«мл т*'1шн» «* иа Alisher Navoiy

Ilm, Navoiy, sanga maqsud bit,
Emdiki ilm o ‘ldi, amal aylagil.

---

0 ‘n ikkinchi maqolat 
QALAM VA QALAM AHLI HAQIDA
Bu qanday yoqimli suratki, uni chiroyli qilib, 
diqqat bilan kim yaratgan ekan? Uchligi - nozik 
ma’nolarni bezatuvchisi, tirnog'i - chizg'ichning 
qon tomiri. Qushdek yengil tuzilgan bolib, tum- 
shugldan har tomonga ma’no sochiladi. Ovqati
- zulmat, vatani esa nur ustida. Oq sahifalar 
ustiga mushk sochadi. Harakatlari tez-u chaqqon, 
olchamli, lekin uchish uchun qanoti yo‘q.
Qush dema, aytgil, xush ismi qora ilon, de, 
ilon emas, afsungar, nayrangboz ilon, de. Yalti- 
roqligi, uchqurligi, qol-oyoqlarining yashirinligi 
bu fikrga shohid. Tilini chiqarsa, undan afsunlar 
fosh boladi. Bu jahonda kim ilonning afsungar- 
ligini ko'ribdi? Ilon dema, pullami asrovchi degin. 
Uning idishlarida, kosalarida yuz xil dur-u javohir 
yashirin. Ajdar kabi og'zidan tutun chiqarib, tunni 
gavhar kabi yoritadi.
Ajdar emas, soglom ajdar, balki Musoning has- 
sasi degil. Bolmasa, qanday qilib jahon sehrini, 
ma’nolar mulkini-yu bayon sehrini yutdi? Uning 
mavjudligiga muncha sharaf mavjud ekan, kotibi 
maqbul yoki mardud boladi. Qancha-qancha yax- 
shi-yu yomon kotiblar kitob bitishga mayl qiladilar.
A w a l qozixona kotibini kuzataylik. Shar’iy 
bolmagan ishlarga rizolik berish uning ishi. Ado- 
latli shohid unga yolg‘onchi guvoh, tuhmat qilish 
uchun pul olgan guvoh. Nohaq narsani uzundan 
uzoq qilib yozib, qog'oz yuzini ham o‘z yuzidek 
qora qilib, barcha xiyonatni diyonat bilib, bar- 
cha diyonatda xiyonat qilib, Iso ham bo^doqlik

---

uchun pul tolamasa, uning nomiga to'qqiz xotinni 
yozib, mahr tolamagani haqida hujjat tilab, o‘z 
daftariga bu haqda yozib ham qo'yadi. Kim uning 
yozganlariga qalam ursa, o‘z yuzidek nomasini 
ham qoraytiradi.
Keyingisi hiylakor muftiy bolib, hiyla, makr va 
aldovdan boshqa ishi yo‘q. Ko‘ngliga kelgan har 
bir bolmag4ir gapni to‘g‘ri deb kitobiga yozavera- 
di. Cho'riga quyosh kiyimini kiydirib, xashanga 
Hasan kiyimini kiydirishga usta. Behuda navo- 
lar ichiga zahr qo'shib, sham tubiga quyoshni 
yashirib tashlay oladi.
Xohlasa Amr va Zayd haqida o‘zaro maktub 
yozib, yo‘q narsalami yozib tashlaydi-yu, «Vallohu 
alam » deb Haq nomini ham kiritishdan qo'rqmay 
maktub «yaratadi». Safhasi shabiston kabi oras- 
ta, muhrlari betartib. Diqqat qilgan kishi har gul 
ichida yuz tikan topadi. Har bir so‘zida qator-qator 
xatolar topadi. Bunday maktublarni yozadigan 
kotiblar bo^nini qalamdek uzish kerak.
Yana biri olimi devon - devon amaldori bolgan 
kotibdir. Dev aning ishlarini ko'rib hayratda 
qoladi. Falak unga amaldor nomini bergan, shu 
dordan bahra olsin degandek. U bu amal bila jomi 
may ichib, hokim kabi mulkni g‘orat etib yuradi.
Kosib-u dehqonga ham zulm qiladi, kosib-u 
dehqon nim a b o lib d i, sultonga ham. Qaysi 
viloyatga borsa, odamlarning haram-u bog'ida 
bazm aylab, uy egasidan aw al toza may talab qila­
di. Uy egasining ahvolini buzgach, shohid uchun 
uning xotinini ham chiqarib ynboradi.
Omboridagi ekishga moljallab qo'yilgan arpasi- 
ni oti yeb, tovuqlarini suruk toti yeb, o‘sha uyga

---

balo kirgandek boladi, balo emas, xuddi vabo 
tushgandek boladi.
Kentning bir-ikki yordamchilari, zulmda bu xo- 
ja-yu, ular pahlavon bolishib, do‘stiga shoh moUni 
oltini-bir oltinga sotib, sarxat - ro'yxat tuzishib, 
tovon solishib, bir raqamga besh-o‘n raqamni 
qo'shishib, sitam qiluvchi obod-u, sitam chekkan 
barbod bolib, o‘z xatidagi varaqdek osilsin.
Yuqoridagilarni rad qilsak, yaxshilari ham bor. 
Aw alo, munshiy bolib, goh ruq’a, goh nishon 
yozish bilan shug'ullanishadi. Maktubidan firoq 
asiri shod boladi, nomasi ruq’asidan ham yax- 
shiroq.
Nomasidan bulbul gul sahifasidan rohat ol- 
gandek huzur qilasan. Hajr qaro shomida subhi 
najot bolib, furqat zulmatida obi hayot - hayot 
suvi bolib tuyiladi bu maktublar. Bu xatlaming 
nishoni o‘zi yaxshi xabardek boladi, yozilgan ichi- 
dagi xatlari esa zavqdan nishon beradi.
Zulm haqida mazlumga xatti omon, ya’ni ozod- 
lik xatidan zomin koVgan zamon vahmga tushadi. 
Foyda berishda porloq nurli quyosh shaklini es- 
latadi.
Agar bunday munshiylar kitob bitsalar, nazm 
bilan nasr durri xushob, ya’ni hidli dur bolib, 
safhalari har biri gulzordek, jadvali atrofidagi 
devordek chiqadiki, satrlar unda gul-u sarvi su- 
man, har ikki satr o‘rtasi esa dilkash chamanga 
o'xshaydi. Baytlari xuddi baytulharamdek, chiroyi 
esa savodi Eramdek tuyiladi. Bunday munshiylar- 
ni - xat bituvchilarni xato qilishdan Haqning o‘zi 
asrasin.

---