Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti jahon tarixi

Ahamoniylar davlati

Midiyalik va forslar bir-biriga yaqin qardosh xalqlar bo‘lganligi uchun antik mualliflar ularni ko‘pincha adashtirardilar. Chunonchi, Gerodot mashhur yunon- fors urushlarini Midiya urushlari deb atagan. Persida (Fors) hududi (keyinchalik Fors viloyati) Fors ko‘rfazi sohilida, Elamning yaqinida joylashgan bo‘lib, uning madaniy merosi qo‘shnilarga katta ta’sir ko‘rsatgan. Keyinchalik, ulkan saltanatni barpo etib, forslar elam tili, mixxatidan keng foydalanadilar, Elam poytaxti Suzada esa forslar podshosining bosh qarorgohlaridan biri joylashganligi bejiz emas.

Yozma manbalarning guvohlik berishicha, Midiya podshosi Astiagning o‘g‘li bo‘lmagan. Shu jihatdan, yagona qizi Mandanaga bo‘lajak munosib kuyovni sinchiklab tanlar edi. U Mandanani o‘ziga qaram bo‘lgan Kir I ning o‘g‘li,
Kambizga turmushga beradi. Kambiz midiyalik hukmdoriga o‘zining sodiqligi haqida qasamyod qiladi. Gerodotning ta’kidlashicha, Astiag bir tush ko‘radi; tushida uning qizidan tok novdasi chiqib, unga tegishli butun hududni o‘rab oladi. Bu tushning ta’birini uning kohinlari, qizining o‘g‘li nafaqat uning vorisi bo‘ladi, balki uning o‘rnida saltanatni boshqaradi, deb bashorat qiladilar.
Mandana o‘g‘il tug‘ib, unga erining otasi sharafiga Kir ismini beradi. Astiag nabirasini o‘ldirish gunohidan qochib, atoqli amaldor Xarpagni chaqirtirib, bolani o‘ldirishni buyuradi. Xarpag ham gunoh qilgisi kelmay, Astiag singari, bu ishni bajarishni boshqa birovga topshiradi.
Shuning uchun u Mandananing o‘g‘lini o‘ldirmay, Astiag cho‘ponlaridan biriga beradi. U esa bolani nogahon uyga olib ketadi va endigina o‘lik bola tuqqan xotiniga beradi. Cho‘pon tog‘ qiyaligida o‘z bolasini ko‘mib, Xarpagga ishni bajarganligi to‘g‘risida aytadi. Shunday qilib Kir cho‘pon oilasida katta bo‘ladi.
Gerodot so‘zlab bergan bu hikoya an’anaviy syujetni namoyish etadi va qahramonning ilohiy qismatini basharot qiladi. Kir bilan bog‘liq hikoyada Gerodot midiyalik va forslar o‘rtasidagi mashaqqatli siyosiy o‘zaro munosabatlarni ham ko‘rsatib o‘tadi. Midiyaliklar hukmron bo‘lgan, lekin ularga qaram bo‘lgan Fors hukmdorining o‘g‘lini, hattoki eng oliy podsho tomonidan ham, ochiq o‘ldirib bo‘lmasdi.
Keyinchalik sir fosh bo‘lgandan keyin Astiag, Kirni jonini saqlab qoladi. Amaldor Xarpag jazolanadi, lekin podshoga qarindosh bo‘lgani uchun o‘ldirilmagan. Kir Forsga, ota-onasi huzuriga qaytarib yuborilgan.
Uning oilasi, Axmoniylar, fors urug‘lari ichida eng yirik va eng qudratli pasargadlar qabilasiga tegishli bo‘lgan. Ko‘p o‘tmay forslarga nisbatan midiyaliklarni zulmi yanada kuchaydi. SHu vaqtda Xarpag bilan bir qatorda Midiya aristokratiyasining aksariyat qismi Kirni vorisligini qo‘llab-quvvatlar edi.
Uzoq tayyorgarlikdan so‘ng Kir va uning lashkarlari Ekbatan tomon harbiy yurishini boshlaydi. Midiya qo‘shinlariga Xarpag boshliq etib tayinlanadi. U esa o‘z navbatida Kir tomoniga o‘tib ketadi. Astiagga sodiq bir guruh askarlar tarqalib ketadi. Podsho Astiag asirga olinadi, Kir Ekbatanni istilo qiladi va mil av. 550 yil
o‘zini Midiya va Eronning podshosi deb e’lon qiladi (g‘arb tarixchilari bu voqeani mil. avv.558 yil, deb ham ta’kidlaydilar). Natijada, Midiya erlari Fors davlatining viloyatiga aylantiriladi. Kir II bobosini o‘ldirmadi, balki uni yaxshi sharoitda o‘z ajali bilan o‘lgunga qadar tutqunlikda ushlab turadi.
Kir II o‘zining sobiq ittifoqdoshi bo‘lgan Bobilni bosib olish istagi yo‘q edi. Ammo, imperiya tuzish yo‘lida bu maqsadidan ham qaytmadi. Dastlab Astiag vafot etishi bilan, lidiyalik va midiyaliklar bilan tuzilgan sulh shartnomasi bekor qilinadi. So‘ngra Lidiyaga qarshi harbiy xarakatlar boshlanadi.
Ikki davlat armiyasi Galis daryosi yaqinida uchrashadi va uzoq vaqt natijasiz jang qiladi. Pirovard natijada Krez Bobildan yordam so‘rash maqsadida chekinadi. Kir II Lidiyaga bostirib kiradi va oxir-oqibatda Lidiya qo‘shinini poytaxt Sard yaqinida qurshab oladi. U tuyalarni jangga tashlab, dushman otlarini qo‘rqitadi va buning oqibatida Lidiyaning otliq askarlarini tor-mor qiladi, shaharni qurshovga olib o‘n to‘rt kunlik qamaldan so‘ng egallaydi.
Kir II o‘z harbiylarini mukofotga sazovor deb hisoblab, ularga shaharga bostirib kirib, uni talon-taroj qilishga ruxsat beradi. Bu orada asir olingan va Kir II huzuriga keltirilgan Krez, forslar yonida shaharning yachinarli taqdirini kuzatib turishga majbur bo‘ladi.
Kir II adolatli va sahovatli bo‘lishiga qaramasdan, u, avvalo, kuchli va shafqatsiz tartibni tashkil qilishda boshqa podsholardan ustun turar edi. “U o‘ziga nisbatan qo‘rqinchni jahon bo‘yicha shunday keng tarqatishi mumkin ediki, undan qo‘rqmagan odam qolmasdi, - deb xabar beradi Ksenofont Kir II ni adolatliligini maqtashga o‘tishdan oldin, - va hech kim unga qarshi biror ish sodir etishga jur’at etolmagan”. Zulm bilan ololmagan narsasini, sotib olar edi; yanada ko‘proq narsaga ega bo‘lish istiqbolini beradigan xarajatlar qilish kerak bo‘lganda, u etarli darajada saxiy ham bo‘lgan.
Ksenofontning ta’kidlashicha, Kir II, avvalgi har bir buyuk podsho singari, o‘z saltanatini kuch va zulm vositasi orqali keng ishlata olgan. Uning davlati ko‘p millatli imperiyaga aylanib bordi. Endilikda midiyalik, lidiyaliklar (shu jumladan Frigiya) va bobosi tomonidan bosib olingan Ossuriyaning shimoliy viloyatlari –
barchasi Eron tarkibiga kirdi. Kir II Xarpagga sohil bo‘ylab Ioniya shaharlarini bosib olishni davom ettirish vazifasini topshirib, o‘zi sharqdagi, Midiya hududidagi harbiy harakatlarni davom ettiradi. U Hind daryosigacha bo‘lgan erlarni Axmoniylar davlatiga bo‘sundiradi.
Faqat uchta davlat - skiflarning nazoratidagi shimolda yoyilgan o‘lkalar, uzoq janubda misrliklar va – barchasiga qaraganda eng qudratli – g‘arbdagi bobilliklar mustaqilligicha qolgan edi.
Mil. avv. 540 yilga kelib Kir II qo‘shinlarini g‘arbiy chegara tomon suradi, u erda vaqti-vaqti bilan (davriy ravishda) bobilliklar bilan to‘qnashuvlar bo‘lib turardi. Forslar hujumlari tobora jiddiylashib boradi, shuning uchun Bobil podshosi Nabonid shimolga, o‘z saltanatining markaziga (yuragiga) qaytib borishga tayyorgarlik ko‘radi.
Uning etib kelishiga Kir II shiddatli hujumni tayyorlab qo‘ygan edi. Hokimiyat tepasida bo‘lgan Nabonid Bobil qo‘shinlariga dushmanga qarshi chiqishni buyuradi. Ular Dajla daryosini kechib o‘tadilar va Opis yaqinida forslar qo‘shini bilan to‘qnashadilar.
“Bobilliklar jangga kirishadi, - deb xabar qiladi Gerodot, - lekin ular jangda engiladi va qayta shaharga quvib kirgiziladi”. Ksenofontning aytishicha, ularning yigirma yil qamalga etadigan oziq-ovqat va suvi bor edi.
Kir II, yaxshi qurollantirilgan shahar himoyachilari o‘rtasida ochlik yuzaga kelishini oylab, hatto yillab kutishi mumkinligini tushunib, boshqa reja tuzadi. Ksenofont uni quyidagicha tavsiflaydi: Bobilning qoq markazidan oqib o‘tadigan Dajla daryosi ikki odam bo‘yidan ham chuqur edi. Navuxodonosor II qurdirgan istehkomlari tufayli shaharni osonlikcha suv bostirish qiyin edi. Lekin, Kir II boshqa strategiyadan foydalanmoqchi bo‘ladi. SHahardan yuqorida o‘tadigan Dajla oqimining atrofida xandaqlar kovlab qo‘yilgan bo‘lib, bir kuni qorong‘i tunda uning odamlari ularni baravar ochib yuboradilar. Dajlaning sathi pasayadi va fors qo‘shini shaharga bostirib kiradi. Bobil zabt etiladi.
Kir II ning g‘alabasi Bobildagi ichki boshqaruv tizimining o‘zgarishiga olib kelmadi. Kir II Navuxodonosor II ning g‘oyat katta qasrini o‘zining
qarorgohlaridan biri qilib oladi va Ekbatandagi saroyni yozgi qo‘nalg‘asiga aylantiradi. Lekin, imperiyaning ma’muriyati uchun Kir II yangi poytaxtni Eronda
, ya’ni Pasargadni quradi.
Kir II o‘zining saltanatini forslar boshqaruvi ostidagi turli xalqlar majmui sifatida ko‘rardi. Ossuriyaliklardan farqli o‘laroq, u milliy o‘xshashlik va o‘ziga xoslikni buzishga harakat qilmagan. Buning o‘rniga u o‘zini barcha ushbu individualliklarning muruvvatli rahbari sifatida ko‘rsatadi – buning uchun esa mumkin bo‘lgan ko‘ngilsizliklardan xabardor bo‘lish uchun o‘zining “quloq”lari va “ko‘zlari”ga haq to‘laydi.
Miloddan avvalgi VI asrning o‘rtalarida Eron shohi Kir II nafaqat Midiyaga qaramlikdan qutuladi, balki ilgari Midiyaga qaram bo‘lgan barcha xalqlarni o‘ziga bo‘ysundiradi.
U Oks^ orqali shimolga, butunlay yangi hududga, Orol dengizidan sharqqa, Markaziy Osiyoga qarab harakat qiladi. Bu joylarda yashab kelayotgan qabilalar massagetlar, deb atalgan. Gerodot bu haqda “Ular uchi bronzadan yasalgan o‘q va nayzalardan foydalanadilar, quyoshga sajda qiladilar va erga ishlov bermaydilar, lekin yirik qoramol va baliq iste’mol qilib yashaydilar”- deb xabar beradi.
Boshida Kir II massagetlarni muzokara yordamida o‘ziga bo‘ysundirmoqchi bo‘ldi. Malika To‘marisga unga turmushga chiqishni taklif qiladi. U nafaqat taklifni rad etgan, balki o‘g‘lini forslar armiyasiga qaratilgan hujumga boshchilik qilgani yuboradi. Hujum barbod bo‘lib, To‘maris o‘g‘li asir olinadi.

Sharmandalikka bardosh berolmay u o‘zini o‘zi o‘ldiradi. To‘maris Kir II ga xat yuborib qasamyod qiladi: “Quyosh ila ont ichamanki, sening qonga chanqog‘ingni qondiraman”. So‘ng u o‘zining qolgan odamlarini bosib kelayotgan forslarga qarshi olib chiqadi. Ikki tomon mil. avv. 530 yilda bir-biri bilan to‘qnashadi . “Men ushbu jangni yunon bo‘lmaganlar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan barcha janglardan eng dahshatlisi, deb hisoblayman”, - deb ta’kidlaydi Gerodot, bu bilan (e’tiborni “yunon bo‘lmaganlar” ta’rifiga qaratilsa) jang barcha ma’lum bo‘lgan janglar ichida eng shiddatlisi ekanligiga e’tiborni qaratgan.

• 
  Hozirgi Amudaryo
  

Massagetlar kamon va o‘qdan, shuningdek, xanjar va nayzalardan foydalanganlar. Lekin ular ossuriyaliklar qilolmagan ishni uddaladilar: deyarli butun fors qo‘shinlarini yo‘q qildilar. Kir II o‘z odamlari orasida piyoda askar sifatida jang qilib, jang avjiga chiqqanda halok bo‘ladi. Massagetlar g‘alaba qozongandan so‘ng, To‘maris podsho jasadini qidirib ketdi va uni o‘z qoniga bulg‘anib yotgan forslar orasidan topdi. Kir II ning jasadini qidirib topib, kallasini kesib oladi va qonga to‘ldirilgan meshga tiqib: “Qonga chanqog‘ingni qondiraman deb seni ogohlantirgan edim”, - deydi.
O‘g‘li uchun qasos olib, To‘maris tirik qolgan forslarga jang maydonidan buyuk podshoning tanasini olib ketishga ijozat beradi. Ular shohning yuzidan qonlarni yuvib tashlab, jasadini dafn etish uchun Pasargadga qaytarib olib ketadilar.
Kir II oldindan o‘zi uchun maqbara qurdirgan edi: tomi ikki nishabli tosh imorat boy o‘yma naqshlari tufayli yog‘ochdan yasalganga o‘xshab turardi. Imorat etti pog‘onali zinapoya shaklida qurilgan zikkuratning tepasida o‘rnatilgan edi. Jasadni shohona kiyimlarga kiyintirib, zeb-ziynatlar bilan bezab, qurolini yoniga qo‘yib, tilla tobutga yotqizdilar. Maqbarani qulflab, uni qo‘riqlash uchun bir guruh fors ruhoniylariga maqbara yonida joylashgan kichik uychada yashashni buyurdilar.
Kir II ning to‘ng‘ich o‘g‘li, Kambiz – Kambiz II nomi bilan taxtga o‘tiradi. U otasining qo‘shinida bir necha yil zobit sifatida xizmat qilgan va Oksning narigi qirg‘og‘iga o‘tishdan oldin Kir II bilan birga bo‘lgan, lekin podsho o‘g‘lini, o‘zi jang qilguncha, ishlarni nazorat qilib turish maqsadida Pasargadga qaytarib yuboradi, chamasi Kir II jangni arzimagan ish, deb tasavvur qilgan.
Kambiz II avval o‘z saroyi va saltanatning ma’muriy markazini elamliklarning eski poytaxti – Suzaga ko‘chiradi.
Kambiz II taxtga o‘tirgandan to‘rt yil o‘tib Misrga hujum boshlaydi. Uning floti sohil bo‘ylab jo‘naydi, armiyasi esa cho‘lni kesib o‘tadi. Kambiz II o‘zining qurolbardori Doro hamrohligida qo‘shinlarga boshchilik qiladi. Doro uning
shaxsiy qo‘riqchisi sifatida saltanatning shimoli-sharqiy qismida joylashgan Parfiya viloyatini boshqargan fors amaldorining o‘g‘li bo‘lgan.
Misr hukmdori Amasis forslarni kutib olish uchun o‘z kuchlarini tayyorlaydi. Lekin uning yoshi etmishdan oshgan bo‘lib, Kambiz II bostirib kelishidan oldin keksalikdan vafot etadi.
Kambiz II uchun bu hodisa katta yutuq edi, chunki endi Misrni muhofaza qilish majburiyati uning o‘g‘li Psammetix III zimmasiga tushadi. Psammetix III o‘z qo‘shinlarini Misrning shimoli-sharqiy sarhadida saflaydi, mudofaasining markazi chegara yaqinidagi Peluziy qal’asi bo‘lgan. Bu qal’a Nexo II davridayoq kanalni muhofaza qilish uchun qurilgan edi. Bunday joylashish yomon emasdi, lekin misrliklar muvaffaqiyatsizlikka uchray boshlaganda Psammetix III qo‘shinlarini orqaga, to Memfisgacha chekinishga buyruq beradi.
Ushbu vaziyat forslarga delta suv yo‘llariga deyarli erkin kirib borish hamda Memfisni ham quruqlik, ham suvdan turib qamal qilish imkoniyatini berdi. Urushning keyingi tafsilotlariga ega emasmiz, lekin Psammetix III tez orada taslim bo‘ladi. U Misr fir’avni sifatida bir yildan kam vaqt taxtda o‘tirgan.
Endi Kambiz II o‘zini Misr fir’avni, “yuqori va quyi Misr shohi Kambiz, Neyt ilohasining mahbubi” kabi nomlar bilan e’lon qiladi. Neyt Quyi Misrning ko‘zoynakli ilon tasviridagi ilohasi, uning tasviri Qizil Toj ustida uzoq o‘tmishda Misrning birlashish vaqtida paydo bo‘lgan. Aftidan, u Amasis jasadini qazib olib, parchalab tashlashni buyurgan, ammo mumiyolash jasadni shunchalik qattiq qilib qo‘ygan ediki, Kambiz II uni yoqib yuborishga majbur bo‘ladi.
Kambiz II saltanatining g‘arbiy chegaralarini tekshirish maqsadida Suriyada bo‘lgan. Gerodot fikriga ko‘ra, taxti o‘g‘irlanganligini eshitgan podsho, oti tomon yuguradi, unga minib va qilichini qindan sug‘urib olayotganda o‘zining sonini jarohatlantiradi. Jarohat jiddiy bo‘lgan ekan: uch haftadan so‘ng buyuk podsho qorason kasalligidan vafot etadi.
Kambiz II vafotidan so‘ng taxtni soxta Bardiya ismli shaxs etti oy egallab turadi. Mazkur vaqt davomida u boshqalarga ko‘rinmaslikka harakat qilgan,
Suzadagi saroy hududini hech qachon tark etmaydi va podsho oilasi bilan yaqindan tanish bo‘lgan fors zodagonlarini qarorgohga taklif qilmagan.
Uning soxtaligi ma’lum bo‘lgach, unga qarshi fitna tayyorlanadi. Fitnachilar qatoriga Otan ismli tajribali askar, Kambiz II xotinlaridan birining otasi, shuningdek, Misr istilosi davomida Kambiz II ning qurolbardori, Misrga yurishdan so‘ng Eronga qaytib kelib va, endi noma’lum sababga ko‘ra, Suzada bo‘lgan Doro ham kiradi.
Ettita fors zodagonlari birgalashib, soxta hukmdor va uning katta akasini o‘ldirishni tashkil qilishga kelishadilar. Aftidan, Otan suiqasdga boshchilik qilgan, lekin Doro kiyimlari ichida qurollari yashirilgan erkaklar guruhini saroy soqchilari yonidan o‘tkazib berishni taklif qiladi; o‘zi esa endigina otasi, Parfiya satrapi oldidan podshoga maktub bilan kelganini ovoza qilishi kerak edi.
Etti kishi podsho xonasi eshigiga etib kelgunga qadar hammasi reja bo‘yicha ketayotgan edi, biroq, podsho haramidagi qullar ularning ichkariga kirishiga qarshilik qiladilar. SHunda fitnachilar qurollari bilan qullarni o‘ldiradilar, soxta hukmdor va akasining boshlarini kesib olib, boshqa zodagonlarga o‘zini Bardiya deb atagan kishi aslida Kir II ning o‘g‘li emasligining isboti sifatida namoyish qiladilar.
Natijada tabiiy tanlov sifatida Doro sahnaga chiqadi. U yosh va g‘ayratli edi ( suiqasd vaqtida uning yoshi o‘ttizlarda edi). O‘z vaqtida Kambizning vakolatli amaldori, kelib chiqishi Ahmoniylar urug‘idan, uning ustiga otasi ixtiyorida saltanat askarlarining katta qismi bo‘lgan. Mil. avv. 522 yilda suiqasdchilarning oltitasi tomonidan Doro I Eron podshosi deb e’lon qilindi, va saltanatdagi mavjud kelishmovchiliklarga barham bera boshladi.
Shu orada bir nechta poytaxtdan olisdagi hududlar isyonni rejalashtira boshladilar.
Doro I shu zahotiyoq o‘zining yangi imperiyasi xavfsizligini himoya qilish maqsadida urushga jo‘naydi. “Behistun yozuvlari (bitiklari)” ga ko‘ra, isyon shimolda bobilliklar, skiflar, sharqda midiyaliklar va hatto Parfiyada ko‘tarilgan, u erda Doro I ning otasi qo‘shinlar ustidan nazoratni yo‘qotgan. Butun saltanat
bo‘yicha to‘satdan katta va kichik, uyushmagan isyonlar boshlanib ketadi. Dastlab, Bobilda Nidintu-Bel ismli shaxs o‘zini Bobil podshosi bo‘lgan Nabonidning o‘g‘li Navuxodonosor III deb,e’lon qilib, Ahmoniylarga qarshi qo‘zg‘olon boshlaydi. Podsho Doro I ning shaxsan o‘zi qo‘zg‘olonchilarga qarshi qo‘shin tortib boradi. Mil. avv. 522 yili 13 dekabr kuni Dajla daryosi bo‘yida qo‘zg‘olonchilarga qaqshatqich zarba beriladi va Bobil yana Ahmoniylar davlati tarkibiga kiritiladi. Podsho Bobilda jazolash ishlari bilan band bo‘lgan vaqtda Marg‘iyonada Frada boshchiligida yana bir qo‘zg‘olon boshlanib ketadi. Baqtriya satrapi Dadarshish mil. avv. 522-yil 10-dekabr kuni marg‘iyonaliklarni mag‘lubiyatga uchratib, 55 ming kishini qirib tashlaydi. Fors viloyatida Vaxyazdata ismli shaxs o‘zini Kirning o‘g‘li deb e’lon qilib, podsho Doro I ga qarshi kurash boshladi. Qo‘zg‘olonchilar mahalliy xalq tomonidan keng qo‘llab-quvvatlandi. Natijada Vaxyazdata Araxosiyagacha bo‘lgan sharqiy Eron hududlarini ham o‘z nazoratiga oladi. Doro I qo‘shinlari mil. avv. 522-yil 29-dekabr Kapishakanish qal’asi yonida, so‘ngra mil. avv. 521-yil 21-fevral kuni Araxosiyadagi Gandutava hududida qo‘zg‘olonchilar bilan jangga kirishadi. Aftidan bu ikki jang ham tomonlarning hech qaysi biriga muvaffaqiyat keltirmagan. Mil. avv. 521-yil 16-iyulda Forsdagi hal qiluvchi jangda Vaxyazdata ko‘shinlari uzil-kesil tor-mor etilib, qo‘zg‘olon rahbari va uning tarafdorlari qo‘lga olinib, Vaxyazdata vahshiylarcha qatl etiladi. Shuningdek, Elam va Midiyadagi qo‘zg‘olonlar ham dahshatli tus oladi. Jumladan, Midiyada Fravartish boshchiligidagi qo‘zg‘olon mil. avv. 521-yil 7-mayga kelibgina bostiriladi.
Umuman olganda, hukmdor g‘oyat qisqa vaqt ichida ajralib chiqqan hududlarni saltanatga qaytardi. Doro I hammasini kuch hal qiladigan vaziyatga tushganda, u mislsiz muvaffaqiyatlarni namoyish etardi. Uning isyonchi o‘lkalarni shafqatsizlik bilan jazolashi Behistun qoyatosh yozuvlarida o‘z aksini topgan.
Kambiz II armiyasi turli xalqlar va etnoslardan tarkib topgan edi. Bunday armiyada aksariyat askarlar odatda “bir marta foydalaniladigan” bo‘lib, jangda son jixatdan ustunlik yo‘li bilan g‘alabaga erishar edi. Bu strategiya Kambiz II ga o‘sha
paytdagi dushmanlarining tajribasizligi tufayli foyda berar edi, lekin skif qabilalariga qarshi jangda unga umuman yordam bermagan.
Doro I o‘z qo‘shinini boshqacha tasavvur qilgan. Ko‘p sonli yollanma askarlar o‘rniga, u doimiy harbiy qo‘shin yaratishni o‘ylab qo‘ygan edi. Bunday qo‘shinning soni kamroq bo‘lsa ham, oziq-ovqat bilan yaxshi ta’minlangan, harbiy mashqlarni o‘rgangan va sodiq bo‘lishi kerak edi. Uning asosini o‘n ming harbiy piyodalar va o‘n ming suvoriylar (barchasi – faqat forslar va midiyaliklardan saralab olingan) tashkil qilishi, va avvalgi ulkan hamda boshqarilishi juda qiyin bo‘lgan qo‘shinlarga qaraganda epchil bo‘lishi lozim edi. “Mening boshqaruvim ostida bo‘lgan forslar va midiyaliklardan tashkil topgan qo‘shin katta bo‘lmagan”,
- deb yozadi Doro I Behistun qoya toshida. Qo‘shin tarkibidagi askarlar milliy his- tuyg‘u va ruhiyat vositasida bir-biri bilan bog‘langan ediki, o‘n ming piyoda askar o‘zlarini o‘rtoqlar deb atashar hamda ular qatoriga yangi odamlar qo‘shilishini o‘kinch bilan kuzatar edilar. Ahmoniylar armiyasini forslar va midiyaliklar tashkil etgan bo‘lib, barcha 20 yoshga etgan erkaklar askar hisoblangan. Imperiya tarkibidagi saklar hukumat qo‘shiniing oliq kamonchilar qismini tashkil etgan. Qal’a garnizonlari boshliqlari va yuqori lavozimdagi zobitlar esa asosan forslardan tashkil topgan edi. Kavaleriya zodagonlar tabaqasidan tanlab olingan. Armiyaning saralangan qismlari o‘n ming kishilik “o‘lmaslar” deb nomlangan podsho gvardiyasidan iborat edi. O‘lmaslarning dastlabki mingtasi fors zodagonlaridan tuzilgan, qolganlari boshqa eroniy xalqlar va elamliklardan tashkil topgan. Armiyaning qolgan qismlari bo‘ysundirilgan xalqlar hisobidan to‘ldirilgan.
Birinchi navbatda podsho chegaralari oldingi davlatlar sarhadlariga har doim ham to‘g‘ri kelavermagan mamlakatni satrapliklarga bo‘lib chiqib, ma’muriy islohotni amalga oshirdi. In’omlar tortiq qilish tizimi bilan qanoatlanmagan Doro I, har bir satraplikdan olinishi kerak bo‘lgan doimiy soliq miqdorini o‘rnatdi. Eng badavlat satrapliklardan yiliga o‘nlab tonna kumush olgan. Satrapliklar ko‘pincha ajralib chiqishga harakat qilishi mumkin bo‘lgan mahalliy elita vakillari emas, balki forslar, ko‘p hollarda esa Eron podshosining qarindoshlari boshchiligi ostida bo‘lgan. Bunda satrap faqat fuqaroviy ishlarda hokimiyatga ega bo‘lib, u yoki bu
satraplik lashkarlari unga emas, balki podsho lashkarboshisiga bo‘ysungan. Lashkarlarni idora qilmaganligi sababli satrap isyon ko‘tara olmagan. Satraplikdagi podsho lashkarboshisi esa ma’muriy hokimiyatga ega emas edi. Satrap va lashkarboshi o‘rtasidagi raqobat markaziy hokimiyat tomonidan kuchaytirilardi, chunki ularning bir-birining ustidan qilgan shikoyatlari rag‘batlantirilgan.
Qadimgi imperiyalarda aloqa tizimining mukammal bo‘lmaganligi sababli imperiyalarni boshqarishda katta muammolar yuzaga kelgan. Agar davlat chegaralari poytaxtdan minglab kilometr uzoqda joylashgan taqdirda, axborotning etib borishi odatda oylarga cho‘zilgan. Unga qilingan har qanday javob befoyda bo‘lgan, chunki uni olish vaqtiga kelib uzoq satraplikdagi vaziyat, tubdan o‘zgarib bo‘lar edi. Doro I davrida eng yirik shaharlarni: Sard, Bobil, Suza va Ekbatanni (hozirgi Hamadon) biri-biri bilan bog‘lagan noyob katta qatnov yo‘llar tizimi yaratilgan. Podshoga axborot va uning farmonlarini tezkor etkazib berish maqsadida maktublarni mahsus pochta xizmati olib kelgan.
Doro I boshchiligidagi bir guruh lashkarlar Bobildagi isyonni bostirayotgan vaqtda ushbu yangi qo‘shin bo‘linmalaridan biri sharqda, Midiyadagi isyonga barham beradi va yana bir harbiy bo‘linma shu maqsadlarda Kichik Osiyoga yuborilgan edi. Uncha katta bo‘lmagan, ildam, yaxshi o‘rgatilgan qo‘shin samarador edi. Bir yildan bir oz ko‘proq vaqt davomida isyonlarga barham berildi. Behistun qoya tosh bitigida u oyog‘i bilan yerda cho‘zilib yotgan taxtga davogar, soxta Bardiya ko‘kragini bosib olgan va oldida oyoq-qo‘li bog‘langan, Bobil, Skifiya, Midiya va yana oltita hudud podsholariga mag‘rur qarab turibdi.
Doro I iste’dodli sarkarda bo‘lganidek, iste’dodli davlat arbobi ham edi. U satrapliklar deb nomlangan viloyatlar tizimini yaratib, tiklangan imperiyani qayta tashkil qila oldi. Ular satrap tomonidan boshqarilgan, har yili Suzaga jo‘natilishi kerak bo‘lgan soliqlarni to‘lagan. Belgilangan miqdordagi soliqni yubormagan yoki o‘z hududini tartibga sola olmagan satraplar qatl qilingan. Podsho Doro I ning ushbu boshqaruv tizimi yaxshi amal qilgan, istilo qilingan xalqlarni dahshatga solishni podsho o‘z satraplariga yuklagan.
Ahmoniylar davlatining ma’muriy markazi Suzada joylashganligi uchun yuqori darajadagi amaldorlarning aksariyati ushbu shaharga kelib joylashar edilar. Bunga Misrdan to Hindistongacha bo‘lgan hududlarda yashagan zodagonlar qatlami kirgan. Suzadan tashqari Bobil, Ekbatan, Memfis va boshqa yirik shaharlarda davlat boshqaruvi devonxonalari mavjud edi. Davlat va amaldorlar ustidan nazorat xazarapat (mingboshi) qo‘lida mujassamlashgan edi. O‘z navbatida u podshoning shaxsiy gvardiyasi boshlig‘i ham sanalgan.
Satrpaliklar devonxonalari podsho boshqaruv tizimining joylardagi nusxasi edi. Satrapning boshchiligida ko‘plab amaldorlar va hattotlar, shu jumladan, devonxona boshlig‘i, g‘aznachi, jarchi, hisobchi, va sud tergovchilari bor edi. Imperiyaning g‘arbiy satrpliklarida oromiy tilidan keng foydalanilgan. Doro 1 davrida sharqiy satrapliklarda ham ushbu til markaziy hokimiyat va satrapliklar devonxonalarini bog‘lab turgan. Buyruqlar oromiy tilida tarqatilgan bo‘lib, satraplikdagi kotib (mirza) lar buyruqni mahalliy tilga tarjima qilgan holda xalqqa e’lon qilgan. Fors aristokratiyasi Misr, Suriya, Bobil, Kichik Osiyo va boshqa hududlarda katta erlarga ega edi. Mamlakatdagi ayrim erlar podshoning xususiy mulki hisoblangan. Bu erlar ijaraga berilgan va ijarachi dehqonlar kur deb atalgan (1 kur = 108 litr) o‘lchov birligi asosida bug‘doy, arpa yoki boshqa donli ekinlar bilan soliq to‘lashgan. Bu erlardan kesib o‘tgan kanallar ham ko‘pi podshoga tegishli bo‘lib, u ham ijaraga berilgan. Suriyadagi o‘rmonlar, Misrdagi Merit ko‘lidan ovlanadigan baliqlardan keladigan daromad hamda bog‘lar ham podshoniki mulki hisoblangan. Persepolda har yili podshoni hisobidan 15 mingga yaqin kishi ovqatlangan. Fors davlatiga qaram mamlakatlarda qulchilik ham rivojlangan edi. Qolgan joylarda ulardan uy-ro‘zg‘or ishlarida foydalanilgan. Ayrim hollarda quldor qulni boqishni o‘ziga ziyon deb bilsa, qulga ma’lum bir miqdorda er (pekuliya) berilgan va u shu erda erkin mehnat qilish ikoniyatga ega bo‘lgan. SHuningdek, qul ushbu er uchun ijara haqi to‘lashi lozim bo‘lgan. Ayrim qullar mustaqil xo‘jalik yuritishgan va o‘z muhrlariga ham ega bo‘lishgan. Ular ozod kishilar bilan sudlashish huquqiga ham ega bo‘lgan. Qullar sudlarda guvohlik
berganlar ham. Qarz evaziga qul qilish tizimi Ahmoniylar davlatida keng tarqalmagan edi.
Qarzdor o‘z bolalarini garovga qo‘yish huquqiga ham ega edi. Muddat tugagach qarz to‘lanmasa qarz beruvchi uning bolalarini qul qilib olishi ham mumkin bo‘lgan. Ammo erkak o‘z xotinini garovga qo‘ya olmas edi. Misr ayollari xatto ajrashish huquqiga ham ega edilar. Ahmoniylar davlatida mil. avv. VI asrning oxirida va V asrning birinchi yarmida Ahmoniylar davlatida podsho xo‘jaligida mehnat qiluvchi ishchilar ham bo‘lgan. Ularni kurtash deb atashgan. Ayrim kurtashlar oilalari bilan yashagan holda podsho xo‘jaligida yil bo‘yi mehnat qilishgan. Ularning aksariyati Persepolda qurilish ishlarida ishlaganlar. Persepolda 4 mingga yaqin kishi mehnat qilgan. Podsho qarorgohi 50 yilga yaqin davrda qurilgan.
Mil. avv. 519-yili Doro 1 butun imperiyada yagona soliq tizimini joriy qiladi. Unga ko‘ra har bir satraplik pul bilan o‘lpon to‘lashi (ishlov beriladigan erdan tushadigan daromaddan) kerak edi. Forslar esa hukmron xalq sifatida pulli soliqlardan ozod etilgan bo‘lishiga qaramay, natural ta’minot bo‘yicha o‘lpon to‘lashga majbur edi. Boshqa xalqlar yiliga 7740 Bobil kumush talanti (1 talant- 30 kg) miqdorida o‘lpon to‘laganlar. Ayrim ibodatxonalar soliqlardan ozod etilgan edi. Mil. avv. 517-yili Doro I imperiyada yagona 8,4 g ga teng doroyi tangasini muomalaga kiritadi. Bir doroyi 20 siklga (1 sikl-5,6 g ga teng kumush) teng bo‘lgan. Satrapliklarda kumush tangalar zarb etib borilgan. Ushbu pullar Finikiya va Falastinda ham keng qo‘llanilgan.
Mil. avv. 518-yili Doro I buyrug‘i bilan Nil va Suvayshdan fir’avn Nexo davrida qurilgan kanal qayta tiklanadi. Savdo aloqalarini kengaytirish maqsadida Hindistonga Skilak boshchiligida dengiz ekspeditsiyasi uyushtirilishi katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
Ahmoniylar podshohi ichki kurashlarga barham bergach, yangi erlarni bosib olishni rejalashtiradi. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, podsho Doro I hukmronliging uchinchi yili O‘rta Osiyo hududida joylashgan saka-tigraxaudalar
ustiga yurish qiladi. SHuningdek, shunday yurishlardan biri ko‘chmanchi skiflar qabila ittifoqiga qaratiladi.
Ikki yuz yildan ortiq bepoyon hududda ko‘chib yurgan skiflar, qabilaviy ittifoqlar va podsholiklar yig‘indisidan tashkil topgan edi. Mil. avv. 516-yilda skiflarga tegishli erlarning markazi Qora dengizga quyiladigan ikki buyuk daryo – g‘arbda Dunay va sharqda Don oralig‘ida joylashgan edi.
Skif qabilalari Ossuriya yozuvlarida ilk bor tilga olinadi. Mil. avv. 700- yilga qadar ko‘chmanchi chorvador bo‘lgan mazkur qabilalar mil. avv. 516-yilda ham hali o‘troq bo‘lib yashamas edilar. “Agar bizning shaharlarimiz bo‘lganda, biz ular istilo qilinishi mumkinligidan iztirob chekar edik, - deydi Doro I ga ilk bor forslar hujum qilishi mumkinligini sezgan skif podsholaridan biri, - va ishlov berilgan erlarimiz bo‘lganda, ular xarob qilinishi mumkinligidan xavotirda bo‘lardik... lekin biz unga ham, bunga ham ega emasmiz”.
Ko‘chmanchi chorvador skiflar urf-odatlari vahshiy bo‘lganligi manbalarda ta’kidlanadi. Ular mag‘lub bo‘lgan dushmanlari bosh suyaklaridan qadahlar yasaganlar va sadoqiga tortish uchun o‘ng qo‘llarining terisini (“tirnoqlari bilan birga” – aniqlik kiritadi Gerodot) shilishar edi. Ular qirq kungacha vafot etgan qarindosh-urug‘lari jasadlarini dafn qilmasdan saqlaydilar, mayitlarga ovqat va ichimlik taklif qiladilar; nasha urug‘ini qizib turgan toshlarga tashlab, tutunini nafas bilan ichga tortar, “tutundan huzur qilib baqirishar” edi.
Mil. avv. 516-yilga kelib Doro I skiflarga qarshi yurishni rejalashtira boshlaydi. U Kichik Osiyodagi Sard shahrini saltanatining ikkinchi ma’muriy markazi sifatida, shimoli-g‘arbiy sarhadlarga etarli darajada e’tibor qaratgandi. Sardga etib borishni osonlashtirish maqsadida Doro I Suzadan to Kichik Osiyogacha yangi yo‘l qurdiradi. Mazkur “Shoh yo‘li” bo‘ylab otlarni almashtirish uchun bekatlar qurilgan bo‘lib, choparlar katta tezlikda g‘arbdan poytaxtga harakat qilishi va orqaga qaytib kelishini ta’minlardi.
Endi Doro I ning o‘zi ham ushbu yo‘ldan Sardga, so‘ng Sarddan saltanat hududining eng chekkasiga jo‘naydi. Skiflarga hujum qilish maqsadida u o‘z
kemalarini Gelespont^ sifatida ma’lum bo‘lgan o‘tish joyi orqali Kichik Osiyo sohiliga, Bosfor bo‘g‘oziga olib o‘tmoqchi bo‘lgan. U erdan ular Qora dengizga, so‘ng Dunay daryosidan (Gerodot uni Istr deb ataydi) yuqoriga skif hududining janubiy chekkasi bo‘ylab harakat qilishi kerak edi.
Shu orada uning quruqlikdagi kuchlari Kichik Osiyoni hozirgi vaqtda biz Evropa deb ataydigan erlarni ajratib turuvchi bo‘g‘ozni kesib o‘tardilar. Bu katta taassurot qoldiradigan bo‘g‘oz bo‘lmasa ham, biroq shu vaqtgacha hech qaysi sharqiy saltanatlar uni hali kechib o‘tgan emas edi. Doro I Bosfor ustidan ko‘priq qurishni Ioniyalik Mandrokl ismli o‘zining yunonlik muhandislaridan biriga topshiradi. So‘ng o‘zining odamlarini chaqirtiradi.
Fors qo‘shini “Shoh yo‘li”dan Sard shahriga qarab uzoq yo‘lni bosib o‘tadi. Qo‘shinlar shunchalik zich harakat qilar ediki, ular bir istilo qilingan shahardan boshqasiga tomon harakat qilganda, er larzaga kelardi. SHu orada muhandis Mandrokl bo‘g‘ozni o‘lchaydi. Uning eng tor joyining kengligi 650 metr yoki 720 yardni (Amerikada ettita futbol maydoni uzunligi) tashkil qilib, an’anaviy ko‘prik uzunligidan ancha keng bo‘lgan. SHuning uchun 6 ta oddiy ko‘prik o‘rniga Mandrokl yassi daryo kemalari ustiga qurilgan suv ustida qalqib turadigan ko‘prik qurishni o‘ylab topadi: yassi kemalarni birga bog‘ladilar. Ular qurilayotgan yo‘l uchun suzib (qalqib) yuruvchi asos bo‘lib xizmat qiladi. Yo‘l ustiga tuproq va toshlar yotqiziladi. Bu tarixdagi eng birinchi ponton ko‘prigi, yunon shoiri Esxilning aytishicha “zig‘ir poyasidan bog‘langan (to‘qilgan) yo‘l” hisoblangan. U ko‘p asrlardan beri armiya sapyorlari uchun ham namuna bo‘lib xizmat qiladi.

Ahmoniylar hukmdorining harbiy yurishlari orasida skiflarga qarshi olib borilgan harbiy yurishlar juda qiyin kechgan. Minglab forslar, piyoda va suvoriylar, ko‘prikdan Dunayning tor joyiga o‘tib borardilar. U erda ular dengiz qo‘shinlari bilan uchrashishi va skiflar hududiga eltadigan yana bitta pontonli ko‘prik qurishlari kerak edi. Bo‘g‘ozning narigi tomonida joylashgan Frakiya shaharlari forslarning o‘tishiga to‘sqinlik qilmadilar. Aksariyat frakiyaliklar skiflardan qo‘rqar edi, fors qo‘shinlari esa ularni muhofaza qilishi mumkin edi.

• 
  Dardanell
  

Biroq skiflar ochiqdan-ochiq qarshi harakat qilmadilar. Buning o‘rniga ularning qabilalari chekindi, chekingan sari quduqlar va boshqa suv manbalarini qum bilan to‘ldirib, daraxtlar va ko‘karib turgan dalalarni yoqib ketaverdilar. Ular ketidan borayotgan forslar yovvoyi, bo‘sh yotgan erlardan ketayotganliklarini anglaydilar, har doim oziq-ovqat va suv izlab topishga majbur edilar. Ular dushmanni jang qilishga majbur eta olmas, va unda o‘zining yaxshi o‘rgangan harbiy mahoratidan foydalana olmasdi. “Yurish cheksiz davom etaverdi, - deb yozadi Gerodot, - ...va Doro foydasiga qarshi vaziyat yuzaga kela boshladi”.
Natijada, qanchalik achinmasin, Buyuk Shoh orqaga qaytishga majbur bo‘ldi. Barcha fors qo‘shinlari, istilo qilinmagan skiflarni qoldirib, orqaga Dunaydagi ponton ko‘prik orqali janub tomon yo‘l oldi. Forslar uni bosib olmagandan keyin, mazkur erlar ularni umuman qiziqtirmay qo‘ydi.
Biroq, Doro I o‘ljasiz qaytib ketgani yo‘q. Sardga etib borib, u erda qo‘shinlarini eng ishonchli sarkardasi, Megabaz boshchiligida qoldiradi va Frakiyani istilo qilishni buyuradi.
Skiflar bosib olishi xavfidan qutilish niyatida Frakiya shaharlari birin-ketin taslim bo‘lib, forslar hukmronligini tan oladi. Megabaz tajribali sarkarda edi, fors askarlari esa – usta jangchi edilar. Frakiya siyosiy tuzilishining tarqoqligi, boshboshdoqligi eronliklarga qo‘l keldi : har bir shahar o‘z sarkardasi va qo‘shiniga ega edi. “Agar frakiyaliklarni bir odam boshqarganda yoki ularning maqsadi bir bo‘lganda, - deb ta’kidlaydi Gerodot, - unda ular dunyoda eng engilmas va qudratli xalq bo‘lardi... Bu hech qachon ro‘yobga chiqmaydigan ish, shuning uchun ular shunday kuchsiz”.
Megabaz Frakiyani Skudra deb nomlangan Eronning yangi satrapligiga aylantiradi. So‘ng u janubdagi Makedoniyani mo‘ljalga oladi. Miloddan avvalgi 519-512 yillar oralig‘ida Frakiya, Makedoniya, O‘rta Osiyoning bir qismi va Hindistonning shimoliy-g‘arbiy hududlari zabt etilib, ulkan imperiya tashkil topadi.
Mil. avv. 500-yili Kichik Osiyoda joylashgan yunon-shahar davlatlaridan biri bo‘lgan Miletda forslarga qarshi xalq qo‘zg‘oloni boshlanadi. Bu qo‘zg‘olonga
Kichik Osiyoning janubidagi va shimolidagi yunon shaharlari qo‘shilishadi. Qo‘zg‘olon rahbari Aristagor mil. avv. 499 yili qit’adagi yunonlarga yordam so‘rab murojaat qiladi. Spartaliklar yo‘lni uzoqligini bahona qilib yordam berishdan bosh tortadilar. Aristagorga afinaliklar va eritreyaliklar (Evbeya orolidan) yordamga keladi. Ular yuborgan kemalardagi madad kuchlari unchalik katta emas edi. Qo‘zg‘olonchilar Lidiya satrapligi markazi Sard shahriga yurish qilishadi va uni egallab o‘t qo‘yib yuborishadi. Fors satrapi Artofen o‘z garnizoni bilan shahar akropolida jon saqlaydi. Mil. avv. 498-yili fors qo‘shini Efes shahri yonidagi jangda yunon qo‘shinini mag‘lub etadi. Shundan so‘ng afinaliklar va eritriyaliklar o‘z ittifoqchilarini tashlab qochadilar. Mil. avv. 494-yil forslar Miletni dengiz va quruqlikdan qamal qilishadi. Shahar egallanib, butunlay vayron qilinadi. Aholi qul qilib olib ketiladi. 493-yili qo‘zg‘olon bosqichma-bosqich bostiriladi. SHundan so‘ng Doro qit’adagi yunonlarga qarshi urushga tayyorgarlik ko‘radi. Mil. avv. 492-yili fors qo‘shini Makedoniya va Frakiyaga kiradi. Bu orada Afina yaqinidagi Xalkidika yarim orolida fors floti to‘fonga uchraydi va askarlarning ko‘pi halok bo‘ladi. 300 ga yaqin kema cho‘kib ketadi. Bu yurish natijasiz tugaydi. Keyinchalik mil. avv. 490 yili Doro I Afina davlatiga qarshi harbiy ekspeditsiya uyushtiradi. Lekin mashhur Marafon jangida afinaliklar fors qo‘shinini mag‘lub etadilar. Afsuski, Ahmoniylar imperiyasi ichki siyosatidan norozi bo‘lgan satrapliklar yunon-forslar vaqtida markaziy hokimiyatga qarshi qo‘zg‘olonlar boshlab yubordilar. Yirik qo‘zg‘olon Misrda yuz beradi.
Mil. avv. 486-yili Misrda forslarga qarshi xalq qo‘zg‘oloni avj olgan paytda Doro I 64 yoshida vafot etadi. Taxtga uning o‘g‘li Kserks (mil. avv. 486-465 yy) chiqadi. U mil. avv.484-yili Misrdagi qo‘zg‘olonni bostirib, u erdagi ko‘plab ibodatxona mulklarini musodara qiladi. Shu yilning o‘zida Bobilda ham navbatdagi qo‘zg‘olon boshlanadi. Biroq, bobilliklarni ushbu shafqatsizlik bilan bostirildi. Mil. avv.482 yili bobilliklar yana qo‘zg‘olon ko‘taradi. Bu payt Kserks yunonlarga qarshi kuch to‘plash maqsadida Kichik Osiyoda turgan edi. Bobil mil. avv.481 yili qayta egallanib, uning mudofaa devorlari buzib tashlanadi. SHahar
askarlar tomonidan talon-taroj qilinadi. Mazkur qo‘zg‘olonlarni bostirish bilan podsho Kserks mamlakat yaxlitligini saqlab qoladi.
Mil. avv. 480-yili yunon-fors urushlarini boshlaydi. Garchand forslar Yunonistonning katta qismini talon-taroj qilsada, ammo Afina va Sparta davlatlari boshchiligida yunon polislari qarshiligini sindira olmay mag‘lubiyatga uchraydi. Mil. avv. 465-yili Kserks fitnachilar tomonidan o‘ldirilib, taxtga uning o‘g‘li Artakserks I (mil. avv. 465-424 yy) keladi. U yunon polislari bilan urushni davom ettiradi. Mil. avv. 460-yili Misrda forslarga qarshi yana qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Bu qo‘zg‘olon mil. avv. 454-yildagina Artakserks I tomonidan bostiriladi. Isyonchilar rahbari Inar asir tushib, Eronda qatl qilinadi. Artaksers I mil. avv. 449-yili Suzada yunonlar bilan tinchlik sulhini (Kalliy sulhi) tuzishga majbur bo‘ladi. Unga ko‘ra Kichik Osiyodagi yunon shahar-davlatlari va Egey dengizida joylashgan orollar ozod bo‘ladi. Shu bilan birga forslar Egey dengizida harbiy flot ushlash huquqidan mahrum bo‘ladilar. Natijada uzoq davom etgan yunon-fors urushiga yakun yasaladi. Mil. avv. 424-yil podsho Artakserks I vafotidan so‘ng Ahmoniylar davlati kuchsizlanadi va imperiyada toju-taxt uchun o‘zaro urushlar bo‘lib o‘tadi. Mil. avv. 423-yili fevral oyida Artakserks I ning o‘g‘li Ox taxtni egallab, o‘zini Doro II deb e’lon qiladi. Lekin uning taxtga chiqishidan norozi bo‘lgan kuchlar unga qarshi kurash boshlaydi. Ushbu kurashlar natijasida podsho vafot etib, hokimiyatga mil. avv. 401-yil Artakserks II keladi. Taxtga da’vogar Kichik Osiyo viloyatlaridan birining satrapi Kir III (ayrim manbalarda Kir kichkina) mag‘lubiyatga uchraydi va o‘ldiriladi. U tomonida jang qilgan yunon yollanma askarlar boshliqlari, hiyla yordamida qo‘lga olinib qatl etiladi. Biroq yunon yollanma askarlari o‘z vatanlariga qaytib ketishga muvaffaq bo‘ladilar.
Podsho Artakserks II davrida Ahamoniylar davlati kuchsizlanadi va mamlakat iqtisodiy va siyosiy tushkunlikni boshdan kechiradi. So‘ngra Artakserks III taxtga keladi. Uning davrida Finikiyaning Sidon shahridagi qo‘zg‘olon shafqatsizlik bilan bostiriladi. Mil. avv. 343-yil Misrga yurish qilinib, bu mamlakat Ahmoniylar imperiyasiga qayta bo‘ysundiriladi. Artakserks III davrida Eron o‘z qudratini nisbatan tiklashga erishadi. Ammo mil. avv. 336-yil Artakserks III ham
o‘ldirilib, taxtga Doro III (mil. avv. 336-330 yy) chiqadi. So‘ngra Eron davlati, yosh Aleksandr Makedonskiy tomonidan bosib olinadi. Shu tariqa ikki asrdan ko‘proq yashagan Ahmoniylar davlati tugatiladi.