Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti jizzax filiali

Milliy valyuta kursi va unga ta’sir etuvchi omillar
Milliy valyuta almashuv kursining shakllanishi xorijiy valyutalarga bo’lgan talab va taklif o’zaro nisbatining o’zgarishi natijasi bo’lganligi sababli, xorijiy valyutalardagi va milliy valyutalardagi pul mablag’lariga bo’lgan talab va taklifga ta’sir etuvchi omillar, bir vaqtning o’zida, milliy valyuta almashuv kursiga ta’sir qiluvchi omillar hisoblanadi. O’z navbatida, milliy va xorijiy valyutalardagi netto aktivlarga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi omillar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari, fikrimizcha, quyidagilardan iborat: mamlakat tashqi savdo operatsiyalarining qoldig’i; mamlakat tashqi qarzining darajasi (tashqi qarzning YaIM dagi salmog’i orqali baholanadi); inflyatsiya darajasi; Markaziy bankning majburiy zahira stavkalari; Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi; tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalari; tijorat banklari brutto kreditlarining miqdori; tijorat banklari depozitlarining miqdori; tijorat banklari umumiy kapitalining miqdori; milliy iqtisodiyotga jalb qilingan xalqaro kreditlar; xorijiy mamlakatlardan keladigan pul o’tkazmalari; Davlat byudjeti defitsitining darajasi.
U yoki bu omilning milliy va xorijiy valyutalardagi talab va taklifga ta’sirining darajasi milliy iqtisodiyot va moliya bozorlarining rivojlanish darajasi, mamlakat Markaziy banki monetar siyosatini amalga oshirish mexanizmining takomillashganligi, milliy bank tizimining etarli darajada raqobatbardoshligi, mamlakat Markaziy bankining iqtisodiy va siyosiy mustaqillik darajasi kabi omillar bilan belgilanadi.
Biz quyidagi jadval ma’lumotlari orqali milliy valyuta – so’mning nominal almashuv kursiga ta’sir qiluvchi omillarning ta’sir darajasi va dinamikasini tahlil qilamiz.
Shu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan olib borilgan valyutani hamda pul muomilasini tartibga soluvchi odilona siyosati natijasida hozirgi kunda milliy valyutamiz kursini barqarorligiga erishildi. Xalqaro tashkilotlar tomonidan belgilangan normalardan yuqori hajmdagi oltin-valyuta zahirasi shakllantirildi. Valyutani tartibga solish borasida qator konunlar va m’yoriy hujjatlar ishlab chiqildi va ularni bajarilishi ustidan olib boriladigan nazorat, tahliliy ishlar takomillashtirildi.
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2011-2015 yillar mobaynida so’mning qadrsizlanish sur’ati 156,5 foizni tashkil qildi. Mazkur qadrsizlanish sur’ati yuqori bo’lib, asosan, quyidagi omillarning ta’siri bilan izohlanadi:
1. Hukumatning tashqi qarzini to’lash bilan bog’liq bo’lgan to’lovlar miqdorining oshishi natijasida mamlakat ichki bozoridagi xorijiy valyutalar taklifining kamayishi.
Ma’lumotlar tahlilidan ko’rinadiki, tahlil qilingan davr mobaynida hukumat tashqi qarzining nominal YaIM dagi salmog’i 1,0 foizli punktga oshdi. Bu esa, tashqi qarz bo’yicha xorijiy valyutalarda amalga oshirilayotgan to’lovlar miqdorining sezilarli darajada katta ekanligidan dalolat beradi.
Fikrimizcha, tashqi qarz bo’yicha to’lovlar miqdorining oshayotganligi bevosita mamlakatimiz iqtisodiyotiga jalb qilingan xalqaro investitsion kreditlardan foydalanish samaradorligiga bog’liqdir. Shuni alohida e’tirof etish joizki, mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida, xalqaro investitsion kreditlardan foydalanish samaradorligining pastligi tufayli, ushbu omil xorijiy valyutadagi to’lovlar miqdorining oshishiga olib kelmoqda va shuning asosida so’mning nominal almashuv kursiga salbiy ta’sir qilmoqda. Mazkur salbiy ta’sir, fikrimizcha, ikki yo’nalishda namoyon bo’lmoqda: birinchidan, xalqaro investitsion kreditlar hisobidan moliyalashtirilgan investitsion loyihalarning o’zini oqlamasligi natijasida mazkur kreditlar va ularning foizlari O’zbekiston hukumati, TIF Milliy banki va Asakabankning xorijiy valyutadagi mablag’lari hisobidan qaytarilmoqda. Buning natijasida respublikamiz ichki valyuta bozoridagi xorijiy valyutalar taklifiga nisbatan kuchli salbiy ta’sir yuzaga kelmoqda; ikkinchidan, jalb qilingan xalqaro investitsion kreditlarning malum qismiga mamlakat ichki bozoridan tovarlar, xom-ashyolar xarid qilingan, xizmatlar haqi to’langan.
Jumladan, foydalanish samaradorligi past bo’lgan xalqaro investitsion kreditlarning milliy valyutaning nominal almashuv kursiga nisbatan yuzaga kelgan salbiy tasiriga barham berish davlat tomonidan halqaro kerditlar jalb qilishni moliyaviy qo’llab-quvvatlashning amaldagi tartibini tubdan o’zgartirishni taqozo etadi.
Bir qator o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida xalqaro investitsion kreditlar bo’yicha qarzdorlik muammosining chuqurlashishi natijasida milliy valyuta kursining keskin pasayishi, mamlakat tashqi qarzining YaIM dagi salmog’ining keskin o’sishi kuzatilgan. Masalan, 1982 yilda Meksika hukumati defolt bo’lishining asosiy sabablaridan biri uning iqtisodiyotiga jalb qilingan xalqaro investitsion kreditlar bo’yicha qarzdorlik muammosining chuqurlashganligi ekanligi ko’p sonli iqtisodiy adabiyotlarda, ilmiy izlanishlarda o’z isbotini topgan. Shu sababli, xalqaro investitsion kreditlar va ularning foizlarini qaytarish bilan bog’liq bo’lgan valyuta mablag’lari oqimining mamlakat ichki valyuta bozoridagi xorijiy valyutalar taklifiga tasirini baholash ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi.
2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zahira stavkalari darajasining 2011-2015 yillar mobaynida o’rtacha 12.5 foizda ushlab turilganligi.
Majburiy zahira talabnomalari darajasining 2009 yilda tabaqalanishi tijorat banklarining kreditlar berish imkoniyatini sezilarli darajada oshishini ta’minlaydi. Pirovard natijada, so’mdagi pul massasining miqdori sezilarli darajada ko’payadi.
3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy qayta moliyalash stavkasini tahlil qilingan davr mobaynida 3,0 foizli punktga pasayganligi.
Markaziy bank qayta moliyalash stavkasining pasayishi respublikamiz tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalarini pasayishiga olib keldi. Buning natijasida korxonalar va aholining bank kreditlaridan foydalanish imkoniyati oshdi va shuning asosida tijorat banklari kreditlarining miqdori sezilarli darajada ko’paydi. Chunonchi, 2009-2013 yillar mobaynida tijorat banklari kreditlarining umumiy miqdori 310,0 foizga o’sdi. Bu esa, so’mdagi pul massasining oshishiga olib keldi.
Lekin shu bilan birga, so’mning almashuv kursiga ijobiy ta’sir qiluvchi, ya’ni uning qadrsizlanish darajasini pasaytirishga xizmat qiluvchi bir qator omillar ham mavjud bo’lib, ulardan asosiylari quyidagilardan iborat:
1. Mamlakat tashqi savdo operatsiyalari ijobiy saldosining yuqori o’sish sur’atiga ega ekanligi.
Tahlil qilingan davr mobaynida O’zbekiston Respublikasi tashqi savdo operatsiyalarining ijobiy saldosi 1,05 mlrd. AQSh dolarini tashkil qilgan o’sdi. Bu esa, to’lov balansining joriy operatsiyalar balansi saldosining ijobiy bo’lishiga va shuning asosida xorijiy valyutalar taklifining sezilarli darajada oshishiga olib keladi. Shuningdek, mamlakat tashqi savdo aylanmasi ijobiy saldosining o’sish tendentsiyasiga ega ekanligi oltin-valyuta zahiralari miqdorining barqaror tarzda o’sishiga olib keldi.
2. Tahlil qilingan davr mobaynida inflyatsiyaning yillik sur’atini yuqori darajada, ya’ni 2,0 foizli punktga pasaytirishga muvaffaq bo’linganligi.
3. O’zbekistonlik fuqarolarning xorijiy davlatlardan jo’natgan pul o’tkazmalari miqdorining pasayish tendentsiyasiga ega ekanligi. 2015 yilning o’zida bu ko’rsatkich qariyb 50 % ga pasaydi.
Muomaladagi pullar taklifiga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri tijorat banklari tomonidan berilgan kredit quyilmalari hajmining o’zgarishi hisoblanadi. Buning sababi shundaki, muomaladagi pul massasining asosiy qismi tijorat banklari kredit emissiyasining natijasi hisoblanadi. Rivojlangan davlatlarda, jumladan, AQSh, Yaponiya, Germaniya kabi davlatlarda tijorat banklari kreditlari muomaladagi pul massasining 90 foizdan ortiq qismini tashkil etadi. O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida bu ko’rsatkich 85 foizdan ortiq bo’lgan miqdorni tashkil etadi. Shu sababli, respublikamiz tijorat banklarining kredit quyilmalari dinamikasini va unga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish, so’mning almashuv kursiga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni baholash nuqtai-nazaridan muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. O’z navbatida, tijorat banklari kredit quyilmalarining harakatiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi omillar bo’lib, kreditlar foiz stavkalarining o’zgarishi va Markaziy bank majburiy zaxira talabnomalarining o’zgarishi hisoblanadi. Shunisi xarakterliki, Markaziy bank majburiy zaxira talabnomalarining asosiy funktsiyalaridan biri tijorat banklarining kredit ekspansiyasini jilovlash hisoblanadi. Majburiy zaxira stavkasi qanchalik yuqori bo’lsa, tijorat bankining kreditlash imkoniyati shunchalik past bo’ladi. Shu sababli, Markaziy bank majburiy zaxira talabnomasi orqali tijorat banklarining kreditlash imkoniyatiga bevosita ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Kreditlarning foiz stavkalari kreditlarning bahosi va bozor regulyatori hisoblanadi. Shu sababli, kreditlarning foiz stavkalariga nisbatan ma’muriy cheklovlarning joriy qilinishi kredit resurslari harakatining buzilishiga, kreditlarning real bozor bahosining aniqlanmasligiga olib keladi. Kreditlar foiz stavkalarining pasayishi ularga bo’lgan talabning oshishiga va shuning asosida tijorat banklari kredit quyilmalarining oshishiga olib keladi.
2014 yil davomida Markaziy bank tomonidan pul-kredit sohasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar, shu jumladan, iqtisodiyotning pulga bo’lgan talabini bank kreditlarini ajratish hajmlarini kengaytirish hisobiga to’liq qondirish, bank xizmatlaridan foydalanish shart-sharoitlarini soddalashtirish va arzonlashtirish
borasida amalga oshirilgan ishlar hamda qayta moliyalash stavkasining 2 foiz bandga tushirilganligi tijorat banklarining foiz siyosatiga o’z ta’sirini ko’rsatdi.
Shuningdek, respublikadagi mavjud makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlik ham kreditlar va depozitlar bo’yicha foiz stavkalari dinamikasida o’z ijobiy aksini topdi.
Xususan, depozitlar bo’yicha o’rtacha foiz stavkasi yil boshidagi 9,6 foizdan 7,7 foizgacha pasaydi.
Bunda jismoniy shaxslar depozitlari (talab qilib olinguncha depozitlar hisobga olinmagan holda) bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasi yil boshidagi 9,8 foizdan 8,0 foizgacha, yuridik shaxslar depozitlari bo’yicha esa yil boshidagi 7,4 foizdan
5,5 foizgacha pasaydi.
Shu bilan birga, banklararo pul bozorida o’rtacha foiz stavkasi yil davomida 1,0 foiz bandga pasayib, 9,0 foizni tashkil etdi.
Tijorat banklarining resurs bazasini shakllantirish bilan bog’liq xarajatlarning qisqarishi mos ravishda kreditlar bo’yicha foiz stavkalarining pasayishiga olib keldi.
Bunda tijorat banklari tomonidan ajratilgan kreditlar bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasi 12,4 foizdan 10,5 foizgacha, imtiyozli kreditlarni hisobga olmagan holda esa 14,3 foizdan12,5 foizgacha pasaydi.
2015 yilda pul bozorida, shu jumladan, tijorat banklarining depozit va kredit operatsiyalari bo’yicha o’rnatilgan foiz stavkalari pasayish dinamikasi kuzatildi.
Jumladan, 2015 yil 1 yanvaridan qayta moliyalash stavkasining 1 foizli bandga pasaytirilishi hamda iqtisodiyotdagi inflyatsion kutilmalarning pasayib borishi kabi omillar ta’sirida 2015 yilda jami depozitlar bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasi yil boshidagi 7,7 foizdan 6,7 foizgacha pasaydi.
Shuningdek, 2015 yilda pul bozorida ham moliyaviy resurslar narxlarining arzonlashishi kuzatilib, banklararo kredit operatsiyalari bo’yicha o’rtacha foiz stavkasi 2015 yilning birinchi choragida kuzatilgan o’rtacha 9,7 foizdan yil oxiriga kelib 9,2 foizgacha pasaydi.
O’z navbatida, depozitlar va banklararo pul bozorida foiz stavkalarining pasayishi tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga ajratilayotgan kreditlar bo’yicha foiz stavkalarining pasayishiga xizmat qildi. Xususan, 2015 yilda tijorat banklarining kreditlari bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasi yillik hisobda 10,5 foizdan 9,5 foizgacha pasaydi.
Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli «Ichki valyuta bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarorining qabul qilinishi valyuta bozorini erkinlashtirish bo’yicha amalga oshirilgan muhim tadbirlardan biri sanaladi. Qarorga muvofiq, 2001 yil 1 noyabrdan boshlab quyidagi operatsiyalar erkin kursda amalga oshirilmoqda:
− hukumat tomonidan yoki uning kafolati ostida 2001 yil 1 iyulgacha jalb etilgan chet el valyutasidagi kreditlarga xizmat ko’rsatish;
− korxonalarning markazlashtirilgan resurslarni eksport qilish hisobiga tushadigan valyuta tushumlarini majburiy sotish va sotib olish;
O’zbekiston Respublikasida naqd pul muomalasi va iqtisodiy faollik o’rtasida uzviy aloqadorlik mavjud bo’lganligi sababli, naqd xorijiy valyutalarning tijorat kursi dinamikasini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2011-2015 yillar mobaynida respublikamiz tijorat banklari kredit quyilmalarining hajmi o’sish tendentsiyasiga ega bo’lgan. Buning ustiga, 2015 yilda kredit quyilmalarining 2011 yilga nisbatan o’sish sur’ati sezilarli darajada yuqori bo’lgan. Mazkur tendentsiyani yuzaga kelishiga sabab bo’lgan omillar sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiqdir:
2015 yildan boshlab O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki qayta moliyalash stavkasining pasayish tendentsiyasiga ega bo’lganligi va buning natijasida tijorat banklari tomonidan berilgan qisqa va uzoq muddatli kreditlar foiz stavkalarining pasayish tendentsiyasining yuzaga kelganligi;
Yuqoridagi jadvaldan milliy valyutaning AQSh dollariga nisbatan kursini 1995-2015 yillar uchun o’zgarishini ko’radigan bo’lsak, bu davrda (20 yilda) kurs darajasi 112,4 marta, yoki o’rtacha yiliga 1,287 marta (28,7%ga) oshgan. Oxirgi 3 yilda o’rtacha 12,5 % atrofida kurs o’zgargan.
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinyaptiki 2005, 2012, 2013 yillarda valyuta kursi tushish darajasi yuqori bo’lgan. Bunday holat 2001 va 2002 yillarda ham kuzatilgan. 2001 va 2002 yillarda kursning keskin o’zgarishiga sabab mamlakat valyuta siyosatida amalga oshirilgan devolvatsiyalardir. Ya’ni 01.05.2000 yilda 1 AQSh dollarining rasmiy kursi 149,38 so’mdan 231,00 so’mga (54,6%ga) oshirilgan, 01.11.2001 yilda esa 433,70 so’mdan 680,90 so’mga (57,0%ga) oshirilgan.
Valyuta kursini o’zgarishini asosiy sabablari, 2001-2002 yillarda respublikamizda valyuta munosabatlari va valyuta bozorini erkinlashtirish bo’yicha hukumat qarorlarining qabul qilinganligi va xorijiy valyutadagi to’lovlarning xorijiy netto aktivlarning ichki bozordagi taklifiga salbiy ta’sir qilganligi hisoblanadi.
2015 yilda valyuta siyosati milliy valyuta almashuv kursi keskin tebranishlari oldini olishga, inflyatsion jarayonlarni jilovlashga hamda mahalliy ishlab chiqaruvchi korxonalarning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini qo’llab-quvvatlashga yo’naltirildi.
Bunda valyuta bozorini samarali tartibga solish maqsadida valyuta kursining o’zgarib boruvchi boshqariladigan strategiyasini qo’llash orqali so’mning AQSh dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich pasaytirish choralari ko’rildi.
Natijada 2015 yil davomida so’mning AQSh dollariga nisbatan ayirboshlash kursi 16 foizga pasayib, 2016 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, bir AQSh dollari 2810 so’mni tashkil qildi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan olib borilganvalyuta siyosati inflyatsiyaga qarshi siyosat olib borish yo’li bilan milliy valyutaning to’lov qobiliyatini mustahkamlashga, to’lovlar va hisob-kitob tizimini takomillashtirishga yo’naltirildi. Natijada, 2015 yilda inflyatsiya darajasi bashorat ko’rsatkichidan yuqori bo’lmadi va 5,6 %ni tashkil etdi. Valyuta kursini barqarorligi inflyatsiya darajasini boshqarishda muhim ahamiyatga egadir. Ularning o’zaro bog’liklikda ekanligini korrelyatsion tahlil natijasida aniqlashimiz mumkin.
2015-yil yakuni bo’yicha iste’mol baholari indeksi asosida hisoblangan inflyatsiya darajasi 5,6 foizni tashkil etdi va 2014-yilga (6,1foiz) nisbatan 0,5 foiz bandga pasaydi.
Xususan, 2015 yilda oziq-ovqat mahsulotlarining narxlari 1,3 foizga oshib, inflyatsiya darajasiga ta’siri 0,6 foizni, nooziq-ovqat mahsulotlari narxlari 8,8 foizga oshib, inflyatsiya darajasiga ta’siri 2,9 foizni tashkil etdi.
2015 yilda ko’rsatilgan xizmatlar narxlari 10,7 foizga oshdi va inflyatsiya darajasiga ta’siri 2,1 foizni tashkil qildi.
O’zbekistonda inflyatsiya sur’atlarining pasayishi, shuningdek, dunyo moliya bozorlarida evro va rubl kurslarining mustahkamlanishini davom etayotganligi so’mning real ko’rinishdagi kursiga ta’sir etayogan asosiy omillar bo’ldi.
Shuningdek, Markaziy Bankda milliy valyuta kursini qo’llab-quvvatlash maqsadida valyuta birjasida ta’yziq qilish uchun foylaniladigan valyuta rezervlarining mavjudligi ham ana shunday vositalardan biri bo’lib hisoblanadi. Agar valyuta bozorida mikdoriy massa ta’yziq ko’rsatishi namoyon bo’lsa, Markaziy Bank kursni qandaydir muayyan darajada ushlab, turmaslik haqida qaror qabul qiladi va dollarga nisbatan so’m kursining pasayishi ro’y beradi. Vazirlar Maxkamasining «Naqd so’mni erkin muomaladagi valyutaga almashtirishning eng yuqori summasiga doir cheklanishlarni bekor qilish to’g’risida»gi ham so’m qadrini oshirishga xizmat qiladi.
O’zbekiston Respublikasining ichki valyuta bozorida chet el valyutasi bilan olib boriladigan operatsiyalar:
1.O’zbekiston Respublikasida chet el valyutasi oldi-sotdisi O’zbekiston Respublikasi valyuta birjasi o’tkazadigan sotuvlarda ham, ulardan tashqarida – vakolatli banklar orqali ham amalga oshiriladi.
2.Chet el valyutasini valyuta savdosida sotib olish va sotish chog’ida O’zbekiston Respublikasi valyuta birjasi qoidalariga rioya etilishi lozim.
3.Valyuta savdosida chet el valyutasini sotib olish va sotishga doir barcha operatsiyalar shu valyuta uchun belgilangan kurs bo’yicha o’tkazilishi lozim. Bunda valyuta savdosida har qanday rezident yoki norezidentning agenti sifatida chet el valyutasini sotib oluvchi yoki sotuvchi vakolatli bank mazkur rezident yoki norezidentdan xarid qilingan yoki sotilgan chet el valyutasi summasining 1 % dan oshmaydigan miqdorda vositachilik haqi undirib olishi shart.
4. Har gal valyuta savdosi o’tkazilgandan keyin Markaziy Bank o’zi tanlagan valyutalarga nisbatan so’mning rasmiy kursini darhol belgilaydi, chunonchi, savdoda qatnashgan valyutalardan farq qiluvchi boshqa valyutalar kursini belgilashda mazkur valyutalarning jahonda tan olingan chet el valyutalari bozoridan olingan so’nggi ayirboshlash kursiga hamda shu valyuta savdosida belgilangan AQSh dollarni so’mga ayirboshlash kursiga asoslanadi.
5. Rasmiy ayirboshlash kursi belgilangan chet el valyutasini valyuta savdosidan tashqarida sotib olish va sotish borasida olib boriladigan barcha operatsiyalar shu valyuta uchun belgilangan rasmiy kurs buyicha amalga oshirilishi lozim.
Fikrimizcha, milliy valyutadagi korrespondent aloqalarni rivojlantirish bevosita xalqaro savdo aloqalarida milliy valyutamiz - so’mdan keng miqiyosda foydalanishga asos bo’ladi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi bilan erkin savdo tizimi va eng yuqori darajada qulayliklar yaratilishini ko’zda tutuvchi bitimlar imzolangan davlatlarning xo’jalik yurituvchi sub’ektlari bilan milliy valyutada tovarlarni eksport va import qilish uchun respublikamiz korxona va tashkilotlar tomonidan shartnomalar imzolanishini maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.