Moddalar almashinuvining fiziologik as
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Buyrak usti bezlari.
Buyrak usti bezi mag’iz va po’stloq moddalardan iborat bo’lib, ular butunlay boshqa-boshqa gormonlar ajratadi va strukturasi, funksiyalari bo’yicha farq qiladigan turli ichki sekresiya bezlaridan iborat. Buyrak usti bezining mag’iz moddasi embriogenetik jihatdan simpatik nerv tizimi hujayralari bilan qarindosh bo’lgan xromaffin hujayralardan iboratdir. Bu hujayralar xrom ikki oksidli kaliy bilan sarig’-jigar rangga bo’yalishidan shunday nomlangan. Xromoffin hujayralari buyrak usti bezining mag’iz moddasidan tashqari aorta bo’ylab, umumiy uyqu arteriyasining ikkiga bo’lingan joyida, kichik chanoqdagi simpatik tugunlar hujayralari orasida, ba’zan chegara stvoli simpatik gangliyalari ichida ham uchraydi. 27 novateurpublication.org Bu hujayralarning hammasi adrenalin va unga yaqin fiziologik faol moddalar ishlab chiqaradi, shuning uchun ular adrenal tizimga birlashtirilganlar. Simpatik neyronlardan farq qilgan holda buyrak usti bezi mag’iz qavati hujayralari ko’proq noradrenalin emas, adrenalin ishlab chiqaradi (odamda ular orasidagi nisbat 6:1) va sekretni granulalarda yig’ib, nerv impulsi kelishi bilan gormonni darhol qonga chiqaradi. Odamning ko’p sonli endokrin kasalliklari orasida buyrak usti bezining mag’iz moddasi gipofunksiyasi bilan bog’liq kasalliklar uchramaydi. Bu xromaffin hujayralarning organizmda ancha keng va tarqoq holda joylashganligi va mag’iz modda ajratadigan adrenalin yana sim-patik nervlarning uchlaridan ham ajratilishi sabablidir.Tajribada ikkala buyrak usti bezining mag’iz moddasi olib tashlansa, hayvon har xil ekstremal omillar ta’siriga nisbatdan chidamsiz bo’lib qoladi. Har qanday og’rituvchi va shikastlantiruvchi ta’sirotlar natijasida bunday hayvonlar tezroq nobud bo’ladi. Buyrak usti bezining mag’iz moddasi adrenalin va noradrenalin nomli gormonlar ishlab chiqaradi. Adrenalin tirozin aminokislotasidan hosil qilinadi. Noradrenalin simpatik nerv tolalari uchidan ajratiladigan mediator hamdir. Adrenalin va noradrenalin fiziologik ta’sirlari bo’yicha juda yaqin bo’lib, birga-likda katexolaminlar deb yuritiladi. Ular monoaminoksidaza fermenti ishtiro-kida parchalanadi. Adrenalin haddan ortiq faol moddadir, grammning mingdan bir bo’lagi ham organizmga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Adrenalin bezdan qonga uzluksiz o’tib turadi, ammo uning qondagi miqdori keskin o’zgarib turadi. Katexolaminlarning xromaffin hujayralar tomonidan sekresiyalanib, qonga chiqarilishida albatta kalstiy ionlari va kalmodulin oqsili ishtirok etadi. Adrenalin organizmdagi ko’pgina funksiyalar, jumladan hujayra ichidagi modda almashinuvi jarayonlarini boshqarishda qatnashadi. U glikogenning parchala-nishini kuchaytirib, uning jigar va muskullardagi zaxirasini kamaytiradi (insulinning antagonisti). Adrenalin ta’sirida muskullarda glikogenoliz kuchaya-di, uzum kislotasi va sut kislotalari oqsidlanadi. Jigarda esa glikogen glyukozaga parchalanadi, glyukoza qonga o’tadi va qondagi glyukoza miqdori oshadi. Shunday qilib, adrenalin ta’siri, birinchidan muskuldagi glikogen zaxira-larining muskul ishi uchun kerak bo’lgan energiya manbai sifatida foydalanishi-ga, ikkinchidan, glyukozaning ko’plab jigardan qonga o’tishiga olib keladi. Adrenalin eng kuchli kontrinsulyar gormon bo’lib, qonda glyukoza miqdorini boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Adrenalin yurak qisqarishlarini kuchay-tiradi va tezlash- tiradi, miokardda qo’zg’alishlar o’tkazilishini yaxshilaydi. Kuchsizlangan yurak muskuliga adrenalin ayniqsa kuchli ta’sir etadi. Adrenalin teri, qorin a’zolari va tinch holatdagi skelet muskullaridagi kapillyarlarni toraytiradi. Ishlayotgan muskullarda tomirlar adrenalin ta’siri ostida toraymaydi, aksincha kengayadi. Organizmga adrenalin yuborilganda skelet muskullarining ish qobiliyati oshadi. |