Ministry of higher and secondary education

Prosodik aktuallashtiruvchi vositalar. Bunday aktuallashtiruvchi vositalar sirasiga mantiqiy urg’u va u bilan bog’liq bo’lgan nutq temani va pauza kiradi.
Gapda nechta so’zshakl bo’lsa, shuncha miqdorda so’z urg’usi bo’ladi. Biroq gap qanchalik darajada yoyiq yoki yig’iq bo’lishidan qat‘i nazar unda mantiqiy urg’u bitta bo’ladi. Qaysi so’zshakl mantiqiy urg’u olsa, shu so’zshakl rema, gapning qolgan qismi esa tema hisoblanadi. Faqat ega va kesimdan iborat gaplarda qaysi bo’lak mantiqiy urg’u olsa, u rema maqomini oladi. 1.Karim keldi. Karim - tema, keldi - rema. 2. Karim keldi. Karim - rema, keldi -tema.
Emfatik emotsional urg’u. Emfatik urg’u ham gapdagi ma‘lum bir so’zshaklni ajratib ko’rsatadi. Bu bilan u mantiqiy urg’uga o’xshab ketadi. Biroq, mantiqiy urg’udan farqli o’laroq, emfatik urg’uda hissiylik kuchli bo’ladi. O’zbek tilida emfatik urg’u ostidagi so’z tarkibidagi unli yoki undosh cho’ziladi. Masalan: Havo t-o-za ekan. Ch-i-royli qiz keldi. So’zlarni takrorlash natijasida ham emfatiklik ifodalanadi: Men borsam, men.
Mantiqiy va emfatik urg’u ostidagi so’zlarda pauza ham ko’maklashuvchi vosita sifatida qatnashadi. Bu urg’uni olgan so’zlardan oldin ko’p hollarda pauza paydo bo’ladi.
Leksik va grammatik aktuallashtiruvchi vositalar. Ma‘lum so’zshaklning aktuallashishida o’zbek tilidagi turli lug’aviy va grammatik shakllar ham ishtirok etadi. Bu vositalar mantiqiy urguli so’zshakl bilan kelib, mantiqiy yordamchi aktuallashtiruvchi vosita hisoblanadi. Bularga faqat, yolg’iz, hatto, o’zi so’zlari va -gina, -oq , -yoq qo’shimchalari kiradi.
Hatto Javohir o’qidi.
Sarvar ham keldi.
Asliddin ham o’qidi, ham yozdi.
Men o’zim aytaman.
Sherzodning o’zigina tushunadi.
Bu lug’aviy-grammatik vosita bilan kelgan bo’lak mantiqiy urg’u olib aktuallashadi - remaga aylanadi.
Kommunikativ bo’linmas gaplar. Har qanday gap ham tema - rematik bo’linishga ega bo’lavermaydi. Shunday ko’rinishdagi gaplar ham borki, ularni kommunikativ bo’linmas gaplar deyish mumkin. Bunday gaplarda tema (ma‘lum axborot) bo’lmaydi. Gap butunicha remadangina iborat bo’ladi. Bunday gaplarning axborot vasifasi biror voqea-hodisaning mavjudligi yoki vujudga kelganligini ifodalashdan iborat bo’ladi. 1. Bugun stadionga boriladi. 2.Bahor. 3. Issiq boshlandi. 4. Tez tong otdi. 5. Rahmat. Kommunikativ yaxlitlik gaplarning ko’proq bir tarkibliligi bilan aloqador bo’ladi. Ikki tarkibli fe‘l kesimli gaplarda bu gap semantikasi bilan bog’langan bo’ladi. 1.Tong otdi. 2.Shom tushdi. Bunday gaplarning semantik strukturasi deyarli bir tarkibli gaplarga yaqinlashib qoladi.