MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ

3.  Sanitariya və gigiyenanın predmeti, vəzifələri 
 Gigiyena  –  əhalinin  həyat  şəraiti  üçün  elmi  surətdə  əsaslandırılmış  optimal 
şəraitin  yaradılması  haqqında  elmdir.  O,  ətraf  mühit  amillərinin  qeyri-əlverişli 
təsirinin  xəbərdar  edilməsi  və  aradan  qaldırılması,  həmçinin  onların  insan 
sağlamlığına  əlverişli  təsirindən  istifadə  etmək  üçün  tədbirlər  hazırlayır. 
«Gigiyena»  sözü  yunanca  «hygieinos»  sözündən  götürülmüş  və  mənası  sağlamlıq 
gətirən  deməkdir.  Gigiyena  sözünün  yaranması  qədim  yunan  ilahəsi  Gigiyeyanın 
adı  ilə  əlaqədardır.  Qədim  yunana  mifoloqiyasına  görə  sağlamlıq  allahı 
Asklipiyanın  iki  qızı  olub  ki,  bunlardanda  ən  məşhurları  xəstəlik  barədə  xəbər 
verən  Gigiyeya  və  xəstəliyi  dərmalarla  müalicə  edən  Panaseya  olublar.  Bu  elm 
həyat şəraitinin sağlamlığa təsirini öyrənir, xəstəliklərin qarşısını almaq, insanın və 
insan cəmiyyətinin sağlamlığını qorumaq və mühafizə etmək üçün tədbirlər işləyib 
hazırlayır. 
İnsanı əhatə edən xarici mühit daim hərəkət və inkişaf edir, dəyişir. Buna görə 
də  insan  orqanizmi  mütəmadi  olaraq  arasıkəsilmədən  dəyişən  çoxlu  amillərin 
(qıcıqlandırıcıların)  təsirinə  məruz  qalır.  Lakin  xarici  mühitin  adi  dəyişiklikləri 
insanlarda  patoloji  dəyişikliklər  törətmir.  Çünki  insan  orqanizmi  bunlara 
uyğunlaşır.  Hər  bir  müəyyən  anda  orqanizmlə  xarici  mühit  arasında  mütəhərrik, 
dinamik  tarazlıq  yaranır  (İ.P.Pavlov).  Orqanizmlə  xarici  mühit  arasındakı  bu 
tarazlıq  pozulduqda  isə  xəstəlik  baş  verir.  Xəstəliyin  baş  verməsində  isə  xarici 
mühit amillərinin qeyri-adi gücdə və keyfiyyətdə olan təsiri əsas rol oynayır. 
Orqanizmə təsir edən xarici mühit amillərini bir neçə qrupa bölmək olar. 
1.  Kimyəvi  amillər.  Orqanizmlə  xarici  mühitin  vəhdəti  –  hər  şeydən  əvvəl, 
orqanizmlə  mühitin  kimyəvi  tərkibinin,  bunlar  arasında  maddələr  və  enerji 
mübadiləsinin  oxşarlığı  deməkdir.  Bir  çox  kimyəvi  elementlər  və  birləşmələr 

orqanizmə  plastik  və  energetik  prosesləri  həyata  keçirmək  üçün  lazımdır.  İstehsal 
fəaliyyəti  ilə  əlaqədar  olaraq  insanın  yaşadığı  mühitə  zəhərli  kimyəvi  maddələr 
düşə bilər. Xarici mühitdə – havada, suda, quruda toksik təsirli kimyəvi maddələrin 
olması  həm  funksional,  həm  də  üzvi  xarakterli  patoloji  dəyişikliklərə  səbəb  ola 
bilər. 
2.  Fiziki  amillər.  Havanın  temperaturu,  rütubəti,  hərəkəti,  atmosfer  təzyiqi, 
günəş  radiasiyası,  səs-küy,  vibrasiya,  radioaktiv  şüalanma  və  s.  bu  cür  amillərdir. 
Bunların bəziləri orqanizmin yaşaması üçün zəruridir, lakin bütün bunların hamısı 
müəyyən intensivlik dərəcəsində orqanizmə zərərli təsir göstərə bilər. 
3.  Bioloji  amillər.  Bunlara  patoloji  mikroorqanizmlər,  viruslar,  helmintlər, 
göbələklər və s. aiddir. 
İnsan  üçün  xarici  mühit,  dəyişkən  amilləri  ilə  birlikdə  yalnız  təbiət  demək 
deyildir.  İstehsal  vasitələri də  istehsal  münasibətləri  ilə birlikdə cəmiyyətdə  xarici 
mühitə aiddir, çünki insanın yaşadığı icti-mai mühit şəraiti orqanizmin vəziyyətinə 
və sağlamlığına təsir edir.  
İnsan  orqanizminə  nəinki  xarici  mühitin  obyektləri,  həm  də  söz,  danışıq, 
insanlar  arasındakı  münasibət,  başqa  sözlə,  ikinci  siqnal  sisteminə  aid  olan 
qıcıqlandırıcılar  da  təsir  edir.  Bunlar  insanda  müxtəlif  emosiyalar,  bu  və  ya  digər 
ruhi  vəziyyət  –  dərd,  qorxu,  se-vinc  və  s.  əmələ  gətirərək  orqanizmin  vəziyyətinə, 
onun sağlamlığına təsir edir. 
Yuxarıda deyilənlərə əsasən gigiyena öz məqsədinə nail olmaq üçün: 
1.  Xarici  mühit  amillərini  və  şəraitini  (ictimai  amillər  və  təbiət  amilləri), 
bunların insan orqanizminə və xalqın sağlamlığına təsirini öyrənməli; 
2. İnsan orqanizminə müsbət təsir edən amillərdən mümkün qədər çox istifadə 
etmək,  insanın  sağlamlığına  zərərli  təsir  göstərən  amilləri  mümkün  qədər  aradan 
qaldırmaq  məqsədi  ilə  gigiyenik  normativlər,  qaydalar  və  tədbirlər  işləyib 
hazırlamalı; 
3.  İşlənib  hazırlanmış  tədbirləri,  qaydaları  və  gigiyenik  normativləri  həyata 
keçirməlidir.  
Gigiyena  sanitariya  ilə  qırılmaz  surətdə  əlaqədardır.  Belə    ki,  gigiyena  elmi 
insan  sağlamlığı  üçün  vacib  olan  ümumi  vəziyyəti  və  tələbləri  öyrəndiyi  halda, 
sanitariya    sanitar  qanunvericilik  və  nəzarət  vasitəsi  ilə  gigiyena  elminin 
tələblərinin həyata keçməsini təmin edir.  Latınca «sanitas» sağlamlıq  deməkdir. 
 Rus  alimi  Ç.V.Xlopinin  fikirlərinə  görə  gigiyena  sağlamlığın  saxlanması  və 
yaxşılaşdırılması  haqqında  elm  sayılırsa,  sanitariya  bunların  həyata  keçirilməsi 
üçün  praktiki  fəaliyyətdən  ibarətdir.  Başqa  sözlə,  sanitariyanın  əsil  məqsədi 
gigiyenin  işləyib  hazırladığı  elmi  müddəaları  təcrübəyə  tətbiq  etməkdir.  Ümumi 
gigiyenadan  isə  əməyin  gigiyenası,  uşaqların  və  yeniyetmələrin  gigiyenası, 
kommunal gigiyena, qida gigiyenası kimi fənlər ayrılmışdır. 
Qida  gigiyenasının  əsas  vəzifəsi  əhalinin  müxtəlif  qrupları  üçün  əmək 
şəraitindən,  məişətdən,  yaşdan,  cinsdən,  iqlimdən  asılı  olaraq  fizioloji  tələbatı 
öyrənməkdən,  qidalanma  normalarını  miqdarca  və  keyfiyyətcə  hazırlamaqdan; 
İnfeksion  (yoluxucu)  və  qeyri-infeksion  təbiətli  (alimentar)  xəstəliklərin  baş 
verməsi  səbəblərini  öyrənməkdən  və  onların  profilaktik  tədbirlərinin  təşkili  üçün 
sanitar nəzarətinin təsir üsullarını hazırlamaqdan ibarətdir. 

İnsanlar  qidanı  müxtəlif  heyvan  və  bitki  mənşəli  məhsullardan  alırlar.  Qida 
məhsulları  kimyəvi  maddələrin  çox  mürəkkəb  kompleksi  olub,  insanın  həyat 
fəaliyyəti üçün zəruri komponentlər – zülallar, yağlar, karbohidratlar, vitaminlər və 
mineral  maddələrlə  zəngindir.  Bunlar  orqanizmdə  plastik  və  energetik  proseslər 
üçün istifadə olunurlar. 
Qida  məhsullarının  keyfiyyəti  isə  qanunçuluqla,  təşkilatı  və  istehsalat 
tədbirləri  sistemi  ilə  təmin  edilir.  Bunun  da  əsas  işi  ərzaq  xammalı  və  hazır 
məhsulların insanın sağlamlığı üçün təhlükəsiz olmasını təşkil etməkdən, həmçinin 
onların  bütün  alınma  mərhələsində  qidalılıq  dəyərinin  saxlanmasını,  istehsalını, 
emalını, saxlanmasını, daşınmasını və satılmasını təmin etməkdən ibarətdir. 
Bununla  belə,  qida  məhsullarının  tərkibində  insan  orqanizmi  üçün  zərərli 
maddələr  də  ola  bilər:  təbii  toksiki  komponentlər  məsələn,  lobyada,  kartofda  – 
solanin,  göbələklərdə  –  zəhər  və  b.  bunlara  aiddir).  İstehsalda  sanitar  qaydaları 
pozulduqda,  saxlandıqda,  daşındıqda  və  satıldıqda  isə  onlara  insan  üçün  təhlükəli 
olan  zəhərli  kimyəvi  maddələr,  üzvi  və  qeyri-yzvi  zəhərli  maddələrin  qatışığı, 
mikroorqanizmlər və s. düşə bilər. Ona görə də qidanın yad maddələrlə və onların 
metabolitləri  ilə  çirklənməsi,  insanın  xəstələnməsinə  və  bu  zaman  ağır  nəticələrə 
səbəb ola bilər (qida zəhərlənmələrinə, allergik xəstəliklərə, bağırsaq infeksiyasına, 
bağırsaq qurdunun keçməsinə). 
Ona görə də qida məhsullarının istehsalı mərhələlərində və satışında «Dövlət 
sanitar  nəzarəti  təlimatına»  uyğun  olaraq,  sanitar  ekspertizası  qida  gigiyenasının 
mühüm  sahəsi  hesab  edilir.  Bu  zaman  qida  məhsullarının  sanitar  mühafizəsi 
insanın  daxili  mühitinin  mühafizəsi  konsepsiyası  ilə  sıx  surətdə  əlaqələndirilir. 
Çirkli  qida  məhsulları  ilə  insanın  daxili  mühitinə  yad  maddələr  və  onların 
metabolitlərinin  toplanması  olduqca  qorxuludur.  Belə  ki,  o  orqanizmdə  hüceyrə 
metabolizminin pozulmasına və müxtəlif xəstəliklərin baş verməsinə səbəb olur. 
Rasional  qidalanmaya  və  qida  məhsullarına  göstərilən  gigiyenik  tələbatın 
öyrənilməsi,  həmçinin  qida  məhsullarına  zərərli  maddələrin  düşməsindən 
orqanizmin  qorunmasının  təşkili  haqqında  biliklərə  malik  olmaq  bakalavr-
texnoloqlara  və  əmtəəşünas  ekspertlərə  gələcək  praktiki  fəaliyyətlərində  də 
vacibdir. 
4. Qida gigiyenasının inkişaf tarixi 
İlk  əvvəl  onu  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  gigiyena  elmi  sanitariyanın  mövcud 
tələbləri  əsasında  inkişaf  etmişdir.  Sanitariya  da  elm  sahəsi  olub  gigiyenanın 
tələbləri  əsasında  sağlamlıq  tədbirlərini  işləyib  hazırlayır  və  bunları  praktiki 
cəhətdən həyata keçirir. Ona görə də sanitariya və gigiyena elm sahələri bir-biri ilə 
sıx  vəhdətdə  fəaliyyət  göstərirlər.  Bu  özünü  xüsusi  olaraq  ərzaq  məhsullarının 
gigiyenik  ekspertizası  zamanı  və  onların  falsifikasiya  olunmasının  qarşısının 
alınması ilə aparılan tədbirlərdə daha da təsdiqləmişdir. 
Kütləvi  qidalanmanın  təşkili  və  ərzaq  məhsullarının  istehsalı  ilə  əlaqədar 
gigiyena  və  sanitariya  elmlərinin  ölkəmizdə  inkişafı,  keçmiş  SSRİ  tərkibində 
fəaliyyət  göstərdiyimiz  dövrlərdə,  əsasən  1920-ci  ildən  sonra  indiki  MDB  ölkələri 
ilə  sıx  əlaqədə  baş  vermişdir.  Ona  görə  də  qida  məhsullarının  istehsalının  həyata 
keçirən  qida  sənayesi  və  iaşə  müəssisələrində  sanitariya  və  gigiyena  tələblərinin 
öyrənilməsi  ilə əlaqədar elmi biliklərdən  məlumat verdikdə  fikrimizcə indiki MDB 

ölkələrinin ərazisində, xüsusilə Rusiya, Ukraynada və digər respublikalarda, vaxtılə 
fəaliyyət  göstərmiş  görkəmli  alimlərin  nailiyyətlərini  nəzərə  almaq  düzgündür. 
Məhz  bu  səbəbdən  də,  hazırladığımız  bu  dərslikdə  mikrobiologiya,  sanitariya  və 
gigiyenanın  inkişaf  tarixindən  məlumat  verdikdə,  həmin  alimlər  haqqında  mövcud 
fikirləri  tələbələrimizə  çatdırmaq  qərarına  gəldik.  Əlbəttə,  adı  çəkilən  elm 
sahələrinin  inkişafı  təkcə  texniki  elmlərin  inkişafı  ilə  deyil,  həm  də  səhiyyəmizin 
istər Azərbaycanda, istərsə də keçmiş SSRİ tərkibində keçdiyi fəaliyyət dövrləri ilə 
sıx  əlaqədə  baş  vermişdir.  Bununla  belə,  mikrobiologiyanın  inkişafı  ilə  əlaqədar 
elmi-tədqiqatların  aparılması,  sanitariya  və  gigiyenanın  ölkəmizdəki  bugünkü 
vəziyyəti,  Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının  mikrobiologiya  institutu 
əməkdaşlarının  uzun  illər  ərzində  apardığı  çoxsaylı  elmi  işlər,  BDU-nun  müvafiq 
kafedraları,  Azərbaycan  Tibb  Universitetinin  uyğun  kafedraları,  Azərbaycan  Kənd 
Təsərrüfatı  Akademiyası  və  digər  ali  məktəblərdə  və  elmi  təşkilatlarda  yerinə 
yetirilmiş  və  bu  gün  də  davam  etdirilən  tədris-metodiki  və  elmi-tədqiqat  işlərinin 
nəticələri  ilə  sıx  bağlı  olmuşdur.  Bütövlükdə  götürdükdə  isə  mikrobiologiya  elmi 
kimi,  sanitariya  və  gigiyenanın  da  bir  elm  sahələri  kimi  inkişafına  nəzər  saldıqda, 
onların ərzaq məhsullarının istehsalı ilə əlaqədar qida sənayesində, iaşə müəssisələri 
və  ticarət  şəbəkələrində  fəaliyyət  dairəsini  qısaca  şərh  etsək,  indiki  MDB 
məkanında,  o  cümlədən  respublikamızda  keçmiş  dövrlərdən  aşağıdakı  istiqamətdə 
davam etmişdir. 
Qidalanma  haqqında  elmin  yaranması    əsrin  əvvəllərinə  təsadüf  etsə  də, 
müxtəlif  qida  maddələrini  və  onların  insan  orqanizmində  çevrilməsini  öyrənməyə 
imkan  verən  biliklər  biologiya,  fiziologiya,  fizika  və  başqa  elmlərin  qədimdən 
indiyə qədər müvəffəqiyyətlə inkişafı ilə əlaqədar olmuşdur. 
Qida gigiyenasının bir elm kimi inkişafında böyük rus alimi S.F.Xotovitskinin 
(1796-1855) qida sanitariyası  üzrə  fundamental dərsliyi böyük rol oynamışdır. Bu 
dərslikdə qida məhsullarının keyfiyyət tərkibi, qida məhsullarında zərərli hissələrin 
əmələ  gəlməsi  şəraiti  və  səbəbləri,  sanitar-gigiyenik  üsullarla  nəzarət  haqqında 
məlumatlar  və  qida  məhsullarının  zərərli  çirklənmələrdən  qorunması  üzrə 
tövsiyələr ətraflı verilmişdir.  
Qidalanma  haqqında  elmin  inkişafında  Rusiyada  gigiyena  elminin  banisi 
sayılan,  görkəmli  alimlərdən  A.P.Dobroslavin  (1842-1889)  və  F.F.Erismanın 
(1842-1915)  çox  böyük  xidmətləri  olmuşdur.  A.P.Dobroslavin  Rusiyada  gigiyena 
üzrə  ilk  professor  olmuş,  1871-ci  ildə  ilk  dəfə  Peterburqda  Tibb-cərrahlıq 
Akademiyasında təşkil edilmiş «Gigiyena» kafedrasına rəhbərlik etmişdir. Kafedra 
ölkədə elmi-gigiyenik fikrin mərkəzinə, gigiyenist-təcrübə məktəbinə çevrilmişdir. 
Onun 
təşəbbüsü 
ilə 
Peterburqda 
qida 
məhsullarının 
keyfiyyəti 
və 
mənimsənilməsini  öyrənən  şəhər  laboratoriyası  yaradılmışdır.  A.P.Dobroslavin 
tərəfindən hərbi və ümumi gigiyena üzrə drslik yazılmışdır. 
F.F.Erisman  isə  Moskva  Universitetinin  tibb  fakültəsində  «Gigiyena» 
kafedrasına  rəhbərlik  etmişdir.  O,  gigiyenanın  ictimai  hərəkətli  olmasını 
göstərərək, onu «ictimai sağlamlıq haqqında elm» adlandırmışdır (hesab etmişdir). 
F.F.Erismanın  təşəbbüsü  ilə  1891-ci  ildə  Moskvada  sanitariya  stansiyası 
yaradılmışdır.  Burada  suyun  keyfiyyəti  və  qida  məhsullarının  tədqiqi  üzrə  böyük 
işlər aparılmışdır. Rusiyada Oktyabr sosialist inqilabından sonra və sovet dövründə 

bu  stansiya  F.F.Erisman  adına  Sanitariya  İnstitutuna  çevrilmişdir.  Digər 
institutlardakı  kimi  onun  tərkibində  qida  laboratoriyası  da  olmuşdur.  Hazırda. 
Moskvada  Rusiya  Tibb  Elmləri  Akademiyası  (TEA)  nəzdində  Qida  İnstitutu  və 
digər tibbi institutlar fəaliyyət göstərirlər. 
Qidalanma  haqqında  gigiyena  elminin  inkişafında  rus  patofizioloqu 
V.V.Paşutinanın  (1845-1901)  tədqiqatlarının  böyük  əhəmiyyəti  olmuşdur.  O, 
orqanizmdə  kifayət  qədər  qidalanma  olmadıqda,  baş  verən  patoloji  prosesləri 
öyrənmişdir. 
Qida  qiqiyenası  və  fiziologiyası  və  həmçinin  sanitariya  üzrə  elmlərin 
inkişafında  görkəmli  fizioloq  akademik  İ.P.Pavlovun  (1849-1936)  işlərinin  də 
böyük  rolu  olmuşdur.  İ.P.Pavlov  tərəifndən  hazırlanmış  yeni  tədqiqat  üsulları  və 
onların 
fiziologiyanın 
inkişafında 
istifadəsi, 
insan  orqanizmində 
həzm 
proseslərinin  gedişinin  qanunauyğunluqlarını  aşkar  etməyə  imkan  vermişdir.  Bu 
tədqiqatlar,  həmçinin  ali  sinir  sisteminin  tədqiqi  və  onun  tərəfindən  orqanizm  ilə 
xarici  mühitin  vahidliyi  haqqında  təlimin  yaradılması,  insanın  səmərəli 
qidalanmasının müasir nəzəriyyəsini yaratmağa əsas vermişdir.  
Tibbi  sanitar-profilaktikanın  inkişafında  Q.V.Xlopinin  (1863-1929)  də 
işlərinin  böyük  əhəmiyyəti  olmuşdur.  Onun  çoxsahəli  elmi  fəaliyyəti  gigiyenanın 
bir  çox  məsələlərinin,  o  cümlədən  qida  gigiyenası  sahəsinin  praktiki  həllinə 
yönəldilmişdir.  Q.V.Xlopin  iki  böyük  işin  –  «Qida  məhsulları  və  içkilərin  tədqiqi 
üsulları»  və  «Gigiyenanın  əsasları»  dərsliklərinin  müəllifi  olmuşdur.  O,  həmçinin 
sanitariya  və  gigiyena  sahəsində  qanunçuluğun  yaradılmasında  və  ictimai  iaşənin 
gigiyenası məsələlərinin hazırlanmasında iştirak etmişdir. 
Qida  gigiyenasının  inkişafında  həmçinin  M.N.Şaternikov,  İ.İ.Molçanova, 
N.P.Diatroptova,  A.A.Pokrovski  kimi  alimlərin  də  böyük  rolu  olmuşdur.  Onlar 
mühüm  tədqiqatlar  aparmış  və  müxtəlif  qrup  əhali  üçün  fizioloji  cəhətdən 
əsaslandırılmış  qida  normaları  hazırlamışlar.  Qida  normalarının  fizioloji  cəhətdən 
əsaslandırılması  üzrə  tədqiqatlar  keçmiş  SSRİ  TEA  Qida  İnstitutunda  davam 
etdirilmişdir.  Bu  institut  1930-ci  ildə  RSFR-in  mərkəzi  Dövlət  İctimai  İaşə 
İnstitutunun  bazasında  yaradılmışdır  və  hal-hazırda  Rusiya  Tibb  Elmləri 
Akademiyasının Qida İnstitutu kimi digər institutlarla birlikdə qida gigiyenası üzrə 
bütün işlərə rəhbərlik edir. 
5. Ölkədə sanitar xidməti, onun məqsədi və vəzifələri 
 
Gigiyenanın işləyib hazırladığı normativlər və elmi cəhətdən əsaslandırılmış 
müddəalar  sanitariya  qanunvericiliyi  vasitəsilə  təcrübəyə  tətbiq  olunur  və 
sanitariya  təşkilatlarının  işi  bunlara  əsaslanır.  Sanitariya  orqanlarının  çoxcəhətli 
işinə əsasən aşağıdakılar aiddir: dövlət sərhədlərinin sanitariya mühafizəsi, əhalinin 
və  məişət  şəraitinin  sanitariya  mühafizəsi;  atmosfer  havasının,  su  hövzələri  və 
torpağın  sanitariya  mühafizəsi;  yaşayış  yerlərinin,  sənaye  müəssisələrinin, 
mənzillərin, 
mədəni-məişət 
və 
müalicə-profilaktika 
müəssisələrinin 
abadlaşdırılmasında  və  tikilməsində  sanitariya  normaları  və  qaydalarını  təmin 
etmək,  yeyinti  məhsullarının  sanitariya  mühafizəsi  və  ictimai  iaşənin  sanitariya 
vəziyyətini  təmin  etmək,  infeksion  və  kütləvi  xəstəlikləri  və  başqa  xəstəlikləri 
aradan qaldırmaq və qarşısını almaq üçün tədbirlər keçirmək. 

Qida  sahəsində  Dövlət  sanitar  nəzarəti  xəbərdaredici  və  cari  sanitar 
nəzarəti formasında həyata keçirilir. 
Xəbərdaredici  sanitar  nəzarətinə  sahənin  perspektiv  inkişaf  planı 
hazırlanarkən  gigiyenik  tələblərin  yerinə  yetirilməsi,  yeyinti  müəssisələrinin 
layihələndirilməsi  normaları,  tikintidə  texnoloji  layihələrin  və  iş  çertyojlarının 
uyğunluğu, fəaliyyətdəki idarələrin iş profilinin dəyişilməsi və yenidən qurulması, 
yeni  texnoloji  avadanlıqların  konstruksiyası,  yeni  növ  qida  məhsullarının 
buraxılması,  qab-qacaqlar,  inventar,  tara,  məmulatların  reseptlərinin  dəyişilməsi, 
məhsulun çeşidləri və s. daxildir. 
Cari  sanitar  nəzarəti  qüvvədə  olan  sanitar-gigiyenik  və  sanitar-
epidemiologiya  əleyhinə  normalara,  yeyinti  müəssisələrinin  tikinti  norma  və 
qaydalarına  uyğun  olaraq  məhsul  hazırlanma  proseslərinə  onların  buraxılmasına, 
qida  müəssisələrinə  daşınması  və  saxlanmasına,  avadanlıqlara,  taralara  nəzarəti 
nəzərdə tutur. 
İctimai  nəzarət  qida  sənayesi,  ticarət  və  iaşə  müəssisələrində  cari  sanitar 
nəzarətin  effektivliyini  artırmaq  üçün  təşkil  olunur.  Onun  həyata  keçirilməsinə 
sanitar  təşkilatlarının  ən  yaxşı  mütəxəssis  işçiləri  cəlb  olunur.  Hər  bir  sexdə, 
oradakı  işçilərdən  sanitar  qaydalarının  yerinə  yetirilməsinə  daimi  nəzarət  etmək 
üçün sanitar gözətçisi təyin olunur. Sanitar xidmətinin ictimai köməkçisi həmçinin 
müəssisənin  ictimai  təşkilatlarının  (həmkarlar  ittifaqı,  Qırmızı  Aypara  Cəmiyyəti, 
xalq nəzarəti) nümayəndələri də ola bilər. 
 
MÜHAZİRƏ 2.  MİKROORQANİZMLƏRİN MORFOLOGİYASI,  
SİSTEMATIKASI VƏ FIZIOLOGIYANIN ƏSASLARI 
 
Plan 
1.  Bakteriyaların forma və ölçüləri 
2.  Bakteriya hüceyrələrinin quruluşu 
3.  Bakteriyaların hərəkəti. Bakteriyaların sporları 
4.  Mikroorqanizmlərin sistematikası 
5.  Prokariot orqanizmlərin sistematikası 
6.   Viruslar  
7.  Bakteriofaqlar 
8.  Göbələklər 
9.  Mikroorqanizmlərin böyüməsi və çoxalması 
10. Mikroorqanizmlərin qidalanması 
11. Mikroorqanizmlərin tənəffüsü 
 
 
Morfologiya  -  mikroorqanizmlərin  formasını,  quruluşunu,  çoxalma  və  hərəkət 
üsullarını öyrənən elmdir.  
 
1. Bakteriyaların forma və ölçüləri 
Prokariot  orqanizmləri  fərqləndirən  xüsusiyyətlərdən  biri  də  onların 
ölçülərinin  çox  kiçik  olmasıdır.  Ona  görə  də  onlara  mikroorqanizmlər  və  ya 

mikroblar adı  verilir. Əksər  mikroorqanizmlərin  hüceyrəsinin diametri 0,001  mm-
dən  artıq  olmur.  Ona  görə  də  bunlar  üçün  ölçü  vahidi  mikrometrdir  (1mkm=10
-
3
mm),  hətta  mikroorqanizmlərin  zərif  struktur  quruluşunu,  viruslar  və 
bakteriofaqlarıöyrəndikdə  belə,  dahakiçik  ölçü  vahidindən  nanometrdən  (1nm  = 
10
-6 
mm)  istifadə  edilir.  Deməli  mikroorqanizmlərin  ölçü  vahidi  mkm  və  nm-dir. 
Ölçülərinə  və  formalarına  görə  mikroorqanizmlərin  tipik  nümayəndələri  olan 
bakteriyalar aşağıdakı kimi fərqlənirlər (Şəkil 1.1.): 
1)  Mikroorqanizmlər  bir-birindən  öz  hüceyrələrinin  xarici  görünüşü  ilə 
yanaşı,  ölçüsü  ilə  də  fərqlənirlər.  Bakteriyaların  ölçüləri0,5-3  mkm  olur.  Lakin 
bunların arasında daha iri vəçox xırda formalara da rast gəlinir. 
Bir  çox  xırda  bakteriyalarda  hüceyrənin  diametri  0,4-0,7  mkm,  uzunluğu  isə 
2-3  mkm  olur,  lakin  əksər  dairəvi  bakteriyaların  –  kokkların  diametri  1-2  mkm-ə 
yaxın olur. 
2) Çöp formalı bakteriyalarda çox vaxt çöpün uzunluğu 1-dən 5 mkm-ə qədər, eni 
isə  0,5-dən  1  mkm-ə  qədər  ola  bilir.  Bunların  arasında  böyük  ölçülü  formalar  da 
vardır. Belə ki, kükürd bakteriyalarının hüceyrələrinin diametri 50 mkm-əçata bilir. 
3)  Aktinomisetlərin  mitseliləri  çox  nazik  və  arakəsməsiz  olub,  eni  0,2-1,2 
mkm-ə, uzunluğuisə 100, 600 mkm-ə, bəzən bir neçə mm-ə çatır. 
4) Viruslara gəldikdə isə, bunlar daha xırda ölçüyə malikdirlər. Məsələn, inək 
çiçəyinitörədən  virusların  uzunluğu  0,26  nm,  qripi    törədənvirusunkuisə  0,1 
nmolur.  Bakteriofaqların  ölçüləri  0,1  mkm-ə  qədər  olur.  Qanlı  ishal 
bakteriyalarının bakteriofaqının ölçüsü 100-150 nm-dir. 
Bakteriyaların ölçüləri kimi çəkiləri dəçox azdır. Bir bakterial hüceyrənin orta 
nəm çəkisi 5-10 mkq (0,001 mq), quru çəkisi isə 110
-6
 mkq-a bərabərdir. 
 
Şəkil 1.1. Bakteriyaların formaları: kürəşəkillilər: a – mikrokokklar;  
b – diplokokklar; c – tetrakokklar, sarsinlər; d – streptokokklar; çöpşəkillilər: e – 
sporəmələgətirməyənlər; f, h, i – sporəmələgətirənlər: f – bakteriyalar; h – 
klostridial; i – plektridial tiplilər; əyilmişlər: j – vibrionlar, k – sarsina 
(12000xböyüd.) 
 
2. Bakteriya hüceyrələrinin quruluşu 
Bakteriya  hüceyrələri  ölçülərinin  kiçik  vəçəkisinin  çox  az  olmasına 
baxmayaraq,  tək  hüceyrədən  ibarət  olan  bu  orqanizmlərdə  nəzərəçarpan 
differensiasiya  vardır.  Bunların  hüceyrəsində  də  hüceyrə  divarı,  sitoplazma 
membranı,  sitoplazma,  onun  müxtəlif  elementləri,  eləcə  də  nüvə  maddəsiolur 

(Şəkil  1.2).Bəzi  bakteriyalarda  bunlardan  əlavə  kapsula,  qamçılar,  fibrillər  və 
sporlara da təsadüf olunur. 
1. Hüceyrə divarı. Bu nazik, rəngsiz, elastik törəmə olub, hüceyrəni xaricdən 
əhatə  edir.Onun  əsas  vəzifəsi  hüceyrəyə  daimi  forma  vermək,  onun  anatomik 
tamlığını  təmin  etmək,  mikrobu  xarici  təsirlərdən  qorumaq  və  kapsula  əmələ 
gətirməkdə iştirak etməkdir. 
Bakteriyalarda hüceyrə divarının qalınlığı təxminən 10-20 nm-a bərabər olub, 
yalnız  elektron  mikroskopunda  aydın  görünür.Bakteriyalarda  hüceyrə  divarının 
olmasını  plazmoliz  hadisəsi  ilə,  yəni  bakteriya  hüceyrələrini  1-2%  duz  və  şəkər 
məhlulunda  saxlamaqla  öyrənmək  olar.Bu  şəraitdə  bakteriya  hüceyrəsinin 
protoplazması  susuzlaşır,  büzüşür,  hüceyrə  divarından  ayrılır  ki,  bunu  mikroskop 
altında aydın görmək olur. 
Bakteriyaların  hüceyrə  divarı  kimyəvi  tərkibinə  görəali  bitkilərin  və 
yosunların qilafından çox fərqlənir. Əgər bitkilərdə qilafın əsas tərkibi sellülozadan 
ibarətdirsə,  bakteriyaların  hüceyrə  divarında  bu  maddə  yoxdur.Bunların  hüceyrə 
divarı  azotlu  və  azotsuz  birləşmələrdən,  heteropolimer  maddə  olan  müreindən  və 
teyxoya turşusundan təşkil olunmuşdur. 
Bakteriyaların  hüceyrə  divarı  mürəkkəb  quruluşa  malik  olub,  yüksək 
keçiricilik  qabiliyyətinə  malik  olmaqla  çoxqatlı  və  sərtdir.  Ona  görə  də  hüceyrə 
daxildə  olan  10-20  atmosfer  təzyiqinə  davamlıdır.  Hüceyrə  divarının  kimyəvi 
tərkibi  bakteriyaların  Qram  üsulu  ilə  boyanmasında  özünü  daha  aydın  göstərir. 
Tanınmış  alim  Qram  (1884)  bakteriyaları  boyanmaya  görə  2  qrupa  bölmüşdür. 
Qram-mənfi,  qram-müsbət.  Qram-mənfi  (məsələn,  qanlı 
ishal  çöpləri) 
bakteriyalarda  hüceyrə  divarı  peptidoqlükonlar,  lipoproteidlər,  polisaxaridlər, 
zülallar,  fosfolipidlər  qalığından  ibarətdir.  Qram-müsbət  bakteriyaların  hüceyrə 
divarının tərkibində az miqdarda zülal, əsasən mukopeptidlər, polişəkərlər, teyxoya 
və teyxouron turşuları müəyyən edilmişdir.  
2.  Kapsula.  Bəzi  bakteriyalarda  hüceyrə  divarından  əlavə  xüsusi  selikli  bir 
qişaya  –  kapsulaya  da  təsadüf  olunur.  Kapsula  hüceyrə  divarının  dəyişilmiş 
forması  olub,  vəzifəsi  mikrobu  xarici  təsirdən  qorumaqdır.  Patogen 
bakteriyalardan  qarayara  çöpləri,  pnevmokoklar  cinsinə  daxil  edilən  növlərdə 
kapsula müşahidə edilir.  
3.  Sitoplazmatik  membran.  Hüceyrə  divarının  altında  onun  protoplastı 
yerləşir.  Bu,  xaricdən  nazik  membranla  əhatə  olunmuşdur  ki,  buna  sitoplazma 
membranı  adı  verilmişdir.  Bu  hüceyrə  divarı  ilə  sıx  əlaqədar  olub,  çox  mühüm 
fizioloji  rol  oynayır.  Hüceyrə  divarından  fərqli  olaraq  sərt  deyildir.  O,  yüksək 
keçiricilik  qabiliyyətinə  malik  olub,  hüceyrəyə  daxil  olan  maddələri  nizamlayır. 
Qalınlığı  60-80  A
0
-dən  artıq  olmur.  Hüceyrənin  çəkisinin  15-30%-i  membranın 
payına  düşür.  Tərkibi  40-70%  zülaldan  ibarətdir.  Bakteriyaların  sitoplazma 
membranında  müxtəlif  fermentlər  toplanmışdır  ki,  bunların  köməyi  ilə  tənəffüs 
prosesi gedir və qidalı maddələr mənimsənilən hala keçir.  
4.  Sitoplazma.  Membranın  altında  hüceyrə  sitoplazması  yerləşir.  Bu, 
yarımmaye, kolloidal, şəffaf, sulu  və azca  özlülüklü olub, 70-80% sudan  ibarətdir 
(qalınlığı 20 A
0
 və daha çoxdur). 

Hüceyrənin  sitoplazmasında  çox  xırda,  200-300  A
0
  ölçüdə  çoxlu  miqdarda 
ribosomlar  vardır.  Belə  zülal  cisimləri  RNT  ilə  zəngin  olur  ki,  bunlarda  da 
zülalların sintezi baş verir. 
Bakteriyalarda  kiçik  ölçülü,  müxtəlif  sayda  DNT  molekulu  şəklində 
sitoplazmatik  irsiyyət  determinantları  vardır  ki,  hazırda  onları  plazmidilər 
adlandırırlar. Plazmidilərə DNT qırıqları kimi baxılır. 
Mikrob hüceyrəsinin protoplazması qələvi reaksiyalıdır.