Microsoft Word Yaxin ve orta serq olkeleri doc
Səth quruluşu və faydalı qazıntıları
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.5. Regionun nəqliyyatı və xarici-iqtisadi əlaqələri Yaxın və Orta Şərq regionunun əlverişli coğrafi və geosiyasi mövqeyi beynəlxalq əhəmiyyətli nəqliyyatın bütün növlərinin inkişafına səbəb olmuşdur. Dünya beynəlxalq iqtisadi əlaqələrində Atlantik və Hind okeanı hövzələrini birləşdirən Süveyş kanalının əhəmiyyəti böyükdür. Süveyş kanalının inşası fikri hələ orta yüzilliklərdə ərəblər tərəfindən irəli sürülmüşdür. Sonralar bu fikir Fransada XIV Lüdovik və Napoleonun hakimiyyəti dövründə yenidən baş qaldırır. Yalnız XIX yüzilliyinin ortalarında (1859-cu ildə) kanalın tikintisinə başlanır. 1869-cu il noyabrın 17-də kanalın təntənəli surətdə açılışı olur. Kanal şimal-cənub istiqamətində Port- Səiddən Süveyşədək 93 km məsafədə uzanır. Eni 190-365 metr, dərinliyi 20 metrdir. Gəmilər kanaldan 11-12 saata keçir. Kanaldan Yaxın Şərq haqda göstəricilər verilir. Yaxın və Orta Şərq regionuna daxil olan Türkiyə, Kipr, İran isə digər subregionlara daxil olan ölkələr sırasındadır. 29 gün ərzində 50 gəmi keçə bilir. Dənizlər arasındakı səviyyə fərqi az (23 sm) olduğundan kanal şlüzsüzdür. Kanalla şimala və əks istiqamətə gedən gəmilər Böyük Acı göldə ayrılır. XX yüzilliyin əvvəllərində kanaldan 4 min gəmi (daşınan yüklərin miqdarı 20-30 mln. ton) keçibsə, 60-cı illərin ortalarında 20 min gəmi 250 mln. ton yük daşımışdır. Bu onu sübut edir ki, Süveyş kanalı Avropa və Asiya ölkələrini əlaqələndirən başlıca dəniz yoludur * . Kanaldan daşınan yük əsasən nefdir. Ona görə də cənubdan daşınan yüklərin miqdarı əks istiqamətə daşınan yüklərdən 4 dəfə artıqdır. 1956-57-ci illərdə Fransa və Böyük Britaniyaya məxsus Sü- veyş kanalı şirkəti milliləşdirildikdən sonra bu ölkələrin təcavüzü və 1967-75-ci illərdə Ərəb-İsrail müharibəsi nəticəsində kanalın bağlanması sayəsində kanalla daşınmalardan gələn gəlir 2 dəfə azalır. 1975-ci il iyunun 5-də kanal yenidən açıldıqdan sonra gəmi və yük dövriyyəsi sürətlə artır, ötən əsrin 90-cı illərində kanaldan 20 min gəmi 350 mln. ton yük daşımışdır. 1990-91-ci ildəki İraq-Küveyt və 2003-cü ildəki ABŞ-İraq münaqişəsi kanaldan daşınan yüklərin azalmasına təsir göstərdi. BMT tərəfindən İraq və Küveyt neftinin daşınmasına embarqo qoyulması dünya bazarına 300 mln. ton neftin daşınmasına mane oldu. Bu neftin çox hissəsi Süveyş kanalından daşınırdı. Kanalın yenidən rekonstruksiyası (enliləşdirilməsi və dərinliyinin 20 metrə çatdırılması) hazırda daha iri gəmilərin hərəkətinə imkan yaratmışdır. Buna baxmayaraq, Yaxın Şərq neftini daşıyan super-tankerlərin çoxu Afrika ətrafından keçir. XXI yüzilliyin əvvəlləri üçün dünya dəniz nəqliyyatı ilə daşınan yüklərin 14 faizi (440 mln. ton) Süveyş kanalının payına düşür. Qara, Mərmərə, Qırmızı dəniz və İran körfəzinə çıxacaqda növbətçi, (keşikçi) olan Bosfor (İstanbul), Dardanel (Çanaqqala), Bab-əl-Məndəb və Hörmüz boğazlarının da iqtisadi və strateji əhəmiyyəti böyükdür. Beynəlxalq dəniz yollarına İstanbul (Türkiyə), İsgəndəriyyə (Misir), Beyrut (Livan) kimi portlar xidmət edir. Yaxın * London – Bombey arasında dəniz yolu Afrika sahilindən keçməklə 10721 dəniz milidirsə, kanaldan keçməklə 6260 dəniz mili Liverpul – Lokaqama arasında isə 14436 dəniz mili təşkil edir. 30 və Orta Şərqdə neft çıxarılan ölkələrdə neft ixracı üzrə ixtisaslaşmış portlar vardır. Məsələn, Səudiyyə Ərəbistanında Ras-Tənnurə, Küveytdə Mina-əl-Əhmədi, İranda Hərq, İraqda Fao, Um-Qəsr və b. Neft ixracı çox olan dövlətlərdə bu portların yük dövriyyəsi dünyanın ən iri portu olan Rotterdamdan (Niderland) çox olur. Yaxın və Orta Şərq regionunda nefti Aralıq dənizinin şərq sahillərinə nəql edən kəmərlər də çəkilmişdir. Yaxın və Orta Şərqdə dini turizm və neft dolları ilə sıx bağlı olan xarici turizm sürətlə inkişaf edir. Dini turizm sahəsində müqəddəs ziyarətgahların yerləşdiyi Səudiyyə Ərəbistanı, İran, İraq xüsusilə seçilir. Xarici turizm sahəsində Bəhreyn, Ürdün, İsrail, BƏƏ daha irəli getmişlər. Neft ehtiyatının az olması hökuməti onun çıxarılmasını dondurmaq və çox kapital tələb etməyən inkişaf yolları axtarmağa sövq edir. Neft dolları fontanı zonasında əlverişli coğrafi mövqeyi olduğundan Bəhreyn ərazisində bir çox bank və şirkətlər yerləşdirmişdir. Buna ölkənin həm ada və həmçinin saat qurşağında mövqeyi – London və Sinqapur birjaları arasında yolun təxminən yarısında yerləşməsi də təsir edir. Bəhreynin Yaxın və Orta Şərqdə mühüm maliyyə mərkəzinə çevrilməsinin digər səbəbi də əvvəllər region dövlətləri ilə dünya ölkələri arasında maliyyə vasitəçiliyi funksiyasını həyata keçirən Livanın İsrail tərəfindən təcavüzə məruz qalması olmuşdur. Səudiyyə Ərəbistanı bir sıra maliyyə əməliyyatlarını Bəhreyn vasitəsilə həyata keçirir. Bu əməliyyatları Səudiyyə Ərəbistanı özü-nün mühafizəkar qanunvericiliyi ucbatından Səudiyyə Ərəbistanı öz ərazisində həyata keçirə bilmir. Ona görə də Səudiyyə Ərəbistanı ilə Bəhreyn arasında xüsusi münasibətlər formalaşmışdır. Bunu İran körfəzində bənd tikilməsi və onun üzərində şosse yolunun çəkilməsi ilə adanın Ərəbistan yarımadasının bir hissəsinə çevrilməsi bir daha sübut edə bilər. Neft ixrac edən daha varlı Əmirliklər Qərb iqtisadiyyatına kapital qoymağa müvəffəq olmuşlar. Kapitalı faizlə qoymaqla onlar məqsədyönlü yatırıma keçmiş (transmilli korporasiya və iri beynəlxalq maliyyə təşkilatları strukturunda), qiymətli səhmlər əldə etmişlər. Bunlar isə yuxarı təbəqlərin idarəetmə və mühüm məsələlərin həllində şəxsi iştirakına imkan verir. Səudiyyə Ərə- bistanının xarici kapital qoyuluşunun həcmi yüzlərlə mlrd. dollarla hesab olunur. Bunun xeyli hissəsi ABŞ-a yönəldilir. 31 Küveyt Qərb ölkələrində fəaliyyət göstərən onlarla şirkətin müştərək sahibkarıdır. Bunlara «Britiş Petroleum», «Ceneral Motors», «İBM», «Ceneral Elektrik», «Kodak», «Lurci», «Xexct», «Total», «Xitaçi», «Mitsubisi» və «Soni» misal ola bilər. Küveyt öz ərazisindəki neftemalı zavodlarından başqa Danimarka, Niderland, İtaliyada bir neçə emal zavodunun sahibidir. Danimarka, İsveç, Böyük Britaniya, İtaliya və Norveçdə onlarla yanacaq doldurma stansiyası ona məxsusdur. Özünün 25 tankeri olan donanması çıxarılan neftin xeyli hissəsini satmaq üçün şəbəkə yaratmışdır. Küveytin xarici kapital qoyuluşunun həcmi 100 mlrd. dollardan artıqdır. Xarici kapital qoyuluşundan gələn gəlir valyuta gəlirinin mühüm mənbəyinə çevrilmişdir. Göstərilənlər bir daha sübut edir ki, Yaxın və Orta Şərq siyasi, iqtisadi və sosial təzadları olan regiondur. İqtisadi geriliyi aradan qaldırmaq, sərvətlərin tam milliləşdirilməsi, dövlət müstəqilliyinin qorunmasında region xalqalarının ümumi marağı vardır. 32 Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|