Microsoft Word Вулқонлар Айбуллаева Ситора
-rasm. Yer yoriqlaridan sizib chiquvchi vulqon
Yüklə 1,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5-rasm. Yer yoriqlaridan sizib chiquvchi vulqon.
Kaldera ispancha “caldera” —katta qozon ma’nosini bildirib, vulqon og`zi. Vulqon cho’qqisi, ba’zan unga yondosh joylarning o’pirilishi natijasida vujudga kelgan yonbag`irlari tik va tubi bir qadar tekis qozonsimon botiq. Vulqon otilganda katta hajmdagi magma tashqariga chiqadi, keyingi otilishga qadar vulqon kamerasida bo’shliq hosil bo’ladi, natijada vulqon tepasi tayanchini yo’qotib o’pirilib tushadi. Diametri 10—15 km ga yetadi, ba’zan esa undan ham ziyod. Kaldera termini Kanar orollaridagi Palma orolida joylashgan katta vulqon krateri nomidan kelib chiqqan. Kalderaning kraterdan farqi uning kelib chiqishi va o’lchamlarining kattaligidadir. Vulqon bo’g`izidan chiqayotgan gazlarning kuchli portlashlari natijasida vujudga keluvchi portlash (eksploziv) kalderasi hamda o’pirilish (gravitastion) kalderasi farq qilinadi. 1883 yilda Krakatau kalderasi vulqon gazi portlashidan hosil bo’lgan. O’zbekistonda qadimgi kalderalar Chotqol- Qurama tog`larida uchraydi. Yer yoriqlaridan chiquvchi asosli bazalt lava hozirgi vaqtda orollarda, yarim orollarda va okean tagida ko’p uchraydi. Masalan, Grenlandiya, Islandiya orollarida hozir ham yer yoriqlaridan lava quyilib turadi. Bazalt lavasi Atlantika, Hind va Tinch okeanlar tagida ham otilib turadi. Ba`zi vulqonlarning tuzilishi maar 25 tipdagi vulqonlarga o’xshasa ham, ularning krateri quruq bo’ladi, bunday vulqonlar diaterm deb ataladi. Janubiy Afrikadagi dunyoga mashhur diatermlar buning misolidir. Ma’lum bo`lishicha, diaterm vulqonlar harakatga kelganda magmadan ajralgan ko`p miqdordagi gazlar yuqori bosim va harorat ta’sirida chuqur yer yorig`idan zarb bilan ustki qatlamni irg`itib tashlaydi. Diatremning tuzilishi silindrsimon bo`lib, uning yon atrofida va qisman ichida qumtosh, ohaktosh, o`zgargan jinslardan zmeevik va ularning parchalaridan hosil bo`lgan brekchiyalar uchraydi. Geyzerlar vulqon otilib turadigan joylarda vujudga keladi. Geyzer vaqt- vaqti bilan otilib turadigan issiq suvlardir. “Geyzer” so’zi islandcha “geysir” so’zidan kelib chiqqan bo’lib, “shiddatli oqim” ma’nosini bildiradi. Geyzerlar asosan, so’nish arafasidagi yoki yaqinda so’ngan vulqonlar yon atrofida vujudga keladi. Yoriqlardan suv katta bosim va yuqori haroratda shiddat bilan (qaynoq suv 20—40 m, bug` 150 m balandlikkacha) otilib chiqadi. Geyzer suvi nisbatan toza, bir oz minerallashgan (1—2 g/l). Kimyoviy tarkibi xlorid- natriyli yoki xlorid-gidrokarbonat-natriyli. Silikat angidridi (SiO 2 ) ko’p bo’ladi. Vulqon kanalining og`zida va yon bag`rida geyzerit hosil bo’ladi. Geyzerlar muntazam va nomuntazam turlarga bo’linadi. Geyzerning otilish sikli va alohida bosqichlari muntazam xilida doimiy, nomuntazamida o’zgaruvchan. Geyzer bosqichlarining harakati bir necha minut yoki undan ko’proq davom etishi mumkin. Tinchigan vaйti esa bir necha minutdan bir qancha soat yoki kun bo’ladi. Geyzerlar quyidagicha vujudga keladi: Yer yoriqlarida qadimiy vulqon kanallarida joylashgan suv avval tinch turib, uning usti soviydi, tagi esa issiq, hatto bug` holatida bo’ladi. Bug` sovigan suvni yuqoriga qattiq zarb bilan favvora singari otadi. Bunday geyzerlar Rossiyaning Kamchatka yarimorolida, Islandiyada, AQShning Yellouston milliy bog`ida va Yer yuzining boshqa joylarida uchraydi. Kamchatka yarimorolidagi Geyzernaya daryo vodiysida o’nlab kichik va 20 ta yirik geyzerlar bo’lib, eng kattalari Velikan, Troynoy, Fontan va boshqalardir. |