunday ikkilamchi vulqonlar ko`p. 
Krater (yunoncha -“tovoq”), vulqon ogzi odatda voronkasimon chuqurga 
o`xshash bo`ladi, vulqon harakatlanganda kraterdan bug`, gaz, kul, toshlar chiqib 
so`ngra lava otilib chiqadi.
Kaldera (ispancha- “qozon” demakdir) vulqonning o`ziga nisbatan juda 
katta vulqon kraterini hosil qilishi. Kamchatkadagi kalderaning diametri 28 km 
bo`lib, uni hozir Kronotskiy ko`li qoplagan. Kalderaning paydo bo`lishi 
birinchidan vulqon kraterida to`plangan gazlarni kuchli portlashi orqali kengayib 
ketadi (Yaponiyadagi Badan-San kalderasi), ikkinchidan lavali vulqonlarga xos 
o`pirilgan kalderalar (Gavay orollaridagi Mauna-Loa kalderasi) va uchinchisi 

---

36 
eroziya kalderalari. Kaldera ko`pincha vulqon yonbag`rini oqar suvlar yuvib oqizib 
ketishi natijasida hosil bo`ladi (Palma orolidagi kaldera).