Microsoft Word Вулқонлар Айбуллаева Ситора

Yer sharidagi eng mashhur vulqonlar 
Nomi 
Mamlakat, hudud 
 
Balandligi, metrda 
Lyupyaylyako 
Argentina-Chili 
6723 
Kotopaxi
Ekvador
5896 
Kilimanjaro 
Tanzaniya 
5895 
Orisaba 
Meksika 
5700 
Damovand 
Eron 
5604 
Popokatepetl 
Meksika 
5462 
Klyuchi Sopkasi 
Rossiya 
4750 
Meru 
Tanzaniya 
4567 
Mauna-Loa 
Gavayi orollari 
4170 
Erebus 
Antarktida 
3794 
Fudziyama 
Yaponiya 
3776 
Semeru 
Indoneziya 
3676 
Etna 
Italiya 
3340 
Gekla 
Islandiya 
1491 
Vezuviy 
Italiya 
1277 
Krakatau 
Zond bo’g`ozi 
813 
Bulardan tashqari Atlantika okeanida 3 ta yirik vulqonli o`lka: shimolda 
Yan-Mayen, janubroqda Islandiya va Katta Antil orollari bor. Katta Antil 
orollarida mashhur Mon-Pele vulqoni otilib turibdi. Islandiya yer yuzasining ko’p 
qismi vulqonlardan hosil bo’lgan plato bo’lib, balandligi 800 m li tog` massivlari 
va 200 ta vulqon (30 tasi harakatda) bor. Mashhur vulqonlari: Gekla, Laki, Askya 
va Xvannadalsxnukur (baland nuqtasi 2119 m). Islandiya hududining 6 %i lava 

---

44 
dalalaridan iborat. G`arbiy Shpitsbergen orolida ham so’ngan vulqonlar va issiq 
buloqlar bor. 
Kanar orollarining ham eng baland joyi 3718 m bo’lib, Tenerife orolidagi 
Teyde vulqoni.
Hind okeanida ham bir necha so`nmagan vulqonlar bor. Masalan, 
Madagaskar yaqinidagi Komor, Mavrikiy, Reyunon orollarida va Antarktida 
materigi atrofidagi orollarda ham so`nmagan (Erebus) vulqonlar bor.
Okean o`rtasidagi yoki chekka orollardagi harakatlanuvchi vulqonlardan 
ko`pincha asosli lava, materik chekkasidagi va o`rtasidagilardan ko`pincha nordon 
va o`rta lava chiqadi. Bu xususiyat yer po`stining rivojlanishini o`rganishda katta 
ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir.
Vulqon jarayoni faqat okeanda yoki orol, yarim orollarda bo`lmasdan, 
materik orasidagi tog`lar, platolarda ham bo`lib turadi va o`z mahsuloti bilan Yer 
po`stini vulqon jinsi va foydali qazilmalar bilan boyitadi. Materikdagi vulqonlar 
okean va orollardagiga nisbatan paydo bo`lishi va mahsuloti bilan farq qiladi. 
Quruqlikda neogen va antropogen davrida harakatda bo`lgan vulqonlardan 
xarakterlilari Markaziy va Sharqiy Afrika, Arabiston, Yevropaning g`arbi, 
Osiyoning markazi, shimoli-sharqi va sharqiy qismida ko`proq tarqalgan. 
Afrika markazida va sharqiy qismidagi vulqonlar asosan paleogen va 
antropogen davrida hosil bo`lgan katta yer yoriqlariga joylashgan bo`lib, yangi 
strukturalar hosil bo`lishi bilan yaqindan aloqadordir. Afrikaning shimoli-g`arbida 
3000 km cho`zilgan tog`liklar Markaziy Afrika do`ngligidan regional yer yorig`i 
bilan ajralib turadi. Biafra qo’ltig`i sohilida Kamerun vulkanik massivi (4070 m) 
ajralib turadi. Keniya Sharqiy Afrikadagi vulkanik massiv, balandligi bo’yicha 
Afrikada ikkinchi o’rinda (5199 m). Sharkiy Afrika rift zonasidan sharqroqda, lava 
platosidan kesik konus ko’rinishida ko’tarilgan.
Janubda Janubiy Afrika tog`lari (eni 2,5 ming km) bor. Materik sharqida esa 
4 ming km ga cho`zilgan baland Afrika tog`lari bo`lub, u Zambiyadan boshlanib 
Qizil dengizgacha boradi. Bu tog` tizmalarida neogen va antropogen davrlarida 
katta yer yoriqlari paydo bo`lgan. Yer yoriqlaridan chiqqan bazalt tarkibli vulqon 

---

45 
jinslari qari (tokembriy) tog` jinslari ustiga quyilgan.
Bunday harakat ayrim joylarda hozirgi vaqtda ham bo`lib turibdi. Masalan, 
Afrikadagi Klimanjaro vulqon guruhi tarkibida Kibo — 6010 m, Solfator 
bosqichida Chanbaysan tog`idagi Bay-tau-shan vulqoni (KXDR) dan 1898-yilda 
traxit lavasi chiqqan. 
Afrika g`arbida Gvineya qo`ltig`idan shimolga qarab yo`nalgan yer yorig`i 
Atlantika okeani ostidan boshlangan bo`lib, unda bir qator vulqonlar, chunonchi, 
Bambuto (2680 m), Kamerun (4070 m) vulqonlari joylashgan. Kamerun vulqoni 
1959-yilda ham harakatga kelgan. Markaziy Sahroi Kabirda Tibestida tog`i ustida 
katta vulqon krateri (kalderasi 14 km) va yosh lava qatlamlari keng tarqalgan. Bu 
yerda vulqon mahsuloti 14 ming km
2
maydonnn egallagan. Tibesti vulqoni 
(kalderasi) krateri eni 14 km ga teng. Bunday vulqon krateri ko`p bo`lib, ularning 
balandligi yer yuzasidan 2800—2900 m balandda. Vulqon mahsuloti bazalt-
andezit lavalardan tashkil topgan. 
Baykal ko`lining janubi-sharq va janubida quyi to`rtlamchi davrda yer 
yorilib bazalt lavalari oqib chiqqan. Bazalt lavalar daryo vodiysidagi allyuvial, 
delyuvial yotqiziqlar bilan qat-qat bo`lib yotadi. Bazalt lavasi bir necha ming m
2
maydonni tashkil etadi. Tog` oralig`idagi soylarning botiq joylarida bazalt lavasi 
qalinligi 50—60 m dan ortiq. Bazalt lavasi oqib chiqqan joylari asosan meridional 
yo`nalishdagi yer yorig`iga joylashgan.
V.E. Xain, N.I. Nikolayevlarning fikricha, yer shari ichki harakati, jumladan 
tektonika, zilzila va vulqon jarayonlari o`tgan davrlarga nisbatan hozirda ancha 
faollashgan. 
Yevropada joylashgan mashhur vulqonlarga quyidagilar kiradi:
Vezuviy — Yevropaning materik qismidagi so’nmagan yagona vulqon. 
Apennin yarimorolida, Janubiy Italiyada Neapol shahri yaqinida joylashgan ushbu 
vulqon 3 ta konus hosil qilgan. Ichki konus eng kattasi va yoshi bo’lib, balandligi 
1277 metrga yetadi. Krateridan va yangi oqib chiqqan lava orasidan harorati
400° li suv bug`lari va gazlar chiqib turadi. Vezuviy otilganda bazaltli lava oqib 
chiqadi. Ana shu paytlarda ko’pincha momaqaldiroq bo’lib, jala quyadi; yomg`ir 

---

46 
suvi kul bilan aralashib sel hosil qiladi. Milodiy 79-yilda Pompey, Gerkulanum va 
Stabiya shaharlari shunday oqim ostida qolib ketgan. Vezuviy 1631, 1794, 1822, 
1906 va 1944-yillarda, oxirgi marta esa 1957—59 yillarda otilgan. 1842-yilda 608 
m balandlikda vulkanologiya rasadxonasi qurilgan. 800 m balandlikkacha bog`lar, 
tokzor, qarag`ayzorlar bunyo’d etilgan. Ushbu vulqonni ko’rish uchun ko’plab 
turistlar tashrif buyuradi.