Microsoft Word Вулқонлар Айбуллаева Ситора

6-rasm. Islandiyadagi geyzer. 
 
Yellouston milliy bog`idag geyzer favvorasining balandligi 40 m ga, 
Kamchatkadagi Velikan geyzerining favvorasi 50 m balandlikda, undan 
chiqayotgan bug` esa 300 m balandlikka ko’tariladi. Velikan geyzeri har uch 
soatda to’rt minut davomida otilib turadi. Kamchatkadagi geyzerlar va issiq 
buloqlar suvi to’planib, Geyzernaya daryosini hosil qiladi. Geyzernaya daryosining 
suvi issiq bo’lgani uchun qishda muzlamaydi. 
Geyzerlar suvining harorati yer yuzasida 90
0
C -99
0
C
ga yetsa,
chuqurroq 
qismida 150
0
C va undan ham ortiq bo’lishi mumkin.
Hozirgi vaqtda geyzerlar va issiq buloqlar suvidan uylarni, issiqxonalarni 
isitishda, elektr energiya olishda hamda davolanishda foydalanilmoqda. Jumladan, 
Kamchatka yarimorolining Paujet rayonida geotermal elektr stansiya ishga 
tushirilgan. Islandiya, Kanada, Yaponiya, Xitoy, AQSh, Yangi Zelandiyada ham 
geyzerlar ko’p. 

---

27 
II BOB. VULQON HOSIL QILGAN RELYEF SHAKLLARI 
2.1 Vulqonlarning tiplari 
Vulqon jarayonlarini va mahsulotlarini muttasil kuzatish va tekshirish 
natijasida tarkibi uning har xil ekanligi aniqlanadi. Natijada vulqon mahsulotlari 
tarkibiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi: 
1. Gavayi tipidagi vulqonlar. Bunga Gavayi orollarida va Islandiyada 
joylashgan vulqonlar kiritiladi. Gavayi orolida bir qancha vulqon kraterlari bor.
Gavayi tipidagi vulqonlardan asosiy, ya'ni tarkibida kremniiy kam bo`lgan 
bazalt lavasi otiladi. U sekin otiladi va sekin-asta sovur ekan, atrofga keng 
yoyiladi. Bunday vulqonlar qalqon qoplamlari hosil qiladi; qalqon qoplamlari 
maydoni juda katta va yuzasi yassi bo`ladi. Gavayi orollarining eng kattasi — 
Gavayi uchta vulqonning qo`shilishidan hosil bo`lgan. Bu vulqonlarning tepasi 
ancha baland bo`lishiga qaramay (Mauna Loa — 4170 m. Mauna Kea—4205 m, 
Gualalai — 2251 m), yon bag`irlari juda yotiq — 6° atrofida. Gualalai (2521 m), 
Mauna-Loa va boshqa vulqonlar yer yorig`i ustida joylashgan. Bular ichida eng 
balandi Mauna-Loa vulqoni bo`lib, dengiz sathidan 4166 m balandda joylashgan.
Bu vulqon 1843-yildan boshlab 1896-yilgacha har 2—3 yilda, ba’zan har yili 
otilib, o`zidan va yon yoriqlaridan juda ko`p olivinli bazalt lava chiqarib turgan.
Kamchatkadagi Tolbachek vulqoni ham qalqonli vulqonlarga kiradi. 
Islandiyadagi so`nmagan vulqonlardan Kodlouttadingya (1180 m) vulqoni 
uncha baland bo’lmasa ham mahsuloti va harakati bilan boshqa vulqonlardan farq 
qiladi. Vulqondan harorati 1200° C ga yetadigan suyuq bazalt lava oqib chiqib 
turadi. Qiya joylarda lava sekundiga 4—5 m, tik joylarda 8 m gacha harakat qilib, 
80 km gacha masofaga oqib boradi. Lava suyuq bo`lganligidan balanddan pastga 
qarab xuddi daryo sharsharasidek sharillab turadi. Bu xil vulqonlardan bomba, kul 
chiqmaydi va ular portlamaydi. Bunday vulqonlar mahsuloti qavat-qavat bo`lib, 
qiyaligi 5—8°, ustidan qalqonga o`xshab ko`rinadi. 

---

28