Microsoft Word Вулқонлар Айбуллаева Ситора

2-rasm. Vulqon bombasi. 
Vulqonning suyuq mahsulotlariga turli tarkibli lavalar kiradi. Magmaning 

---

16 
yer yuzasiga chiqib quyilgan qismi lava deyiladi. 
Lava lotincha “labes” so’zidan olingan bo’lib, “o’pirilish” ma’nosini 
anglatadi. Lava vulqon kraterlari, yer yoriqlaridan oqib yoki otilib chiqadigan 
olovsimon suyuq va qovushqoq modda (magma). Lavaning sovib qotishidan 
effuziv tog` jinslari hosil bo’ladi. 
Kraterdan chiqayotgan lavaning harorati 1000-1300
0
ga yetishi mumkin. 
Lava oqimining usti sovib, qotib qolgandan keyin g`adir-budir po’st hosil qiladi. 
Vulqon otilgandan so’ng bir yil o’tgach, po’stning tagida 20 m chuqurlikda lava 
issiqligi 200-300
0
bo’lishi mumkin.
Lavaning kimyoviy tarkibi asosan quyidagilardan: kremnezyom (silikat 
kislotasi), alyuminiy oksidi, temir oksidi, kalsiy oksidi, magniy oksidi, natriy 
oksidi, kaliy oksididan iborat. 
Lavaning harorati kimyoviy tarkibi va undagi gaz miqdoriga qarab keskin 
farq qiladi. Macalan, Kamchatkadagi vulqonning andezitli lavasining harorati 
700—750°, Lassen-Pik (Kaliforniya) dastit lavasiniki — 75°, Klyuchi Sopkasi 
bazalt lavasiniki — 870—1200° . 
3-rasm. Lava oqimi. 
Tarkibidagi silikat kislota miqdoriga qarab asosli (SiO
2
< 52%), o’rta (SiO
2
> 65%) va nordon (SiO
2
< 65%) lavalarga bo’linadi. 

---

17 
Nordon lava (65—75%) dan obsidian, liparit, kvarsli porfir, felzit va boshqa 
nordon vulkanitlar hosil bo`ladi. Bunday jinslar O`rta Osiyoda ham Qorjantov, 
Chotqol, Qurama, Hisor tog` tizmalarida yuqori toshko’mir, perm, quyi trias 
davrlari yotqiziqlari orasida uchraydi. Nordon lavalar quyuqroq bo’lgani uchun 
katta maydonlarga yoyilmay do’nglik (gumbaz)lar hosil qiladi. Odatda, nordon 
lavalar uchuvchan komponentlarga boy bo’lib, shiddatli vulqon otilishlarini 
vujudga keltiradi. Nordon lavadan kvarstli porfir, liparit, dastit, felzitlar hosil 
bo’ladi. 
Asosli lava qotganda — bazalt, diabaz va boshqa jinslar, o`rta lavadan — 
andezitlar, traxitlar hosil bo`ladi. Lava gazlarga boy bo`lsa pemza deb ataluvchi 
g`ovakli jins hosil bo`ladi. Asosli va o’rta lavalardan bazalt, andezit va diabazlar 
paydo bo’ladi.
Vulqon kraterlaridan yer betiga otilib chiqqan mahsulotlar effuziv jinslar 
deb ataladi. Nordon lava ichida obsidian, liparit, kvarsli porfir, felzit va kvarsli 
felzitlar ko’proq uchraydi. Bundan tashqari vulqondan otilgan va qattiq jinslardan 
hosil bo’lgan tuf-brekchiya, tuf-konglomerat, tuf-qumtosh, tuf-alevrolitlar hosil 
bo’ladi. Vulqondan chiquvchi suyuq jinslar ichida asos jinslardan bazalt, diabaz va 
boshqalar, o’rta jinslardan andezit, porfirit, traxit, andezitli porfiritlar uchraydi.
Vulqon mahsulotlaridan o’ziga xos tog` jinslari hosil bo’ladi. Vulqon tog`
jinslari ya’ni vulkanitlar — vulqonlarning otilishidan paydo bo’lgan tog` jinslaridir.
Otilishi tarziga ko’ra, vulqon tog` jinslari 2 xilga bo’linadi: effuziv va 
vulkanogenbo’lakli jinslar. 
Effuziv vulqon tog` jinslari lavaning yer yuziga oqib chiqib qotishidan hosil 
bo’ladi. Masalan bazaltlar, andezitlar, diabazlar, vulqon shishasi.
Vulkanogen-
bo’lakli jinslar vulqonning portlab otilishidan vujudga keladi. Bular o’z navbatida 
ikkiga bo’linadi: bo’sh (vulqon kuli, qumi) va zichlashgan, sementlashgan (vulqon 
tuflari, tuf brekchiyalari).
Effuziv jinslarning shakli lavaning yopishqoqligi va vulqon oblastlari 
relyefiga bog`liq. Kam yopishqoq bazalt lavalari qoplam va oqimlar hosil qiladi. 

---

18 
Oqib chiqqan yopishqoq lavaladan gumbaz va ignasimon shakllar hosil bo’ladi. 
Kanallardan oqib chiquvchi lava qotib, dayka va nekklar tarkib topadi. 
Vulqon tog` jinslari qadimgi va zamonaviy vulqon oblastlarida ko’p 
tarqalgan. O’zbekistonda qadimgi vulqon tog` jinslari Qurama, Chotqol, Hisor va 
O’zbekistonning g`arbidagi tog`larda mavjud. Vulqon tog` jinslari bilan oltin 
(Qo’shbuloq) polimetall va boshqa rudali konlar bog`liq. Ushbu tog` jinslari 
ko’proq qurilish materiali, abraziv materiali sifatida ishlatiladi. 
Vulkanogen cho’kindi jinslar — vulqon va cho’kindi materiallardan tashkil 
topgan tog` jinslari bo’lib, vulqonlarning portlab otilishidan hosil bo’lgan qattiq, 
bo’lakli va kimyoviy (suvda erigan) bo’lishi mumkin. Bo’lakli yoki piroklastik 
materiallar (suyuq lava mahsulotlari, vulqon qattiq va boshqa jinslarning 
maydalangani) bo’sh, palaxsalar, vulqon bombalari, lapillalar, vulqon qumlari va 
kullari to’plamini tashkil etadi. Cho’kkan joylarida sementlashishidan yoki boshqa 
joyga olib borib yotqizilganda toza, ko’pincha bir xil tarkibli, ozroq cho’kindi 
mahsulotli (10% dan ko’p emas) vulkanogen cho’kindi jinslar vulqon tuflari hosil 
bo’ladi. Ko’proq qo’shimchalar aralashganda tuffitlar va juda oz tuf komponentga 
qo’shimchasi bo’lgan cho’kindi jinslar hosil bo’ladi. Bo’laklarning katta-
kichikligiga ko’ra vulkanogen cho’kindi jinslar dag`al bo’lakli (10 mm dan katta), 
yirik (0,1—2 mm), o’rtacha (0,1—2 mm), mayda (0,01—0,1 mm) va juda mayda 
(0,01 mm dan kichik) bo’lakli turlarga bo’linadi. 
Mineral tarkibi bo’yicha, eng avvalo vulqon komponentining tarkibiga qarab 
farqlanadilar. Issiq va suyuq holda otilgan jinslar suv ostida yoki quruklikda 
yotqizilsa xemogen vulqonogen cho’kindi jinslar hosil bo’ladi. Masalan, ko’pchilik 
yashmalar, ba’zi bir temir, marganes rudalari, fosforitlar va boshqalar kiradi. 
O’zbekistonda Chotqol-Qurama tog`larida vulqon jinslari tarqalgan joylarda 
vulqon tog` jinslari uchraydi. 
Piroklastik jinslar (yunoncha rug — olov va Mao — sindiraman) vulqondan 
otilib chiqqan mahsulotlar qotishidan paydo bo’lgan chaqiq tog` jinslari. Tarkibi 
bazalt, andezit, liparit, traxitli vulqon jinslaridan iborat.

---

19 
Vulqon otilganda chiqqan kul va har xil kattalikdagi jinslar aralash issiq 
yomg`ir (harorati 500
0
gacha yetadi) o’simlik, qishloq va hatto shaharlarni vayron 
etadi. Vezuviy vulqoni milodning 79-yilida to’satdan otilib, Gerkulanum, Pompeya 
va Stabiya kabi shaharlarni xarobaga aylantirgan va ko’mib yuborgan.
Milodiy 79-yilning 24-avgustida bu vulqon otilganini 30 km uzoqlikdan 
ko’rgan tarixchi Kichik Pliniy Rim yozuvchisi Tatsitga yozgan xatida ushbu 
hodisani tasvirlab bergan: “Vezuviy ustida juda balandda bulut paydo bo’ldi. Bu 
bulut juda baland qarag`ayga o’xshar edi. Bir zumda osmon quyuq kul qatlami 
bilan qoplandi va atrofni qorong`ilik bosdi. Vulqon kuli va mayda qum, toshlar 
yerga yog`ildi, tog` yonbag`irlari bo’ylab esa yallig`langan lava oqimi mavj urar 
edi. Qisqa vaqt ichida dengiz bo’yida joylashgan Pompeya, Gerkulanum va 
Stabiya degan shaharlarga kul va mayda toshlar yog`ila boshladi. Shahar lovillab 
turgan suyuq lava oqimi bilan qoplandi”. 
Vulqon kuli juda uzoq joylarga olib borib tashlashi mumkin. Masalan, 
Italiyadagi Etna vulqonining kuli Afrikaning shimoliga yetib borgan.
Effuzim magmatizmdan hosil bo’lgan qattiq jinslarda har xil foydali 
qazilmalar hosil bo’ladi va bu jarayon natijasida yer po’sti rivojlanadi. Masalan, 
Olmaliq, Qoramozor va boshqa polimetall konlari o’rta va yuqori paleozoy erasida 
vulkanizm jarayoni natijasida hosil bo’lgan.