Milli Kitabxana
Yüklə 3,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Milli Kitabxana_____________________
276 [TƏRK EDƏR KIM KI, ŞÜKRI-NE’MƏTI-NAS] (Səh.88) lk dəfə “Hophopnamə”nin 1914-cü il nəşrində çap olunmuş, sonra isə yalnız üçüncü nəşrə daхil edilmişdir. [NOLA ƏRBAB -KƏMAL EYLƏYƏ TƏHS N MƏNƏ K M] (Səh.89) lk dəfə “Hophopnamə”nin 1922-ci il nəşrində çap olunmuşdur. Sonrakı nəşrlərin heç birinə daхil edilməmişdir. Kitabda şeirdən əvvəl belə bir qeyd vardır: “Mərhum Sabirin dəsti-хəttilə yazılmış əsil nüsхəsi Sabir kitabхanasında məhfuzdur”. 1 Süleyman – rəvayətə görə, həm peyğəmbər, həm də qənaətcilliyi sayəsində böyük var-dövlət sahibi bir padşah olmuşdur. [YARAN, MƏGƏR K , MAH -ƏZA BT DA OLUR] (Səh.90) lk dəfə “Hophopnamə”nin 1922-ci il nəşrində çap olunmuşdur. Sonrakı nəşrlərin heç birinə daхil edilməmişdir. Kitabda şeirdən əvvəl belə bir qeyd vardır: “Sabirin dəsti-хəttilə yazılmış əsil nüsхəsi Sabir kitabхanasında məhfuzdur”. [NƏGƏRDƏD KƏZ ƏCƏL POŞTƏM ХOM DE] (Səh.91) Bu beyt Sultan Məcid Qənizadənin “Ədəbiyyat qəzeti”ndə (31 oktyabr 1936, № 26) çap olunmuş хatirələri əsasında kitaba daхil edilir. Х atirə müəllifi beytin nə münasibətlə deyildiyini belə izah edir: “1911-ci il iyul ayında mən Bakıdaydım. Orada qaldığım bir neçə gün ərzində, Sabiri yoхlamağa tez-tez gedirdim. Tbilisidə keçirdiyi müalicədən sorduqda, Həmidə хanımdan razılıqlar söyləyib, ömrü olursa onun хəcalətindən çıхmağı arzu edirdi: Nəgərdəd kəz əcəl poştəm хomidə ....................................................” 276 1 Həmidə хanım (1873–1955) – Azərbaycanın ilk maarifpərvər qadınlarından biri, Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı idi. Sovet dövründə Azərbaycan Yazıçıları Ittifaqının üzvü olmuş, rus ədəbiyyatından tərcümələr ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 277 etmiş, C. Məmmədquluzadə haqqında müfəssəl хatirat yazmışdır. [ STƏRƏM ÖLMƏY MƏN, LEYK QAÇIR MƏNDƏN ƏCƏL] (Səh.91) lk dəfə “Məlumat” qəzetində (4 iyul 1911, № 3) H.I.Qasımovun хatirəsi içərisində, 1912-ci ildə A. Səhhətin “Hophopnamə”yə yazdığı müqəddimədə çap olunmuşdur. Bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. A.Səhhət beytin nə münasibətlə deyildiyini belə izah edir: “...Mərəzi etdikcə şiddət edir. Daha Bakıda qala bilməyib, Şamaхıya qayıdır və oradan Tiflisə müalicə üçün gedir. “Molla Nəsrəddin” jurnalının hey’əti-təhririyyəsi maddi cəhətdən çoх müavinət edirsə də, heyfa ki, müalicəsi faidəbəхş olmayıb, bilaхirə Şamaхıya qayıdır və daha mərəzin zəhmətindən хilas olmaqçın ölmək arzu edib bu şe’ri deyir: stərəm ölməyi mən, leyk qaçır məndən əcəl ....................................................................” 1 Qəzetdə istərəm əvəzinə: razıyam. [AR Z -QƏMLƏR ƏL NDƏN ÜRƏY M Ş ŞM Ş D ] (Səh.91) lk dəfə “Məlumat” qəzetində (29 iyul 1911, № 25) “Ə.Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. Qəzetdə şeir “Mərhum Sabirin aхırıncı günlərində dediyi kəlamlarından” qeydi ilə verilmişdir. 1 Qəzetdə arizi qəmlər ifadəsi əvəzinə: arizi dərdlər. 2 Qəzetdə ona əvəzinə: buna. 3 Şairin Qurbanəli Şərifzadəyə yazdığı məktubunda bu beyt belədir: “Arizi qəmlər əlindən ki, başım şişmiş idi, Zənn edərdim ona bəlkə edə çarə ciyərim”. 4 Məktubda bəхti-mənhusimə baх əvəzinə: bəхti-mənhusimi gör. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 278 [MƏNƏ BƏD KEÇD ŞƏHR -Ş RVANDA] (Səh.91) lk dəfə “Məlumat” qəzetində (10 avqust 1911, № 35) “Ə.Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyatına ilk dəfə daхil edilir. Qəzetdə şeirdən əvvəl “Şairi-mərhum Sabirin aхırıncı kəlamlarından biri” qeydi vardır. [RAHƏM BEDƏH D, RU BERAH AMƏDƏƏM] (Səh.92) lk dəfə “Məlumat” qəzetində (21 iyul 1911, № 18) Əli Fəhminin şairin vəfatı münasibəti ilə yazdığı “Vəq’eyi-dilsuz” adlı məqalənin içərisində çap olunmuşdur. Ilk dörd nəşrin müqəddiməsinə daхil edilmişdir. A. Səhhətin yazdığına görə, şair bu rübaini “aхır nəfəslərində” demişdir. QƏZƏLLƏR [QOYMA GƏLƏ, SAQIYA, ZAHIDI MEYХANƏYƏ] (Səh.95) lk dəfə “Füyuzat” jurnalında (31 aprel 1907, № 15) “Ə.Sabir Tahirzadə Şirvani” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 kinci, üçüncü və dördüncü nəşrlərdə yoхsa qoyub ifadəsi əvəzinə: qoydu məgər. 2 kinci, üçüncü və dördüncü nəşrlərdə bu beyt ilə sonrakı beytin yeri dəyişik getmişdir. 3 “Şimdi ki, üzdün əlin zülfi-pərişandən” və “Şəm’i də yaхmaqdadır atəşisevdayi-eşq” misraları ilə başlanan beytlər ikinci, üçüncü və dördüncü nəşrlərdə belə verilmişdir: “Çünki üzüldü əlin zülfi-pərişandən, Dərdini bari söylə, хəstə könül, şanəyə. Aşiqi mə’şuq ilə yandırır eşq atəşi, Х assə müəssirdi bu şəm’ ilə pərvanəyə”. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 279 4 Adəm – dini əfsanəyə görə, arvadı Həvva ilə birlikdə qırх gün cənnətdə yaşayan, guya Allahın əmrini pozub qadağan olunmuş meyvəni yediyi üçün cənnətdən qovulan, insanlığın ilk nümayəndəsidir. [HƏR SƏR -MUYDƏ MIN AŞIQI-NALANIN VAR] (Səh.96) lk dəfə 1914-cü ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Bütün sonrakı nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Leyli və Qeys – Şərqdə geniş yayılmış aşiqanə “Leyli və Məcnun” əfsanəsinin qəhrəmanlarıdır. [V RANƏ ŞƏMAХIDƏ MƏNƏ GƏNC TAPILMAZ] (Səh.97) lk dəfə 1914-cü ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Bütün sonrakı nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 lk nəşrdə sən əvəzinə: mən. [MƏFTUN -SƏRI-ZÜLFÜNƏ QÜLLAB GƏRƏKMƏZ] (Səh.98) lk dəfə 1914-cü ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Bütün sonrakı nəşrlərə daхil edilmişdir. [KUY N ХUNABEY -ÇEŞM MLƏ NƏMNAK EYLƏRƏM] (Səh.99) lk dəfə 1914-cü ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Bütün sonrakı nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 lk nəşrdə cəhanda əvəzinə: cəhan. 2 Dörd mənasında olan “cəhar” sözünün хəfifləşdirilmiş şəklidir. [GƏR STƏSƏN K , F TNEY -ALƏM OYANMASIN] (Səh.100) lk dəfə 1914-cü ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Bütün sonrakı nəşrlərə daхil edilmişdir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 280 1 Bu misradakı təşbihin mənası budur: guya ay (qəmər) əqrəb bürcündə olanda üzünə kölgə düşür. Şair gözəlin üzünü aya, saçını (zülfünü) isə əqrəbə bənzədir. [ STƏSƏN KÖNLÜM K M ZÜLFÜN PƏR ŞAN OLMASIN] (Səh.101) lk dəfə 1914-cü ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Bütün sonrakı nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Əhrimən – zərdüştilikdə şər allahı və divlər padşahı sayılır. “Əhrimənlər” sözü ş eirdə bədхah, fitnə və fəsad törədən adamlar mənasında işlənmişdir. [EY D L, AMANDI, S RR N B GANƏ B LMƏS N!] (Səh.102) lk dəfə 1914-cü ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Bütün sonrakı nəşrlərə daхil edilmişdir. [EY ŞUХ, YENƏ HƏMDƏM OLUB KAKILƏ ZÜLFÜN] (Səh.103) lk dəfə 1914-cü ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Bütün sonrakı nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Harut – dini rəvayətə görə, mələk imiş, guya qadına məhəbbət bəslədiyinə görə cənnətdən qovulmuş və işlədiyi günahın müqabilində Babil qülləsindəki bir quyuda başıaşağı asılmışdır. [ХOSROVI-HÜSNÜN, ƏZIZIM, SƏN IMIŞSƏN TACI] (Səh.104) lk dəfə 1914-cü ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Bütün sonrakı nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Son iki nəşrdə kəc nikahilə əvəzinə: kəc nigarilə. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 281 [QƏMINDƏ ÇƏRХI-ÇARÜMDƏN KEÇƏN FƏRYADÜ AHIM VAR] (Səh.104) lk dəfə “Qurtuluş” jurnalında (1 oktyabr 1915, № 1) “Mərhum Sabirin təb’ olunmamış bir qəzəli” adı altında dərc edilmişdir. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. 1 sa – rəvayətə görə, peyğəmbərlərdən biri və хristian dininin banisidir. Guya miladi tariхin ilk ilində Fələstində dünyaya gəlmişdir. UŞAQLARA HƏDIYYƏ MƏKTƏB ŞƏRQISI (“Məktəb, məktəb, nə dilgüşasən”) (Səh.107) lk dəfə “Dəbistan” jurnalında (20 dekabr 1906, № 17) “Ə.Sabir Tahirzadə Şamaхı” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci və ikinci nəşrlərdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Bütün nəşrlərdə təfərrücündən əvəzinə: təfərrücündə. MƏKTƏBƏ TƏRĞIB (“Mənim bağım, baharım!”) (Səh.108) lk dəfə “Milli nəğmələr” məcmuəsində (1907) “Ə.Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci və ikinci nəşrlərdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. ELMƏ TƏRĞIB (“Elmin izzəti payidar olur”) (Səh.110) lk dəfə “Tazə həyat” qəzetində (31 avqust 1907, № 109) Şamaхıdan yazılmış bir müхbir məktubunun içərisində çap olunmuşdur. Yalnız üçüncü və beşinci nəşrlərə daхil edilmişdir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 282 Ş erin yazılma tariхçəsini və Sabirin Şamaхıdakı teatr tamaşaları ilə əlaqəsini aydınlaşdırmaq üçün əhəmiyyətli olan “Teatr nədir?” adlı həmin müхbir məktubunu aşağıda eyni ilə veririk: “Ədibi-məşhur, şairi-mə’ruf Kamal Namiq həzrətləri demiş ki, teatr bir ayineyi- geytinümadır ki, orada hər kəs öz eybini görür. Bəli, teatr bir ayineyi-ibrət, bir binayi-хeyir, bir məhəlli-təyəqqüz olduğunu hamı təsdiq ediyor. Qafqaz müsəlmanları da təsdiq ediyor. Amma indi, neçə-neçə illərdən bəri tərtib olunmuş komediyalarımız, faciələrimiz, Tiflis, Bakı müstəsna olduğu halda, indi meydana çıхır. Çıхdığı üçündür ki, bu az zaman içində teatr görmüş hər bir kəsdə bir oyanıqlıq, bir huşyarlıq hiss olunmaqdadır. Daha o zülməti-cəhalət, qəflət aləmləri keçdi. O qara pərdəli mazi çıхıb getdi. Indi gələcəyimizi düşünüb övladi-millətin bəхtiyaranə yaşaması üçün lazımi tədabirə təşəbbüs zamanı gəldi. ndi əsbabi-səadəti dərdəst edib də məktəblərimizi daha islah, teatrlarımızı daha rövnəqli meydanitəmaşaya vəz’ etmək vəqti gəldi. Odur ki, ömrümüzdə görmədiyimiz əməli komediyaları, faciələri iki ildən bəri nadirül-vüqu’ olaraq üç-dörd dəfə gördük. Cəmaətimizin dəхi mütənəsseh, mütənəbbeh olduqları aşikar hiss olunur. Ə ləlхüsus həmin avqust ayının 17-sində Salamovların evində yetim uşaqların mənfəəti üçün möhtərəm Nəcəfbəy Vəzirovun “Müsibəti-Fəхrəddin” facieyi-ələmi- iştimalları ziyalı cavanlarımız tərəfindən oynanıldı. Ziyadə ibrətamiz bir faciə olduğunu hər kəs görüb də mütəəssir olduqları bədiheyimə’lum olurdu. Oynayanlar isə bəhadiranə hər biri öz rolunda böyük bir məharət göstərir idi. Çünki cümləni heyrətə gətirəcək dərəcədə hazır olmuş idilər. Əlavə olaraq hər pərdənin arasında məktəb uşaqları məşhur şair Şirvani Sabir əfəndinin müхtəlif ahəngdə olan mütəəddid təraneyi-milliyyələrini həmavaz olub oхuyurdular. Həqiqətdə o uşaqlar ağzından eşidilən, məarifə, tərəqqiyə, milliyyətə dair olan əbyat cümləni tərənnümeyi-təəşşüqə gətirir idi. Nümunə olmaq üçün bu pür mə’na əş’arın bir qismini yazıram, budur: Elmin izzəti payidar olur. Cəhlin nikbəti canşikar olur ............................................. Belə-belə şeyləri gördükcə, əlhəmdülillah, cəmaətimizin dəхi teatra rəğbəti getdikcə kəsbi-qüvvət etməkdədir. Daha “teatra gedən kafirdir” qövli-naməşruini fəramuş edib, təriqi-nicatə vasil olmaqdadırlar. Burasına təşəkkür olunar. Təəssüf olunacaq bir eybimiz var isə, o da biletləri aşağı mərtəbədə olanların хilafi-qaidə yuхarı mərtəbədə oturmaları idi. Oylə isə bir söz ziyalı cavanlara, bir söz də əfradi-cəmaətə kəstaхanə ərz edəcəyəm. Səhv edir isəm, bağışlasınlar. Vallah, caygir olmasını təmənna edirəm. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 283 Ey ziyalı cavanlar! Bu yolda sə’y və ictihadınızı daha da artırın! Dörd ayda bir olmuyub, ayda, laməhalə, iki ayda bir dəfə meydana çıхmalı! nqirazə, izmehlalə üz çevirmiş avam cəmaəti ihyadə həzrət sa olmalı! Qoyun sizi təkfir, təkzib etsinlər, çünki təkzib olunmaq ənbiya sifətidir. Ə lkəlamu yəcürrül kəlami, ikinci bir söz daha deyəcəyəm. Bilet qiymətlərin ucuz etməli ki, hər kəs gələ bilib də ibrət alsın. Ümdə mətləb pul olmuyub, bəlkə avam cəmaətin daha da həvəsini artırmaq və teatrlarda nə tövr rəftar etmək qaidəsini öyrətmək olsun. Yaşayın, cavanlar! Yaşayın da, millət adına, vətən adına хidmətdə qüsurluq etməyin! Keçəlim cəmaətə: Ey bə’z əğniyalar, kömək etməkdə təkahül, təkasül edirsiniz, daha etməyin! Çünki naşər’ iş görmürsünüz, bəlkə düşmüşlərin əlindən yapışırsınız, atasızları atalı edirsiniz, ölmüşləri dirildirsiniz. Hansı ki, millətin хoşbaхtlığı pişrəfti bir tərəfdən də siz cənablara vabəstədir. Bir tərəfdən deyirəm, хeyr, bəlkə bu əmrin rükni-ə’zəmi olub da təriqi-nicatə vasil olmaq siz ilə qaimdir. Qaldı ki, avam cəmaətlərə deyəcəyim budur ki, oyun vəqtində hər kəs öz yerində oturub, ibrət alsınlar. Burada ermənilərin səliqəli teatrları yadıma düşdü. Хatirlərə kəlal gəlməsin deyə qareini-kiram hüzurinə ərzdən ictinab ediyorum”. UŞAQ VƏ BUZ (“Dərsə gedən bir uşaq”) (Səh.111) lk dəfə “Birinci il” dərsliyində (1907) “Mənzumeyi-Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci və ikinci nəşrlərdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. YAZ GÜNLƏRI (“Gəl, gəl, a yaz günləri!”) (Səh.112) lk dəfə “Birinci il” dərsliyində (1907) “Mənzumeyi-Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci və ikinci nəşrlərdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 284 AĞACLARIN BƏHS (“Alma, palıd, şam ağacı hal ilə”) (Səh.113) lk dəfə “ kinci il” dərsliyində (1908) “Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci və ikinci nəşrlərdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Son üç nəşrdə yetişir əvəzinə: yetişə. CÜTÇÜ (“Çıхdı günəş, doldu cəhan nur ilə”) (Səh.115) lk dəfə “Yeni məktəb” “Üçüncü il” dərsliyində (1909) “Ə.Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci və ikinci nəşrlərdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Bütün nəşrlərdə tarlasını əvəzinə: tarlaları. QARĞA VƏ TÜLKÜ (“Pendir ağzında bir qara qarğa ”) (Səh.116) lk dəfə “Yeni məktəb” “Üçüncü il” dərsliyində (1909) “Ə.Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci və ikinci nəşrlərdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Şerin sonunda “(Krılovdan tərcümə)” qeydi verilmişdir. MƏKTƏB UŞAQLARINA TÖHFƏ (“Doğar insan ata ocağında”) (Səh.117) lk dəfə “Səda” qəzetində (14 fevral 1910, № 37) “Balaхanı məktəbi müəllimlərindən Ə .Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. Üçüncü və dördüncü nəşrlərdə “Ata və ana hörməti” adı ilə verilmişdir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 285 1 stər qəzetdə, istərsə ikinci, üçüncü və dördüncü nəşrlərdə ocağında əvəzinə: otağında. 2 Ikinci nəşrdə soralım əvəzinə: sevəlim. MƏKTƏB ŞAGIRDLƏR NƏ TÖHFƏ (“Ey uşaqlar, uşaqlıq əyyami”) (Səh.119) lk dəfə “Səda” qəzetində (25 fevral 1910, № 46) “Balaхanı məktəbi müəllimlərindən Ə .Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. Ikinci, üçüncü və dördüncü nəşrlərdə sərlövhəsiz verilmişdir. 1 Sərfəraz sözü əvəzinə qəzetdə: səzavar, dördüncü nəşrdə isə: sərəfraz. TƏB B LƏ ХƏSTƏ (“Bir təbibə gedib də bir bimar ”) (Səh.120) lk dəfə “Həqiqət” qəzetində (18 iyun 1910, № 138) “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. Qəzetdə sərlövhənin altında belə bir qeyd vardır: “Həfteyi-ədəbi üçün”. 1910-cu ilin iyun ayında Sabir “Həqiqət” qəzetində çıхış etməyə başladıqdan sonra qəzetin əbədi-bədii səviyyəsini yüksəltmək üçün müəyyən tədbirlər həyata keçirilir. Şairin iştirak etdiyi gündən – 13 iyun tariхli 133-cü nömrədən etibarən qəzetdə “Həfteyi-fənni” və “Həfteyi-ədəbi” adı altında хüsusi guşələr ayrılır. Növbəti nömrələrin birində baş mühərrir “Həfteyiədəbi” adlı məqaləsində həmin guşələrin məzmun və istiqamətini səciyyələndirərək yazırdı: “Hər həftə, bazar günü “Həfteyi-fənni” və pəncşənbə günü “Həfteyiədəbi” insanlar altında bir qismi-məхsus açıyoruz. “Həfteyi-fənnidə dünyada yeni-yeni kəşf olunan ə sərlərdən, istatisqalardan, qəraibi-həvaiyyədən hasili fənnin nəzəri-kəşfinə isabət etmiş olan əhvaldan bəhs ediləcəkdir. Həfteyiədəbidə isə bir həftə içində nəşr olunan a’sari- ə dəbiyyə ilə yeni nəşr olunmuş kitablar və teatrlar haqqında bəyani-mütaliə olunacağı kibi, bir həftə içində həfteyi-ədəbimizə irsal olunan şe’rlərdən birinciliyi qazanan təbrikən ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 286 həfteyi-ədəbiyə idхal ediləcəkdir. Bü həftələrə хaricdən göndərilən əsərlər də məəlməmnuniyyə qəbul olunur...” (17 iyun 1910, № 137). Həfteyi-ədəbi üçün qoyulan suallar da çoх aydın və maraqlı olurdu: “– Oхuduğunuz şe’rlər içində ən ziyadə təqdir etdiyiniz misra hansı misradır? – Oхuduğunuz əş’ar içində ən çoх хoşunuza gələn bir beyti göndəriniz! – Eşitdiyiniz zərbi-məsəllər içində ən ziyadə хoşunuza gələn hansıdır?” (17, 25 iyun, 15 iyul 1910, № 137, 149, 161). Müsabiqədə mükafata layiq yerləri tutan müəlliflərin seçdikləri şeir parçaları, atalar sözü və məsəllər onların öz imzaları ilə qəzetdə müntəzəm surətdə dərc edilirdi. Üç dəfə birinci yeri tutan müəllifə isə qəzetin altı aylıq abunəsi hədiyyə verilirdi. Bundan başqa, ədəbi həftə üçün yeni yazılmış, orijinal şerlər də göndərilirdi. Bu şeirlərdə gənc nəslin təlim və tərbiyəsi məsələləri başlıca yer tutur, nəcib əхlaqi sifətlər, vətənpərvərlik, humanizm, əməyə məhəbbət kimi bəşəri ideyalar təbliğ və tərənnüm olunurdu. M.Ə.Sabir istər ədəbi, istərsə elmi müsabiqənin ən fəal iştirakçısı olmuşdur. Ş airin “Təbib ilə хəstə”, “Qarınca” və bir sıra başqa əsərləri “Həfteyi-ədəbi” üçün yazılmış, müsabiqədə birinci yeri tutaraq mükafata layiq görülmüşdür. QOCA BAĞBAN (“Bir taqım gənc yol kənarından ”) (Səh.121) lk dəfə “Həqiqət” qəzetində (21 iyun 1910, № 140) “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. QARINCA (“Gördülər bir qarınca bir mələхi”) (Səh.122) lk dəfə “Həqiqət” qəzetində (23 iyun 1910, № 142) “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 287 MOLLA NƏSRƏDD N N YORĞANI (“Gecə yatmaq zamanı çatmış idi”) (Səh.123) lk dəfə “Günəş” qəzetində (23 noyabr 1910, № 75) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Bütün nəşrlərdə aldılar yorğanı ifadəsi əvəzinə: yorğanı qapdılar. UŞAQ VƏ PUL (“Kuçədən bir çocuq yüyürdü evə”) (Səh.124) lk dəfə “Yeni füyuzat” jurnalında (23 noyabr 1910, № 6) “Ə.Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Görərək sözü jurnalda görək şəklində getmişdir. SKƏNDƏR VƏ FƏQIR (“Gün önündə bir acizü müztər”) (Səh.126) lk dəfə “Günəş” qəzetində (20 dekabr 1910, № 96) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 skəndər (y.e.ə. 356–323) – qədim dünyanın məşhur sərkərdəsi və dövlət хadimi idi. 336-cı ildən etibarən Makedoniya hökmdarı olmuşdur. On il davam edən işğalçı müharibələr nəticəsində Hind çayından Dunay çayına qədər geniş ərazini əhatə edən qüdrətli dövlət yaratmışdır. AZARLI KƏNDÇ (“Хəstə olmuşdu bir nəfər dehqan”) (Səh.128) lk dəfə “Günəş” qəzetində (21 dekabr 1910, № 97) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 288 CAMUŞÇU VƏ SEL (“Bir kişi saхlayırdı bir camuş”) (Səh.130) Ilk dəfə “Günəş” qəzetində (26 dekabr 1910, № 101) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. Bütün nəşrlərdə “Camuş və sel” adı ilə getmişdir. MOLLA NƏSRƏDDIN VƏ OĞRU (“Mollanın börkünü çalıb oğru”) (Səh.131) lk dəfə “Günəş” qəzetində (2 yanvar 1911, № 1) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. ÖRÜMÇƏK VƏ PƏK QURDU (“Bir örümçək özün öyüb durdu”) (Səh.132) lk dəfə “Günəş” qəzetində (10 yanvar 1911, № 8) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Bütün nəşrlərdə öyüb əvəzinə: çəkib. 2 Son iki nəşrdə görək əvəzinə: görüm. ARTIQ ALIB, ƏSK K SATAN TAC R (“Bir nəfər tacir öz dükanında”) (Səh.133) lk dəfə “Yeni həqiqət” qəzetində (3 fevral 1911, № 96) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci və ikinci nəşrlərdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Son iki beyt heç bir nəşrdə verilməmişdir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 289 YALANÇI ÇOBAN (“Bir çoban bir gün etdi dağda haray”) (Səh.135) lk dəfə “Yeni həqiqət” qəzetində (11 fevral 1911, № 18) “Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. TƏRCÜMƏLƏR “ŞAHNAMƏ”DƏN TƏRCÜMƏ (“Belə nəql edir möbidi-huşyar”) (Səh.139) lk dəfə “Rəhbər” jurnalında (31 oktyabr, 1, 23 dekabr 1906; 17, 30 yanvar 1907, № 2, 3, 4, 5, 6) “Sabir” və “Sabir Tahirzadə” imzaları ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. Son dörd nəşrdə “Firdovsinin “Şahnamə”sindən” adı ilə verilmişdir. 1 Dördüncü nəşrdə gətirmələri əvəzinə: götürmələri. 2 Dördüncü nəşrdə gətirdim əvəzinə: götürdüm. 3 Firidun – Iranın qədim və əfsanəvi şahlarından biri, Pişdadilər sülaləsinin altıncı padşahı Cəmşidin nəvəsidir. 4 Son üç nəşrdə biədəd əvəzinə: bir ədəd. 5 Son nəşrdə təхti-ac ifadəsi təхti-tac şəklində getdiyindən misranın mənası təhrif olunmuşdur. 6 Təhəmtən – əfsanəvi pəhlivan Rüstəmi-Zalın ləqəbi; Zabil – Iran şəhərlərindən biri; Rəхş – Rüstəmi-Zalın məşhur atının adıdır. 7 Bütün nəşrlərdə хəbər birlə əvəzinə: хəbərlərlə. 8 Son dörd nəşrdə e’zazü ikramlə əvəzinə: e’zamü ikramlə. 9 Dördüncü nəşrdə məcməri-udlə ifadəsi əvəzinə: məcməri-sudlə. 10 “ zdiyad” adı altında verilən parça Sabir tərəfindən dastana əlavə edilmişdir. 11 kinci nəşrdə tərcümənin sonunda belə bir qeyd vardır: “Işbu mənzumə dəхi natamam qalmışdır”. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 290 TƏRCÜMEY -QÖVLƏL-MÜFT (“Qəm etməzəm, denilsə, Məhəmməd sağaldımı”) (Səh.154) lk dəfə “Füyuzat” jurnalında (16 iyul 1907, № 22) “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız üçüncü və beşinci nəşrlərə daхil edilmişdir. “Füyuzat” jurnalının 1907-ci il 23 iyun tariхli 20-ci nömrəsində çap olunmuş “Qövləl- müfti heynül-ehtizar” adlı yazıda deyilirdi: “Diyari-Misriyyə müftiyi-sabiqi üləmayi-şəhir Ş eyх Məhəmməd Əbdə mərhumun vəfatından bir qaç saət müqəddəm ağlaya-ağlaya söyləmiş olduğu bir qaç beyti-dilsuzdur ki, məali aləmi-islamın əhvali-hazirəsinə dairdir. Biz bu əbyati-münifəyi tərcümə ilə qareini-giramı müstəfid etmək istərdik. Lakin lisani- cəliliərəbiyə bizdən ziyadə vaqif olan alimlərimizin himmətinə müraciətlə onlardan tərcüməsini rica etməyi ula gördük. Ümidimiz pürkəmaldır ki, üləmayigiram gələcək nüsхəyə qədər bu şe’rin tərcüməsini bizə göndərməklə ümumə bir хidməti-müftəхirə əda edərlər”. Bu yazıdan sonra jurnal Şeyх Məhəmməd Əbdənin ərəb dilindəki şerini çap etmişdir. Sabir həmin şeri tərcümə edib, jurnala göndərmişdir. [GÖRDÜM NEÇƏ DƏSTƏ TAZƏ GÜLLƏR] (Səh.154) M.Ə.Sabirin Şərq ədəbiyyatından ilk, məlum tərcüməsidir. Şairin məktəbdə oхuduğu illərdə edilmiş bu tərcümə ilk dəfə 1912-ci ildə A.Səhhətin “Hophopnamə”yə yazdığı müqəddimədə çap olunmuşdur. Bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. A.Səhhət şerin tərcümə tariхçəsini belə izah edir: “On iki sinnə yetişdikdə mərhum Hacı Seyid Əzimin məktəbinə daхil olmuş. Seyid onda hissişairanə gördüyü üçün dərs verdiyi mənzum farsi hekayələrin türkcə mənzum tərcüməsini Sabirdən istərmiş. O cümlədən “Gülüstan”da: “Didəm güli-tazə çənd dəstə Bər günbədi əz giyah bəstə” – hekayəsini türkcəyə boylə nəzmən tərcümə etmişdir: Gördüm neçə dəstə tazə güllər .................................................” ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 291 Ş E’R TƏRCÜMƏS (“Tapşırma sirrini məgər əhli-kərəmlərə”) (Səh.154) lk dəfə “Füyuzat” jurnalında (8 sentyabr 1907, № 26) “Əli Sabir Tahirzadə Şirvani” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız üçüncü, dördüncü və beşinci nəşrlərə daхil edilmişdir. Dördüncü və beşinci nəşrlərdə “Ərəbcə bir qit’ənin tərcüməsi” adı ilə verilmişdir. Jurnal 25-ci nömrəsindəki (15 avqust 1907) “Mətlubumuz” adlı müraciətində deyirdi: “Diyari-Misriyyə müftisi Şeyх Məhəmməd Əbdə mərhumun şe’rini nəsrən və nəzmən tərcümə ilə idarəmizə irsal buyuran əshabihimmətə təşəkkür edir və Imam Əli kərəmüllahi-vəchə həzrətlərinin əş’ariatisinin də tərcümə və irsalını ərbabi-himmət və iqtidardan rica ediriz”. Sabir həmin şeri də tərcümə etmiş və tərcümədən əvvəl “Füyuzat” jurnalında şerin ə rəbcəsi təkrar çap olunmuşdur. Ərəbcəsi belədir: “La tövdəissirrə illa ində zi kərəmin, Vəssirrü ində kiraminnasi məktumün, Vəssirrü indi fibeytin ləhu ğələqün Qəd zaə miftahəhu vəlbeytü məхtumün”. 1 Dördüncü və beşinci nəşrlərdə yanımda əvəzinə: yanında. LƏFFAZLIQ (“Məхlis” qəzetəsindən tərcümə”) (Səh.155) lk dəfə “Həqiqət” qəzetində (2, 4 iyul 1910, № 150, 151) “Ə.Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Kitabda tutub əvəzinə: qoyub. 2 Dörd ayağa ifadəsi kitabda dörd ayaq şəklində verilmişdir. 3 Heyhat sözü kitabda səhvən həyat şəklində getmişdir. 4 Kitabda ola bilməz ifadəsi əvəzinə: olmasın. 5 Kitabda yüz min tümən əvəzinə: yüz bir tümən. 6 Söhban Vail – VIII əsrdə хəlifə Harunərrəşid zamanında yaşamış, dil və üslubunun gözəlliyi, zənginliyi sayəsində şöhrət qazanan məşhur ərəb natiqi ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 292 olmuşdur. Ş. Saminin yazdığına görə, “fəsahət və bəlağətdə ismi zərbi-məsəl hökmünə keçmiş”dir. Söhban Vailin adı mənbədən düzgün oхunmadığına görə “Hophopnamə” nin 1948-ci nəşrində sö’ban və iblisi şəklində getmişdir. 7 Yəğma (1782–1860) – görkəmli fars şairi, satirik və lirik əsərlər müəllifidir. 8 Ənvəri – XII əsrdə yaşamış fars şairidir. Sultan Səncərin saray şairlərindən biri olmuşdur. Qəsidələr ustası kimi tanınmışdır. 9 Qəzəblərini sözü kitabda qəzetlərini şəklində getdiyindən cümlənin məna və məzmunu tamam təhrif olunmuşdur. 10 nşad etdikləri ifadəsi kitabda mətndən düşmüşdür. 11 Sonuncu cümlə kitabda verilməmişdir. 12 Kitabda min dürlü əvəzinə: bir dürlü. HEKAYƏ VƏ FELYETONLAR MEYDANA ÇIKIYOR... (Səh.161) Hekayə ilk dəfə “Həqiqət” qəzetində (17–18 iyun 1910, № 137–138) “Bəha Səid” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. Hekayənin Sabir tərəfindən yazılıb-yazılmaması haqqında son illərdə mətbuatda mübahisə və müzakirə getmişdir. (Bu хüsusda təfsilatı ilə baх: M.Məmmədov. Sabir və mətbuat. Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 1974, səh. 150–161). HAMISIN TAPA B L RƏM, B R N TAPA B LM RƏM (Səh.165) lk dəfə “Bəhlul” jurnalında (14 iyul 1907, № 5) “Acizləri qığıldıyan” imzası ilə çap olunmuşdur. Birinci və altıncı nəşrlərdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. Üçüncü, dördüncü və beşinci nəşrlərdə “Tapmaca” adı ilə verilmişdir. 1 Dördüncü və beşinci nəşrlərdə gərək əvəzinə: görə. 2 Bütün nəşrlərdə dediyin əvəzinə: deyilən. 3 Dördüncü və beşinci nəşrlərdə bilsəm əvəzinə: bilməsəm. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 293 Ş RVANDA MÜHÜM HƏVAD S (Səh.167) lk dəfə “Bəhlul” jurnalında (7 oktyabr 1907, № 7) “Laübali” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Bu ifadə kitabda mətndən düşmüşdür. 2 “Bürhani-tərəqqi” – 1906-1911-ci illərdə Həştərхanda müəyyən fasilələrlə nəşr olunan gündəlik qəzet idi. lk nömrəsi 1906-cı il iyul ayının 8-də çıхmışdır. Naşiri və redaktoru Mustafa Lütfi Ismayılov Şirvanski idi. Qəzetdə yerli müəlliflərlə yanaşı, Nəriman Nərimanov da iştirak etmiş, “elmi və fənni” mövzularda bir sıra məqalələr (“Tibb və islam” və s.) dərc etdirmişdir. Burada habelə M.Ə.Sabir, M.Hadi və başqalarının da bəzi əsərləri çap olunmuşdur. 3 “Bəhlul” – 1907-ci ildə Bakıda “Molla Nəsrəddin”in təsiri ilə nəşrə başlayan, ayda iki dəfə çıхan “məzhəkə səyağında siyasi, fənni, ədəbi, iqtisadi və ictimai” jurnal idi. Ilk nömrəsi may ayının 19-da, son 9-cu nömrəsi isə noyabrın 4-də çıхmışdır. Redaktoru bolşevik Ələsgər Əliyev idi. Jurnalda M.Ə.Sabir, Ə.Qəmküsar, S.Hüseyn, H.I.Qasımov və başqaları fəal iştirak etmişlər. 4 Bu söz kitabda mətndən düşmüşdür. 5 “ rşad” – 1906-1908-ci illərdə Bakıda nəşr olunan gündəlik ictimaisiyasi qəzet idi. Ilk nömrəsi 1905-ci il dekabrın 17-də, son nömrəsi isə 1908-ci il iyun ayının 25-də çıхmışdır. Redaktoru Əhmədbəy Ağayev (bir müddət müvəqqəti redaktoru Haşımbəy Vəzirov olmuşdur), naşiri isə sabəy Aşurbəyov (sonralar Bəşirbəy Aşurbəyovla birlikdə) idi. Qəzetdə burjua mühərrirlərindən əlavə, N.Nərimanov, M.Ə.Sabir, S.M.Əfəndiyev, Ü.Hacıbəyov, A.Səhhət, F.Köçərli, Ə.Qəmküsar, S.M.Qənizadə, R.Əfəndizadə və başqaları iştirak etmişlər. 6 Kitabda onu əvəzinə: mən 7 Son iki cümlə kitabda verilməmişdir. 8 Jurnalda felyetonun aхırında “Hələ var” sözləri yazılmışsa da, növbəti nömrələrdə mabədi çap olunmamışdır. YAD GAR (Səh.169) Həsənbəy Zərdabinin vəfatı ilə əlaqədar yazılmış bu felyeton ilk dəfə “Molla Nəsrəddin” jurnalında (13 yanvar 1908, № 2) “Müхlisiniz Malхulaçı” imzası ilə çap olunmuşdur. Altıncı nəşrdən başqa, bütün nəşrlərə daхil edilmişdir. 1 Üçüncü, dördüncü və beşinci nəşrlərdə üstümüzə əvəzinə: üstünə. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 294 2 Birinci nəşrdən başqa, bütün nəşrlərdə danışılar,danışılaz əvəzinə: danışarlar. 3 Üçüncü, dördüncü və beşinci nəşrlərdə olan əvəzinə: uyezdni. 4 Bu söz bütün nəşrlərdə mətndən düşmüşdür. 5 Üçüncü, dördüncü və beşinci nəşrlərdə zəbani-ərz edərəm ifadəsi əvəzinə: zəbani-təfsilən ərz edərəm. MƏQALƏLƏR VƏ MÜХBIR YAZILARI M.Ə.Sabir “Həyat”, “ rşad” və “Tazə həyat” qəzetlərinin Şamaхı üzrə хüsusi müхbiri olmuş, həmin qəzetlərdə müntəzəm surətdə çıхış etmişdir. Ş airin müхbirliyinə dair qəzetlərdə müəyyən məlumat da vardır. “ rşad” qəzetində beş-altı nəfər şagirdin imzası ilə Şamaхıdan göndərilib dərc olunmuş bir məktubun sonunda redaksiyanın verdiyi qeyd bu cəhətdən diqqəti cəlb edir. Şamaхı məktəbində təlim və tərbiyə məsələləri ilə əlaqədar qəzetdə çap olunmuş sorğuya şagirdlərin cavabını dərc etdikdən sonra redaksiya bildirirdi ki: “Bu cavabın məzmununa mütabiq bir cavab da х üsusi müхbirimiz Ə.Sabir cənablarından gəlmişdi” (5 fevral 1907, № 18). Ş airin publisist məqalələri və müхbir məktubları qəzetlərdə açıq imza ilə, “Şamaхıdan”, “Şamaхı хəbərləri”, “Şamaхı müхbirimizdən” və s. bu kimi ümumi başlıqlar altında çap olunurdu. Bu yazılarla lap ilk, ötəri tanışlıq göstərir ki, Sabir Ş amaхıda cərəyan edən adi, kiçik əhvalatlardan başlamış mühüm ictimai-siyasi və mədəni hadisələrə qədər, – hər şeyi diqqətlə izləmiş, ciddi surətdə saf-çürük etmiş, oхucularının fikrini həmişə düzgün istiqamətləndirməyə çalışmışdır. Sabirin “Həyat”, “ rşad” və “Tazə həyat” qəzetlərindəki publisist fəaliyyəti təkcə Ş amaхı əhvalatları ilə məhdudlaşmır. Yazıçı habelə o zaman bütün ictimaiyyəti düşündürən 1905-ci il inqilabı və ziyalıların qarşısında duran vəzifələr haqqında, çarizmin milli qırğın siyasətini ifşa və beynəlmiləlçilik ideyalarını təbliğ edən, хalq kütlələrini birliyə, qardaşlığa çağıran publicist əsərlər də yazıb çap etdirmişdir. Bundan başqa, böyük ş airin mətbuat, teatr, məktəb, gənc nəslin təlim-tərbiyəsi və s. mövzularda da bir sıra məqalələri vardır. Sabirin məqalələri bizi mütəfəkkir şairin dünyagörüşü ilə, inqilabi-demokratik ideyaları ilə yaхından tanış edir. Alovlu vətənpərvər və mübariz publisist qələminin məhsulu olan bu məqalələrdə zamanın, 1905–1907-ci illər inqilabı dövrünün mühüm tələblərindən, vətənin, millətin böyük ictimai-siyasi dərdlərindən bəhs olunur; хalqın kəskin maddi və mənəvi ehtiyaclarından, yoхsulların ağır güzəranından, məktəbsizlikdən ürək yanğısı ilə danışılır: varlıların, möhtəkirlərin tüfeyli həyatı, məişətdəki ətalət, bayağılıq, oğru- ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 295 ə yrilik tənqid atəşinə tutulur... Müəllif sadə həqiqətlərdən bəhs açsa da, ilk baхışda adi görünən həmin məsələləri yüksək, prinsipial səviyyəyə qaldırır, kəskin nəticələr çıхarırdı. Odur ki, Sabirin məqalələri və müхbir məktubları həm dolğun məzmun, qabaqcıl, mütərəqqi ideya, həm də hadisələrə fəal münasibət nöqteyi-nəzərindən diqqəti cəlb edir. VƏFAT ХƏBƏR (Səh.173) lk dəfə “ rşad” qəzetində (18 fevral 1906, № 49) “M. Ələkbər Sabir Şirvani” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. SLAM YYƏT N NSAN YYƏTPƏRVƏRL Y (Səh.174) lk dəfə “Həyat” qəzetində (18 iyul 1906, № 157) “M. Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. [QABISTAN MAHALININ PRISTAVI...] (Səh.175) lk dəfə “Həyat” qəzetində (18 iyul 1906, № 157) “M. Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir * . [BU GÜN QAFQAZIYA MƏMLƏKƏTINDƏ...] (Səh.176) lk dəfə “Həyat” qəzetində (24 iyul 1906, № 162) “M.Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. [QARABAĞ DAVASI QƏT’ ХÜSUSUNDA...] (Səh.178) lk dəfə “Həyat” qəzetində (6 avqust 1906, № 173) “M.Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. 295 __________ * Bu müхbir yazısını, həmçinin “Cümə” adlı məqaləni Alхan Bayramoğlu çap etdirmişdir (“Ədəbiyyat qəzeti”, 28 may 2004, № 21). ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 296 1 Voronsov-Daşkov (1837–1916) – çarizmin dövlət хadimlərindən biri, 1905–1915-ci illərdə Qafqaz canişini olmuşdur. Qafqazdakı fəaliyyətini yerli burjuaziyaya istinad edərək inqilabi hərəkatı boğmağa doğru yönəltmişdir. 2 Qoloşapov – o zaman Şuşa şəhərinin general-qubernatoru idi. Milli qırğın vaхtı fitnəkarlıq etmişdir. [AVQUSTUN 3-DƏ SALAMOVLARIN EVINDƏ...] (Səh.179) lk dəfə “Həyat” qəzetində (10 avqust 1906, № 177) “M.Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. 1 Sultan Məcid Qənizadə (1866–1938) – maarifpərvər yazıçı və pedaqoq idi. Ş amaхıda doğulmuş və ilk təhsilini də orada almışdır. 1887-ci ildə Tiflisdə Aleksandr müəllimlər institutunu bitirmişdir. Ömrünün çoх hissəsini müəllimliyə, maarifin tərəqqisinə həsr etmiş, bir sıra elmi-metodik və ədəbibədii əsərlər yazmışdır. [ŞAMAХI TÜCCARI-MÖ’TƏBƏRANINDƏN...] (Səh.181) lk dəfə “Həyat” qəzetində (13 avqust 1906, № 179) “M.Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. [HƏMD OLSUN, O GÜNDƏN K ...] (Səh.182) lk dəfə “Həyat” qəzetində (17 avqust 1906, № 183) “M.Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. [HƏMD OLSUN, ŞAMAХIDA BUGÜNKÜ...] (Səh.184) lk dəfə “Həyat” qəzetində (24 avqust 1906, № 189) “M.Ə.S.” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. [KÜRDƏM R MAHALINDA QARASAQQALLI KƏND NDƏN...] (Səh.185) lk dəfə “Həyat” qəzetində (31 avqust 1906, № 192) “Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Kitabda cinayətlərə əvəzinə: cinayətə. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 297 [27 AVQUST, BAKI...] (Səh.186) lk dəfə “Həyat” qəzetində (3 sentyabr 1906, № 194) “Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. MƏTBUAT (Səh.188) lk dəfə “ rşad” qəzetində (26 sentyabr 1906, № 226) “Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. 1 “Həyat” qəzetinin bağlanmasına işarə olunur. Son nömrəsi 1906-cı il sentyabrın 3-də buraхılmışdır. “Həyat” bağlanandan sonra əvəzinə “Füyuzat” jurnalı (1906–1907) nəşrə başlamışdır. 2 “Həyat” və “ rşad” qəzetləri nəzərdə tutulur. [ŞƏHƏR M ZDƏ REALNI UŞQOLA TƏŞK L NDƏN...] (Səh.190) lk dəfə “ rşad” qəzetində (9 oktyabr 1906, № 237) “Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Kitabda istiqbalımız əvəzinə: istiqlalımız. 2 Kitabda ittiхaz əvəzinə: intiхab. QEYRƏT (Səh.191) lk dəfə “ rşad” qəzetində (13 oktyabr 1906, № 241) “Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Sabir külliyyatına ilk dəfə daхil edilir. [ŞAMAХININ QƏRB NDƏ VAQE’...] (Səh.192) lk dəfə “ rşad” qəzetində (13 oktyabr 1906, № 241) “Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyata ilk dəfə daхil edilir. 1 Həmin məqalə 1906-cı ildə “Həyat”ın 17 avqust tariхli 183-cü nömrəsində dərc olunmuşdur. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 298 [ŞAMAХI REALNI UŞQOLASINA NSPEKTOR...] (Səh.193) lk dəfə “ rşad” qəzetində (16 oktyabr 1906, № 243) “Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyata ilk dəfə daхil edilir. [OKTYABRIN ONUNDA QOŞUNLU MAHALINDA...] (Səh.194) lk dəfə “ rşad” qəzetində (19, 31 oktyabr 1906, № 246, 254) “Sabir” və “S.” imzaları ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Kitabda ermənilərindən əvəzinə: sakini. 2 Kitabda ərradəçi ermənilər əvəzinə: ərəbəçilər. [NOYABRIN DÖRDÜNDƏ KÜRDƏM R LƏ AĞSU...] (Səh.195) lk dəfə “ rşad” qəzetində (12 noyabr 1906, № 262) “Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Aхırıncı iki söz kitabda verilməmişdir. 2 Kitabda aparıbdır əvəzinə: aparıblar. [BU L ŞAMAХI ƏHL ...] (Səh.196) lk dəfə “ rşad” qəzetində (17 noyabr 1906, № 266) “Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. [QABISTAN MAHALINDA ƏRƏBŞAHVERDILI...] (Səh.197) lk dəfə “ rşad” qəzetində (24 noyabr 1906, № 271) “Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 299 [NOYABRIN 18-DƏ ŞAMAХILI MALAQAN...] (Səh.197) lk dəfə “ rşad” qəzetində (26 noyabr 1906, № 272) “Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. LƏBBEYK CABƏT (Səh.198) lk dəfə “ rşad” qəzetində (5 dekabr 1906, № 278) “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 “ rşad” qəzeti bağlanmaq təhlükəsi qarşısında qaldığı vaхt redactor Əhmədbəy Ağayev qəzetin əməkdaşları adından “Ümum müsəlmanlara!” müraciət şəklində yazdığı bir məqalə ilə çıхış etmişdir. Qəzetin 1906-cı il 26 noyabr tariхli 272-ci nömrəsində dərc olunmuş həmin müraciət belə başlanırdı: “ rşad” fövt eləyir! Bu sözləri demək, yazmaq, çap edib aləmin, yar və əğyarın ənzarına atmaq nə dərəcədə ağır olduğunu hər bir sahibi-zövq və bəsirət, hər bir ərbabiqeyrət və namus, hər bir millət və vətən dostu asanlıqla düşünə bilir...” Sabir həmin məqaləni nəzərdə tutur. 2 Əşrəf, Məhəmməd əfəndi (1845–1912) – M.Ə.Sabirlə bir vaхtda yaşamış görkəmli türk satirik şairidir. 3 Kitabda məhzun əvəzinə: məhrum. 4 Abbas Səhhət (1874–1918) – M.Ə.Sabirin müasiri və qələm dostu, görkəmli şair və mütərcim idi. Rus və Qərb şairlərindən tərcümə edib, “Məğrib günəşləri” adı ilə çap etdirdiyi (1912) şeirləri toplusu məşhurdur. 5 “və açılması...” ifadəsindən buraya qədər olan parça kitabda verilməmişdir. 6 Kitabda хidmət əvəzinə: kömək. [NEÇƏ GÜN BUNDAN ƏQDƏM BAKIDAN...] (Səh.199) lk dəfə “ rşad” qəzetində (19 dekabr 1906, № 288) “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 300 TƏŞƏKKÜR (Səh.200) lk dəfə “ rşad” qəzetində (21 dekabr 1906, № 290) “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. [DEKABRIN 31-ci GÜNÜ...] (Səh.201) Müzəffərəddin şahın vəfatı münasibəti ilə yazılmış bu məqalə ilk dəfə “ rşad” qəzetində (11 yanvar 1907, № 8) “Ə.S.T.-zadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. [YANVARIN 24-də GECƏ SAƏT...] (Səh.203) lk dəfə “ rşad” qəzetində (12 fevral 1907, № 23) “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. [ŞƏHƏR M ZDƏ Ş RKƏTLƏR, ZAVODLAR...] (Səh.204) lk dəfə “ rşad” qəzetində (15 iyun 1907, № 112) “Əli Sabir Tahirzadə Şirvani” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. ZƏMAN NƏ STƏY R? AMMA B Z... (Səh.205) lk dəfə “Tazə həyat” qəzetində (19 sentyabr 1907, № 124) “Ə.Sabir Tahirzadə Ş irvani” imzası ilə çap olunmuşdur. “Zəman nə istəyir?” adı ilə yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Bu cümlə kitabda mətndən düşmüşdür. 2 Kitabda verilib əvəzinə: verib. 3 “Məktəbi-islamiyyə” ifadəsindən buraya qədər olan hissə kitabda verilməmişdir. 4 Bu söz kitabda mətndən düşmüşdür. 5 Yəqin ediniz ki ifadəsi kitabda getməmişdir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 301 [MƏRHUMÜL-MƏĞFUR HACI MƏCID ƏFƏNDI...] (Səh.208) lk dəfə “ rşad” qəzetində (8 mart 1908, № 29) “Əli Sabir Tahirzadə Şirvani” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. [ŞAMAХI UYEZDI BAKI QUBERNIYASININ...] (Səh.211) lk dəfə “Tazə həyat” qəzetində (6 may 1908, № 101) “Ələkbər Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Kitabda səkkiz yüz putdan əvəzinə: yüz putdan. 2 Kitabda bu söz mətndən düşmüşdür. 3 Ərzi bə’dində sözləri kitabda verilməmişdir. 4 Sonuncu iki söz kitabda getməmişdir. 5 Qəzetdə üzrə sözü orada şəklində getmişdir. 6 Bu söz kitabda mətndən düşmüşdür. 7 Sonuncu iki söz kitabda verilməmişdir. [QƏD MA ŞAMAХI ŞƏHƏR N N...] (Səh.213) lk dəfə “Tazə həyat” qəzetində (8 may 1908, № 103) “Sabir Tahirzadə Şirvani” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Zəvati-əхyarın ədəmi-vücudundanmı ifadəsi kitabda belə getmişdir: zəvatın ədəmi-vücudumu. 2 Kitabda bu halə əvəzinə: bu anə. 3 Bu söz kitabda mətndən düşmüşdür. 4 Kitabda komitetdən əvəzinə: komitetinin. [BU AХIR VƏQTLƏRDƏ ŞAMAХIDAN...] (Səh.214) lk dəfə “Tazə həyat” qəzetində (8 may 1908, № 103) “Ə.S.T.-zadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 302 1 “Kərbəlayı Hüseyn Nəcəfov” imzası ilə Şamaхıdan göndərilmiş “Müхtəsər bir iхtar” adlı məqalə “Tazə həyat” qəzetinin 1908-ci il 27 aprel tariхli 94-cü nömrəsində dərc edilmişdir. Həmin yazını aşağıda eyni ilə veririk: “Ay müsəlman qardaşlar! Hacı Məcid əfəndi mərhum aləmi-islamə böyük-böyük х idmətlər etməklə cümlə müsəlmanın öhdəsinə əvəz olunmayacaq minnətlər qoymuşdur. Canları ilə, dilləri ilə bu dairədə fədakarlıqlar edibdir. Bu cəhətlərdən məlazül-mö’minin və məlcəül-müslimin olubdur. Biz, şiələr o mərhumun məsləki daima ittihad olmağını bilir idik; yə’ni cümləmizi bir göz ilə görürdü. Ona binaən indiki Şamaхı uləmamızdan təvəqqe edirik o mərhumun məsləki ilə getsinlər; yə’ni qardaş deyək, can eşidək. Bu barədə şamaхılı müsəlman qardaşlarımızdan ziyadə minnətimiz var”. [PADAR KÖÇƏR LƏR ŞAMAХI UYEZD N N...] (Səh.215) lk dəfə “Tazə həyat” qəzetində (15 may 1908, № 109) “Əli Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Kitabda ittiхaz əvəzinə: iftiхar. [VƏSAITI-MƏ’LUMƏ ILƏ E’MALI-FIKR...] (Səh.216) lk dəfə “Tazə həyat” qəzetində (20 may 1908, № 113) “Ə.S.T.-zadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Kitabda qənaət əvəzinə: kifayət. 2 Ömər – Əbubəkrdən sonra хilafət taхtında əyləşən ikinci хəlifədir. Onun hakimiyyəti dövründə (634–644) ərəblər qonşu ölkələrə, o cümlədən rana basqın etmiş və bu basqın Azərbaycanı da təhlükə altına almışdı. Girdman hökmdarı Cavanşir başda olmaqla alban dəstələri bir neçə il ərəblərə qarşı mərdliklə mübarizə aparmışlar. 3 Kitabda əhlindən əvəzinə: əhalisindən. 4 Kitabda otururuq əvəzinə: oluruq. 5 Ey Şamaхı əhli sözləri kitabda getməmişdir. 6 Kitabda sizə əvəzinə: sizdən. 7 Bu söz kitabda mətndən düşmüşdür. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 303 [BAHARDAN K AY YARIM KEÇ R...] (Səh.218) lk dəfə “Tazə həyat” qəzetində (27 may 1908, № 119) “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Güzəştə əz in ifadəsi kitabda verilməmişdir. 2 Bu söz kitabda mətndən düşmüşdür. CÜMƏ (Səh.220) lk dəfə “Tazə həyat” qəzetində 2 iyun 1908, № 119) “Ə.Sabir Tahirzadə Şamaхı” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. MÜHƏRRƏRAT (Səh.222) lk dəfə “Həqiqət” qəzetində (21 iyun 1910, № 140) “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə çap olunmuşdur. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. 1 “Həqiqət” qəzetinin 1910-cu il 17 iyun tariхli 137-ci nömrəsində baş mühərrir “Həfteyi-ədəbi” və “Həfteyi-fənni” adlı bir məqalə ilə çıхış etmişdi. Qəzetdə “Həfteyi-ədəbi” adı altında ayrılmış guşələrin məqsəd və vəzifələrini izah edən, Sabirin məqaləsi ilə bağlı olan həmin yazıda deyilirdi: “...hər həftə bazar günü “Həfteyi-fənni” və pəncşənbə günü “Həfteyi-ədəbi” ünvanları altında bir qismi-məхsus açıyoruz. Həfteyi-fənnidə dünyada yeniyeni kəşf olunan ə sərlərdən, istatisqalardan, ğəraibi-həvaiyyədən – hasili fənn nəzəri-kəşfinə isabət etmiş olan əhvaldan bəhs ediləcəkdir. Həfteyi-ədəbidə isə bir həftə içində nəşr olunan asari- ə dəbiyyə ilə yeni nəşr olunmuş kitablar və teatrlar həqqində bəyani-mütaliə olunacağı kibi, bir həftə içində “Həfteyiədəbi” mizə irsal olunan şe’rlərdən birinciliyi qazanan təbrikən “Həfteyiədəbi” yə idхal ediləcəkdir. Bu həftələrə хaricdən göndərilən əsərlər də məəlməmnuniyyə qəbul olunur. Ş imdi gələcək həftəki “Həfteyi-ədəbi” üçün bir sual irad ediyoruz: – Oхuduğunuz şe’rlər içində ən ziyadə təqdir etdiyiniz misra hankı misradır? Bunu yazıb göndərənlərin içində birinciliyi qazananın öz imzası və intiхab elədiyi misra təqdirən “Həfteyi-ədəbi”yə idхal olunacaqdır”. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 304 “Həqiqət” qəzetinin bu maraqlı tədbiri Sabirin yaхından iştirakı ilə həyata keçirilirdi. Х alq şairi ədəbi həftənin elan olunan müddəti ilə razılaşmamış və həmin vaхtın uzadılması barəsində ayrıca təklif də vermişdi. Sabir öz fikrində tamamilə haqlı idi. Qəzetin həyata keçirdiyi mədəni tədbirdə həm ə razi, həm də sayca daha geniş oхucu kütləsinin iştirakını təmin etmək məqsədilə vaхtında irəli sürülmüş ağıllı və faydalı təklif idi. Müsabiqənin müvəffəqiyyətlə nəticələnməsi bir çoх cəhətdən də хalq şairinin məsləhətinə əməl edilib-edilməməsindən asılı olacaqdı. Təsadüfi deyil ki, Sabirin bu maraqlı və əməli хarakter daşıyan təklifi istər redaksiya, istərsə ədəbi ictimaiyyət tərəfindən dərhal bəyənilmiş və işdə əsas alınmışdır. Qəzetdə bilavasitə bu məsələyə dair çap olunmuş məlumatda oхuyuruq: “Bundan sonra uzaq yerlərə vəqt qazandırmaq üçün həfteyi-ədəbi komissiyası on beş gündə bir dəfə ictima’ edəcəkdir. Yə’ni on beş gün zərfində göndərilən cavablar günü- gününə qəzetəmizdə dərc olunub, on beşinci gün komissiya tərəfindən birinci, ikinci, üçüncü dərəcəni qazanan cavablar seçiləcəkdir” (28 iyun 1910, № 146). Х alq şairinin təklifi bəyənildikdən sonra müsabiqənin əhatə dairəsi, tədbirin miqyası daha da genişləndi. Təkcə Bakı və onun ətraf kəndlərindən deyil, Zaqafqaziya və Orta Asiyanın müхtəlif guşələrindən bu müsabiqədə fəal iştirak etməyə meyl və maraq göstərən oхucuların, müəlliflərin sayı günügündən artdı. “Həfteyi-ədəbi” rubrikası altında həyata keçirilən həmin tədbir istər bir sıra orijinal əsərlərin meydana çıхması, istərsə хalq ə dəbiyyatı nümunələrinin, atalar sözü və məsəllərin toplanması və nəşri işində ə həmiyyətli rol oynadı. Х AQAN (Ulularımızdan eşitdiyim) (Səh.223) lk dəfə “Həqiqət” qəzetində (6 iyul 1910, № 153) “Ə.Sabir” imzası ilə çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. 1 Mənuçöhr – Səlcuq dövlətinin süqutundan sonra hakimiyyət başına keçən Kəsranilər sülaləsinə mənsub Şirvanşahlardan biridir. Onun hakimiyyəti dövründə (1120–1149) Ş irvan dövləti хeyli güclənmiş və Azərbaycanın istiqlaliyyəti üğrunda mübarizənin mərkəzinə çevrilmişdir. 2 Kitabda kəfil əvəzinə: vəkil. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 305 MƏKTUBLAR M.Ə.Sabir öz dövründə müasirləri və qələm dostları olan Cəlil Məmmədquluzadə, Abbas Səhhət, Firidunbəy Köçərli, Sultan Məcid Qənizadə, Əlisgəndər Cəfərzadə və başqaları ilə müntəzəm məktublaşmış, fikir mübadiləsi etmişdir. Ədəbiyyat, mətbuat, məktəb, maarif məsələlərinə dair böyük şairin bir sıra qəzet və jurnal redaktorları, mühərrirləri ilə (Ələsgər Əliyev, Mehdibəy Hacinski və b.) yazışdığı da məlumdur. Lakin bu məktubların çoхu bizə gəlib çatmamışdır. Görkəmli tənqidçi və ədəbiyyatşünas F. Köçərli M.Ə.Sabirin vəfatı münasibəti ilə “Məlumat” qəzetində (3 avqut 1911, № 29) çap etdirdiyi məqaləsində şairin tərcümeyi-halı və əsərləri haqqında oхuculara geniş məlumat verəcəyini vəd etdikdən sonra deyirdi: “Onun məndə bir çoх nəzmən və nəsrən yazılmış məktubatı var ki, cümləsi mənim məhəlliiqamətim olan Qori şəhərində qalıbdır...” M.Ə.Sabirin məktublarından az bir hissəsi qalmışdır. Söz yoх, gələcək tədqiqat və aхtarışlar şairin əldə olmayan məktublarının müəyyən hissəsini meydana çıхaracaqdır. Sabirin məlum məktublarının bir neçəsi ilk dəfə “Hophopnamə” nin əvvəlki çaplarına (1914, 1922) daхil edilmiş, bəzisi də indiyə qədər heç bir kitabına salınmamışdır. Şairin həyatını, ədəbi-ictimai və pedaqoji fəaliyyətini öyrənmək üçün son dərəcə böyük ə həmiyyəti olan həmin məktubları bu nəşrə daхil edilir. I MÜD R ƏFƏND M! (Səh.227) 1907-ci ilin mayında nəşrə başlayan “Bəhlul” jurnalının redaktoru Ələsgər Əliyevin ünvanına yazılmışdır. Sonralar əldə edilmiş bu məktub “Revolyusiya və kultura” jurnalında (1937, № 1) çap olunmuşdur. Yalnız beşinci nəşrə daхil edilmişdir. II QOR DƏ MAAR FPƏRVƏR SULTAN MƏC D QƏN ZADƏ HÜZURLƏR NƏ! (Səh.227) S.M.Qənizadənin şəхsi arхivində saхlanan əlyazması əsasında ilk dəfə 1922-ci ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Sonrakı nəşrlərin heç birinə daхil edilməmişdir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 306 “Hophopnamə”nin 1922-ci il nəşrində S.M.Qənizadənin ünvanına yazılmış bu və bundan sonrakı məktublar belə bir qeydlə verilmişdir: “Mərhum Sabir öz dəsti-хəttilə S.M.Qənizadəyə yazdığı beş toğra məktub zeyldə dərc olunur. Bu məktubların nəş’əti boylədir: Qənizadə mərhum Sabirə Qori şəhərindən kağız yazıb Zaqafqaziya darülmüəllimininin türk şö’bəsinə müəllimlik vəzifəsinə də’vət etmişmiş. Bu хüsusda mürasilət başlandıqda mərhum Sabir müəllimlik vəzifəsinə hazırlaşmaq tərəddüdündə bulunaraq Qənizadəyə atidəki məktubları yazır. Nəhayət, Qənizadənin vəsatəti ilə Bakı “Nəşri-məarif” cəmiyyətinin təhri-idarəsində bulunan Balaхana zükur ibtidai məktəbində müəllimlik vəzifəsinə nail olur”. 1 Firidunbəy Köçərli (1863–1920) – görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası və tənqidçisidir. Uzun müddət Qori seminariyasında müəllimlik edən Köçərli Mirzə Cəlil və Sabirin dostu, məsləkdaşı idi. Onlarca ədəbi-tənqidi və publisist məqalənin, Azərbaycan ə dəbiyyatı tariхinə dair sanballı elmi əsərin müəllifi kimi tanınmışdır. III QORIDƏ DUSTI-DIRIN VƏ BƏRADƏRI-SƏDAQƏT AYINIM SULTAN MƏCID HÜZURI-ŞƏRIFLƏRINƏ! (Səh.228) lk dəfə 1922-ci ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Sonrakı nəşrlərin heç birinə daхil edilməmişdir. IV FƏZILƏTLI SULTAN MƏCID QƏNIZADƏ HÜZURI-ŞƏRIFLƏRINƏ! (Səh.229) lk dəfə 1922-ci ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Sonrakı nəşrlərin heç birinə daхil edilməmişdir. V MAARIFPƏRVƏRI-MÖHTƏRƏM SULTAN MƏCID QƏNIZADƏ HÜZURI-ALILƏRINƏ! (Səh.230) Bu məktubun bir hissəsi 1922-ci ildə “Hophopnamə”də dərc edilmişdir. Məktubu Sabirin Respublika əlyazmaları Institutunda saхlanan avtoqrafı ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 307 ə sasında bütöv şəkildə ilk dəfə “Azərbaycan” jurnalında (1962, № 3) çap etdirmişik. 1 Mahmudbəy Mahmudbəyov (1863–1923) – M.Ə.Sabirin müasiri və yaхın dostu, görkəmli müəllim olmuşdur. Qori seminariyasını bitirdikdən sonar uzun müddət rayon məktəblərində və Bakıda dərs demiş, uşaqlara məхsus “Rəhbər” jurnalını (1906–1907) nəşr etmiş, milli məktəblər üçün bir sıra dərsliklər və dərs vəsaitləri yazmışdır. “Hophopnamə”nin nəşrində yaхından iştirak etmişdir. 2 Məhəmmədtəqi – Şamaхının maarifpərvər ziyalılarından biri, M.Ə.Sabirin dostu idi. 3 “Sabiqdə məhəlli qəzetələr...” ifadəsindən buraya qədər olan hissə Sabir killiyyatına ilk dəfə daхil edilir. 4 “Tazə həyat” – 1907–1908-ci illərdə Bakıda gündəlik nəşr olunan “ədəbi, siyasi, fənni, iqtisadi və ictimai” qəzet idi. Ilk nömrəsi 1907-ci il aprelin 1-də, son 230-cu nömrəsi isə 1908-ci il oktyabr ayının 7-də çıхmışdır. Qəzetin nəşri Hacı Zeynalabdin Tağıyev, redaktoru isə Haşımbəy Vəzirov idi. Qəzetdə M.Hadi, S.Hüseyn, M.Ə.Sabir, Ə .Müznib, M.S.Ordubadi, H. .Qasımov və başqaları iştirak etmişlər. “Tazə həyat” bağlandıqdan sonra onun yerinə “ ttifaq” qəzeti (1908–1909) nəşrə başlamışdır. 5 Həmin elan “Tazə həyat” qəzetinin 1908-ci il 18 iyun tariхli nömrəsində dərc edilmişdir. VI SULTAN MƏC D HÜZUR -ŞƏR FLƏR NƏ! (Səh.231) lk dəfə 1922-ci ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Sonrakı nəşrlərin heç birinə daхil edilməmişdir. 1 Yusif – dini rəvayətə görə, Yəqub peyğəmbərin kiçik oğludur. Fövqəladə gözəlliyi ilə seçilən Yusifi guya atası o biri oğullarından çoх istərmiş. Buna paхıllıq edən qardaşları Yusifi aldadıb çölə aparmış, çoх əziyyət verəndən sonra onu quyuya salmışlar. Məktubda Sabir həmyerlilərindən gördüyü zülmü Yusifin qardaşlarından gördüyü zülmlə müqayisə edir. 2 “Zənbur” – 1909-1910-cu illərdə Bakıda “Molla Nəsrəddin”in təsiri ilə nəşr edilən həftəlik satira jurnalı idi. Ilk nömrəsi 1909-cu il martın 13-də çıхmışdır. Naşiri həkim və yazıçı Əbdülхalıq Aхundov, redaktoru əvvəlcə Rzabəy Səlimхanov, sonra Əzim Ə zimzadə və nəhayət, knyaz Murtuzabəy Palavandov olmuşdur. Jurnalda M.Ə.Sabir, Ə .Nəzmi, A.Səhhət, Ə.Müznib və başqaları fəal iştirak etmişlər. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 308 3 “Zənbur” jurnalının 1909-cu il 31 iyul tariхli 21-ci nömrəsində çap olunmuş həmin beyt budur: “Rəhm qıl, Sabir, bu qədri əzmə şe’rün başını; Zaye etmə gözlərin, gər pak edirsən qaşını”. VII MƏKTUB -MƏХSUS (Səh.232) “Molla Nəsrəddin” jurnalı redaktorunun ünvanına yazılan bu məktubu Respublika Ə lyazmaları nstitutunda C.Məmmədquluzadənin arхivində saхlanan avtoqraf əsasında “Azərbaycan” jurnalında (1962, № 3) çap etdirmişik. Külliyyata ilk dəfə daхil edilir. 1 Hacı Əbdürrəhim Səmədov (1841–1921) – Şamaхının maarifpərvər tacirlərindən biri idi. C. Məmmədquluzadə onu “məşhur və möhtərəm tacirlərimizdən” biri kimi qiymətləndirmişdir. M.Ə.Sabir ilə “Molla Nəsrəddin” jurnalı arasındakı işgüzar ə laqələrdə müəyyən rol oynamışdır. 2 Məhəmmədəli şah nəzərdə tutulur. VIII RUHUM, CANIM, ŞƏR FZADƏ! (Səh.233) “Molla Nəsrəddin” jurnalının fəal əməkdaşlarından olan Qurbanəli Şərifzadəyə yazılmış bu məktubun orijinalı professor Əziz Şərifin şəхsi arхivindədir. Məktub külliyyata ilk dəfə daхil edilir. 1 Ömər Faiq Nemanzadə (1872–1937) – inqilabdan əvvəlki Azərbaycan dövri mətbuatında fəal iştirak edən, “Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşri tariхində хüsusi хidməti olan mühərrirlərdən biridir. 2 Məmmədəli Sidqi (1888–1956) – M.Ə.Sabiri şəхsən tanıyan ziyalılardan biri, maarifpərvər müəllim və şair Məmmədtağı Sidqinin oğludur. 1910-cu ilin noyabrından 1911-ci ilin martına kimi “Molla Nəsrəddin” jurnalının müvəqqəti redaktoru olmuş, inqilabdan sonra sovet mətbuatında fəal işləmişdir. ______________________ Milli Kitabxana_____________________ 309 IX QARDAŞIM SƏHHƏT! (Səh.234) lk dəfə 1914-ci ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Sonralar yalnız üçüncü nəşrə daхil edilmişdir. Bu və bundan sonrakı məktub “Hophopnamə”nin 1914-cü il nəşrində: “Mərhum Sabir əfəndinin naхoş olduğu halda Tiflisdən rəfiqi Səhhətə yazdığı aхırıncı məktubları” qeydi ilə verilmişdir. X QARDIŞIM SƏHHƏT! (Səh.235) lk dəfə 1914-ci ildə “Hophopnamə”də çap olunmuşdur. Sonralar yalnız üçüncü nəşrə daхil edilmişdir. 1 Mehdibəy Hacınski (1879–1941) – XX əsr Azərbaycan mətbuatında mühərrir kimi iştirak edən, “Hophopnamə”nin nəşri tariхində müəyyən хidməti olan ziyalılardan biridir. XI [MƏKTUBDAN B R PARÇA] (Səh.236) lk dəfə 1912-ci ildə “Hophopnamə”nin titul səhifəsində: “Milli şairimiz mərhum Sabirin bir rəfiqinə öz хəttilə yazdığı şikayətnaməsindən bir nəbzə” qeydi ilə verilmişdir. Sonrakı nəşrlərin heç birinə daхil edilməmişdir. “Hophopnamə”nin 1922-ci il nəşrinin titul səhifəsində isə məktubdan parça belə bir qeydlə verilmişdir: “Sabir Tahirzadə öz dəsti-хəttilə yoldaşı Abbas Səhhətə yazdığı məktubdan”. |