Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universitet Jizzax filiali Psixologiya fakulteti

Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish — korxona, kompaniya yoki ularning biror tarkibiy qismining asosiy faoliyatini tor doiradagi mahsulot, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga yoʻnaltirish. Maʼlum mahsulot ishlab chiqaradigan xoʻjalik sohalari va korxonalarning shakllanishida oʻz ifodasini topadi. Tarixiy taraqqiyot davomida sanoat, qishloq xoʻjaligi, qurilish va b. sohalarda ixtisoslashish paydo boʻldi. Oʻz navbatida, bulardan yana yangi ixtisoslashgan sohalar ajralib chiqmoqda. Sanoatda ixtisoslashuv tayyor mahsulot, detal va qismlar, texnologiya boʻyicha boʻlishi mumkin. Mashinasozlikda qismlar (detallar) boʻyicha ixtisoslashuv avtomobilsozlik, transportsozlik va aviatsiya sanoatida koʻp uchraydi. Natijada yigʻish korxonalari — kooperatsiya asosida mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar kengayib boradi. Ixtisoslashgan sohalar va korxonalar bir xil mahsulot ishlab chiqaradi, ularning oʻziga xos texnologiya jarayoni va ixtisoslashgan kadrlari boʻladi. Ixtisoslashtirish jarayonining taraqqiyoti ijtimoiy ishlab chiqarishning oʻsishi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Oʻz navbatida ixtisoslashtirish ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishiga yordam beradi.
Ishlab chiqarish korxonalar ishini samarali tashkil etish hisoblanib, binolardan, asbob-uskunalardan, materiallardan bekam-koʻst foydalanishda, fan va texnikaning eng yangi yutuklarini joriy etishda, takomillashgan maxsus mashina va asboblarni qoʻllashda, mehnat unumdorligini oshirishda, mahsulot ishlab chiqarish harajatlarini tejashda katta samara beradi. Ishlab chiqarishning samaradorligi korxonani ixtisoslashtirish tufayli yillik mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ketgan harajatlarni ixtisoslashtirishdan oldingi ishlab chiqarish hajmi xarajatlariga taqqoslash yoʻli bilan aniqlanadi.
Ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi - bu ishlab chiqarishning eski tarmoqlarini taqsimlash, tarmoq ichidagi ishchilar mehnati va yangi tarmoqlarni yaratishda ifodalangan ijtimoiy mehnat taqsimoti. Uning chuqurlashishi har qanday ishlab chiqarishning ijtimoiy xarakterining chuqurlashishi bilan namoyon bo'ladi. Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish mohiyatan fan-texnika taraqqiyoti kabi cheksiz jarayon, deb hisoblanadi. Aynan shu taraqqiyot va ishlab chiqarish ko‘lamining kengayishi uni chuqurlashtirishning eng muhim omili hisoblanadi. Bu jarayon barcha sanoat tarmoqlari va noishlab chiqarish sohalari uchun xosdir. Alohida, mustaqil tarmoqlar sonining ko'payishi bilan turli xil mahsulotlar ishlab chiqarish bo'linadi, shuningdek, bir xil turdagi mahsulotlar nomenklaturasining qisqarishi natijasida uni ishlab chiqarish ko'lami o'sib boradi. birgalikda muayyan sanoatni tashkil qiladi.
Har qanday sanoatda ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi uning tarkibiga kiruvchi korxonalarning texnologik va konstruktiv jihatdan bir xil turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi bilan to‘ldiriladi. Uning eng muhim xususiyati ishlab chiqariladigan sotiladigan mahsulot turidir. Sanoatning ixtisoslashuvining umumlashtiruvchi ko'rsatkichi alohida, mustaqil tarmoqlar sonining o'sishi bo'lib, ularning ko'pchiligi turli kichik tarmoqlar va sanoat ishlab chiqarishini o'z ichiga oladi. Bunday maxsus tarmoqlar sonining ko'payishi nafaqat turli xil tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishni ajratish jarayonida, balki tayyor mahsulotning alohida qismlari va qismlarini ishlab chiqarish jarayonida, texnologik jarayon jarayonida ba'zi operatsiyalarda ham amalga oshiriladi. ishlab chiqarish.
Ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi ishlab chiqarish guruhlaridan qaysi biri mustaqil sanoatga ajratilganligiga qarab quyidagi asosiy turlarga bo'linadi:
1. Mavzu (mashinasozlik va avtomobil zavodlari, tikuvchilik va poyabzal fabrikalari).
2. Detallash (avtomobil pistonlari, sharli podshipniklar, qurilish qismlari, mahkamlagichlar zavodlari).
3. Bosqich yoki texnologik (press-zarb, quyish, yig'ish ishlab chiqarish).
Eng keng tarqalgani birinchi turdagi ixtisoslashuv - fan edi. Mashinasozlikda batafsil ixtisoslashuv eng kuchli rivojlanmoqda. Mavzuga ixtisoslashgan fabrikalarni yig'uvchi ishlab chiqarish turi bilan ajralib turadigan korxonalarga aylantirish texnologik va batafsil ixtisoslashgan korxonalarning rivojlangan tarmog'ini yaratishni nazarda tutadi.
Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishda ijtimoiy, iqtisodiy, demografik omillar bilan bir qatorda ushbu ishlab chiqarishning oʻziga xos xususiyatlari (hayvon va oʻsimliklarning biologik xususiyatlari, tabiiy sharoiti, yerning ishlov berish xususiyatlari, mehnat va moddiy resurslar, transport vositalari) hisobga olinadi. SHuning uchun ham ko’p sonli fermer xo’jaliklari birlashgan korxonalar bo’lib, ularda turli iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lgan bir qancha tarmoqlar mavjud. Shu bilan birga, imtiyozli rivojlantirish berilgan asosiy tovar tarmoqlari va ishlab chiqarilgan tovar mahsulotida kichik ulushga ega bo'lgan qo'shimcha tarmoqlar ajratiladi. Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishida yordamchi va xizmat koʻrsatuvchi sanoat va tarmoqlar ham mavjud.
Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishning moddiy asosini mehnat qurollari taqsimoti tashkil etadi.Uni ishlab chiqish texnologiyalarni shakllantirish, ishlab chiqarish ko'lamini oshirish, mahsulot turlarini ko'paytirish, qismlarni birlashtirish, mahsulotlarni standartlashtirish va kasbiy mehnat taqsimoti bilan hamkorlikda amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi ijtimoiy mehnatning geografik taqsimotining asosidir. U tovar mahsulot ishlab chiqaruvchi ilk xoʻjaliklar paydo boʻlgan va tovar ayirboshlash boshlangan davrda paydo boʻlgan. Hozirgi vaqtda u davlatlarning tashqi savdosi orqali amalga oshirilmoqda.