Moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua bilim sohalari
Yüklə 4,22 Mb.
|
Moliyaviy leverij ortganda ish sikli davomidagi ROE o‘zgaruvchanligi darajasi, shuningdek, kompaniyaning bankrot bo‘lishi ehtimoli ortadi. 13.4- jadvalda (navbatdagi betga qarang) uchta turli ssenariyda aktivlar daromadliligi koeffitsiyentlari va kapital daromadliligi koeffitsi-entlari qanday o‘zgarishi ko‘rsatilgan bo‘lib, ssenariylarning har biri ish 13.4-jadval Faoliyat siklining ROEga ta’siri
siklining turli fazasini ifodalaydi. Biz keltirgan misolda “A” kompaniyasining qarz olingan kapital bo‘yicha foiz stavkasi yiliga 10,0%ni tashkil etadi, degan taxmindan kelib chiqqanmiz. Kapital daromadliligi, aktivlar daromadliligi koeffitsiyentlari va moliyaviy leverij orasidagi bog‘liqlik quyidagi tenglama orqali ifodalanishi mumkin: Bu tenglamaning mazmuni quyidagidan iborat. Agar firmaning aktivlari daromadliligi koeffitsiyenti mazkur firma kreditorlarga to‘laydigan foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa, uning kapitali daromadliligi koeffitsiyenti (ROE) aktivlar daromadliligi koeffitsiyentidan (ROA) (1 - soliq stavkasi) marta ko‘p bo‘ladi, hamda firmaning qarzlari va o‘z kapitali nisbati koeffitsiyenti qanchalik yuqori bo‘lsa, bu farq ham shunchalik katta bo‘ladi. Kreditor nuqtai nazaridan qaraganda firma qarzdorligi koeffitsi-entining oshishi, odatda, salbiy hodisa hisoblanadi. Agar kompaniyaning mazkur ko‘rsatkichi keskin oshib ketsa, u holda Moody's va Standard & Poors Corporation kabi obligatsiyalar reytingini baholash bo‘yicha maxsus agentliklar, odatda, bunday firmaning qimmatli qog‘ozlarini eng quyi kategoriyaga tushiradi. Ammo, aksiyadorlar nuqtai nazaridan qaraganda, firma qarzdorligi koeffitsiyentining oshishi ijobiy hodisa ham bo‘lishi mumkin. 3-nazorat uchun savol Agar kompaniya obligatsiyalarining foiz daromadliligi aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti (ROA)ga teng bo‘lsa, uning moliyaviy leveriji o‘zgarishi kapital daromadliligi (ROYe)ga qanday ta’sir etadi? Va, nihoyat, moliyaviy faoliyat samaradorligini tahlil qilish uchun moliyaviy koeffitsiyentlardan foydalanganda qator cheklashlarni inobatga olish zarur. Asosiy muammo shundaki, koeffitsiyent juda yuqori yoki juda pastligini baholash uchun absolyut standart yo‘q. Bundan tashqari, koeffitsiyentlar sonli ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladilar va ular ko‘pincha ixtiyoriy tarzda hisoblab chiqiladi. Undan keyin, taqqoslash mumkin bo‘lgan firmalar guruhini aniqlash juda qiyin, chunki hatto bitta sohada ishlaydigan kompaniyalar ham juda ko‘p hollarda o‘zlarining iqtisodiy ko‘rsatkichlari bilan bir-biridan jiddiy farq qiladilar. Masalan, ularning diversifikatsiyasi darajasi, hajmi, faoliyat yuritish muddati, xorijiy bozorni egallaganlik darajasi, tovar-moddiy zaxiralarni va amortizatsiyani hisoblash usullari farq qilishi mumkin. Shunday qilib, koeffitsiyentlardan foydalangan holda tahlil qilish faqat umumiy ko‘rsatma bo‘lib xizmat qilishi mumkin va moliyaviy qarorlar qabul qilish jarayonida ularga to‘liq suyanib bo‘lmaydi. mavzu. Moliyaviy hisobotlar va moliyaviy rejalashtirish Reja: Moliyaviy rejalashtirish Moliyaviy rejalashtirish modelini yaratish O‘sib kelayotgan biznes: tashqi moliyalashtirishga bo‘lgan ehtiyoj Firmaning barqaror o‘sishi koeffitsiyenti Aylanma kapitalni boshqarish Likvidlik va kassa rejasini bajarish Moliyaviy rejalashtirish Moliyaviy rejalashtirish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: reja tuzish, uni amalga oshirish va erishilgan natijalarni inobatga olgan holda tuzatish kiritish. Moliyaviy rejani ishlab chiqishda firmaning strategik rejasi asosiy tayanch hisoblanadi. Aynan shu reja moliyaviy rejalash-tirishning asosiy yo‘nalishini, biznesni rivojlantirish bo‘yicha umumiy vazifalarni va kompaniya o‘sishi ko‘rsatkichlarini belgilaydi. Boshqacha qilib aytganda, firma o‘z biznesining qaysi yo‘nalishini kengaytirishni, qaysilarini qisqartirishni istashi strategik rejaga muvofiq hal etiladi va tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirish muddatlari tayinlanadi. Moliyaviy rejalashtirishning yana bir muhim elementi rejalashtirish davrining davomiyligidir. Odatda, bu davr qanchalik uzoq bo‘lsa, moliyaviy reja shunchalik batafsil bo‘lmaydi. Besh yillik moliyaviy rejalar, odatda, faqat asosiy bashorat qilinadigan aktivlar va majburiyatlar, tafsilot-larni o‘z ichiga olmagan moliyaviy natija to‘g‘risida hisobotlar va balans shakllarini o‘z ichiga oladi. Boshqa tarafdan, bir oyga tuzilgan moliyaviy rejaga, odatda, muayyan mahsulot liniyalari bo‘yicha daromadlar va xarajat-lar bashorati va bo‘lajak pul tushumlari hamda to‘lovlarning batafsil istiqbolli baholanishi kiritiladi. Aksariyat hollarda, ko‘p yillik rejalar har yili, bir yilga tuzilgan reja esa har chorakda qayta ko‘rib chiqiladi. Moliyaviy rejalashtirish sikli (jarayoni) bir necha bosqichdan iborat bo ‘lib, u quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Boshqaruv xodimlari firma mahsulotiga talab darajasini va uning bo‘lajak ishlab chiqarish xarajatlari darajasini belgilovchi asosiy tashqi omillar dinamikasi prognozini tuzadi. Tashqi iqtisodiy omillarga kompaniya o‘z mahsulotlarini sotadigan bozorlardagi ishbilarmonlik faolligi darajasi, inflyatsiya darajasi, valyuta kurslari, foiz stavkalari darajasi, shuningdek asosiy raqib firmalarning ishlab chiqarish hajmlari va tovarlarining bahosi kiradi. Ushbu tashqi omillar va bo‘lajak investitsiya xarajatlari, ishlab chiqarish hajmi, marketing va ilmiy tadqiqotlar hamda dividend to‘lash bo‘yicha xarajatlar borasidagi o‘zlarining dastlabki qarorlari asosida menejerlar firmaning daromadlari va xarajatlari hamda pul mablag‘lari oqimlari bo‘yicha prognozini tuzadilar. Shuningdek, ular kompaniyaning tashqi moliyalashtirish manbalaridan mablag‘ olishga bo‘lgan ehtimoldagi ehtiyojini ham belgilaydilar. Ular firma faoliyatining bo‘lajak moliyaviy ko‘rsatkichlari aksiyadorlar daromad olishini nazarda tutib tuzilgan dastlabki strategik rejaga nechog‘lik mosligini, firmada ushbu rejani amalga oshirish uchun moliyaviy mablag‘ olish imkoniyatini bor yoki yo‘qligini tekshiradilar. Agar shu ish jarayonida biror bir nomutanosiblik aniqlansa, menejerlar qabul qilingan qarorni u haqiqiy amalga oshiri-layotgan rejaga mos kelmaguncha qayta ko‘rib chiqadilar va shu oxirgi reja yil davomida firmaning joriy qarorlari uchun dasturga aylanadi. Bundan tashqari, amaliyotda biror prognoz noto‘g‘ri bo‘lib chiqishi mumkinligini oldindan o‘ylab, qo‘shimcha rejalar tuzib qo‘yish tartibi ham keng tarqalgan. Tuzilgan umumiy reja asosida oliy bo‘g‘in rahbarlari o‘zlari va o‘z qo‘l ostidagilari uchun kelajakda firma samaradorligining muayyan ko‘rsat-kichlarini belgilab qo‘yadilar. Amalda erishilgan firma samaradorligi darajasi muntazam baholab boriladi (har oyda yoki har chorakda), rejada belgilab qo‘yilgan maqsadlar bilan solishtiriladi va zarur bo‘lsa to‘g‘rilash choralari ko‘riladi. Yil davomida amaldagi ko‘rsatkichlar rejalashtirilgan ko‘rsatkichlardan ancha og‘ishsa (farq qilsa), boshqaruv xodimlari rejaning o‘zini ham butunlay o‘zgartirish (to‘g‘rilash)lari mumkin. Yil oxirida xodimlar rag‘batlantiriladi (mukofot yoki ish haqi oshirilishi) va rejalashtirish sikli (jarayoni) boshidan qayta boshlanadi. Moliyaviy rejalashtirish modelini yaratish Moliyaviy rejalar, odatda, miqdoriy modellarda aks ettiriladi. Bu modellar qisman yoki to‘liqligicha firmaning moliyaviy hisobotlaridagi ma’lumotlar asosida yaratiladi. Misolda ko‘rsatish uchun bundan oldin biz moliyaviy rejalarini tahlil qilgan xuddi o‘sha gipotetik kompaniya, ya’ni “XYZ” korporatsiyasi uchun yillik moliyaviy reja tuzishni taklif etamiz. Aytaylik, “XYZ” bu 10 yil avval tashkil etilgan kompaniya bo‘lib, u iste’mol mollari ishlab chiqarish va sotish bilan shug‘ullanadi. Endi faraz qilaylik, moliyaviy hisobot - bu kompaniya to‘g‘risida Sizning ixtiyoringizda bo‘lgan yagona ma’lumot manbai. Shunday qilib, keyingi yilga reja ishlab chiqish kerak. Eng oson usul quyidagilardan iborat: keyingi yilga sotuv hajmi bo‘yicha prognoz tuzish va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot va balansdagi qismlarning ko‘pchiligidagi qiymatlar o‘tgan yil darajasida qolishini taxmin qilish kerak. Bunday usul sotuvdan foizlar usuli (percent-of-sales-method) deb ataladi. Keling, bu usuldan qanday foydalanishni “XYZ” korporatsiyasi misolida ko‘rsatib beramiz. Dastlab o‘tgan yillar ma’lumotlarni sinchkovlik bilan tahlil qilib, sotuvlar hajmi (yalpi tushum)ga nisbatan o‘zgarishsiz qolgan moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot va balansning elementlarini aniqlab olishimiz zarur. Bu bizga qaysi moddalarni oldindan ko‘zlangan kelgusi sotuvlar hajmi (yalpi tushum) asosida maksimal darajadagi aniqlik bilan prognozlashtirish, qaysilarini esa boshqa ko‘rsatkich asosida bashorat qilish mumkinligini bilib olish imkoniyatini yaratadi. Ko‘rib chiqilayotgan kompaniyaning hisobotlaridan ko‘rinib turibdiki, quyidagi moddalar sotuv lar hajmi (yalpi tushum)ga nisbatan o‘zgarishsiz qolgan: sotilg an mahsulot tannarxi, foizlar va soliqlar to‘lashdan oldingi foyda (EBIT) (asosiy faoliyatdan olingan daromad) va aktivlar. Foiz to‘lovlari (shaklidagi) xarajatlari, soliqlar, sof foyda va majburiyatlarning asosiy qismi (to‘lovlar uchun hisob varaqlardan tashqari) nisbati esa o‘zgargan. Buni 14.1-jadvaldan ko‘rishimiz mumkin (navbatdagi betga qarang). 14.1-jadval “XYZ” kompaniyasining 20x1-20x3 yillardagi moliyaviy hisoboti (mln. so‘mda)
Navbatdagi ikkinchi bosqich bo‘lajak sotuv hajmlarini prognoz qilishdan iborat. Prognozni iloji boricha aniq tuzish juda muhim. Chunki ushbu ko‘rsatkich bilan juda ko‘p qismlar bog‘liq. So‘ng tuzilgan rejaning kelajakda sotuv hajmi o‘zgarishiga nisbatan sezuvchanligini aniqlash kerak. Faraz qilamiz, “XYZ” korporatsiyasining sotuvlari hajmi kelajakda o‘sish da davom etadi va keyingi yilda 20%ga ortadi. Demak, bizning prognozga muvofiq 20x4 yilda sotuv hajmi 345,6 mln. so‘mni tashkil etadi. 14.2-jadval “XYZ” kompaniyasining 20x1-20x3 yillarda moliyaviy hisobot moddalari (sotuvlar hajmi (yalpi tushum)ga nisbatan)
Keyingi uchinchi bosqichda moliyaviy hisobotlar va balansning sotuv hajmiga nisbatni foiz hisobida o‘zgarmaydigan qismlari bo‘yicha prognoz tuzamiz. So‘nggi bir necha yil davomida tayyor mahsulot tannarxi sotuv hajmining 55,0% ini tashkil etgan. Shunday ekan, dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra 20x4 yilda tayyor mahsulot tannarxi 190,8 mln. so‘mni (0,55 x 345 mln. so‘m) tashkil etadi. Yil oxiriga jami aktivlar so‘nggi uch yil mobaynida o‘rtacha yillik sotuv hajmi ko‘rsatkichlaridan uch barobar yuqori bo‘lgan. Shunday ekan, 20x4 yil oxiriga prognoz qilingan jami aktivlar qiymati 1224,16 mln. so‘mni tashkil etadi. Nihoyat, moliyaviy rejalashtirishning so‘nggi bosqichida qolgan ko‘rsat- kichlarni (ya’ni, moliyaviy hisobotning sotuv hajmiga nisbatan foiz hisobida o‘zgaradigan qismlari bo‘yicha ma’lumotlar) aniqlaymiz. Uzoq muddatli majburiyatlar bo‘yicha yillik foiz stavkasi 8,0%ni, qisqa muddatli majburiyatlar bo‘yicha 15,0%ni tashkil etadi, deb faraz qilaylik. Demak, foiz to‘lovlari bo‘yicha xarajatlarning dastlabki umumiy summasi uzoq muddatli majburiyatlar summasining 8,0% ini va, shunga qo‘shimcha, yil boshiga (ya’ni 20x3 yil oxiriga) to‘lanmagan qisqa muddatli majburiyatlar summasining 15,0%ini tashkil etadi. 20x4 yilda prognoz qilingan foizlarni to‘lash bo‘yicha umumiy xarajat 87,26 mln. so‘mni tashkil etadi. Shuningdek, taxmin qilamizki, soliq summasi foizlar to‘langandan keyingi daromadning 40,0%ini, yoki 6,57 mln. so‘mni tashkil etadi. Shunday qilib, soliqlar to‘langandan keyingi sof foyda 9,85 mln. so‘mga teng bo‘ladi. Ushbu hisob-kitoblar natijasida biz 20x4 yilga moliyaviy natijalar bo‘yicha prognozga ega bo‘lamiz. Ushbu prognoz 14.3-jadvalning oxirgi ustunida aks ettirilgan. 14.3-jadval 20x4 yil uchun “XYZ” korporatsiyasi balansi va xo‘jalik faoliyati moliyaviy natijalari to‘g‘risidagi hisoboti prognozi (mln. so‘mda)
Endi kompaniyaning 20x4 yil oxiridagi balansini tahlil qilamiz. Aytaylik, “XYZ” o‘z sof foydasining 30,0%ini dividendlar sifatida to‘lashni rejalashtirmoqda. Shunday ekan, aksiyadorlik kapitali 6,9 mln. so‘mga oshadi (333,2 dan 340,1 mln. so‘mga). Jami aktivlar 207,0 mln. so‘mni, to‘lanishi kerak bo‘lgan mablag‘lar esa 10,4 mln. so‘mni tashkil etishi kerak. Keyingi davrda kompaniyaga moliyalashtirish uchun qancha mablag‘ kerak bo‘lishini aniqlab olish uchun (ushbu mablag‘larni aksiyalar emissiyasi yoki qarzlar hajmini ko‘paytirish orqali jamlash mumkin) aktivlar o‘sish hajmidan taqsimlanmagan foyda o‘sishi summasi va kreditorlik qarzi o‘sishi summasini ayirib tashlash kerak, ya’ni: Kerakli qo‘shimcha moliyalashtirish summasi = Aktivlar Taqsimlanganman Kreditorlik = ortishi - foydaning - qarzlari ortishi summasi ortishi = 207,36 - 6,98 - 10,37 = 190,09 Shunday qilib, aniqlab oldikki, prognoz qilinayotgan yilda kompaniyaga qo‘shimcha 190,1 mln. so‘m kerak bo‘ladi va bu summani kompaniya biror tashqi moliyalashtirish manbaidan olishi mumkin. 14.1.3-jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra bu summa to‘liqligicha firmaning qisqa muddatli qarzini oshirish orqali olinadi. Natijada qisqa muddatli qarz jami miqdori 501,7 mln. so‘mdan 691,8 mln. so‘mgacha oshadi. O‘sib kelayotgan biznes: tashqi moliyalashtirishga bo‘lgan ehtiyoj Endi bizga ma’lumki, agar 20x4 yilda “XYZ” korporatsiyasining sotuvlari hajmi 20%ga oshsa, kompaniya biror tashqi manbalardan yana 190,1 mln. so‘m miqdorida qo‘shimcha mablag‘ qidirishiga to‘g‘ri keladi. Amalda bu muammoni hal etishning quyidagi uchta yo‘li bor: Firmaning qisqa muddatli qarzlarini oshirish (14.3-jadvaldagi ma’lumotlarga asoslangan vaziyat); Firmaning uzoq muddatli qarzlarini oshirish; Yangi aksiyalar emissiyasi orqali. Endi tashqi manbalardan qo‘shimcha moliyalashtirish summasi sotuvlar hajmi oshishi sur’atiga qanchalik bog‘liq ekanligini ko‘rib chiqamiz. Bunday bog‘liq (sezuvchan, ta’sirchan)likni tahlil qilish usullaridan biri oldingi bo‘limda bayon etilgan tartib (jarayon) sotuv hajmlari o‘sishi sur’atlarining turli ko‘rsatkichlaridan foydalangan holda takrorlani-shidir. Bu vazifani bajarish juda oson. Buning uchun maxsus kompyuter dasturida elektron jadval modeli tuziladi. Namunani “Prentice-Hall”39 nashriyotining ma’lumotlar Web-saytida topish mumkin. Bog‘liq (sezuvchan, ta’sirchan)likning tahlil qilish natijalarini 1 - rasmda ko‘rish mumkin. Firmaning barqaror o‘sishi koeffitsiyenti rasm mo‘ljallangan sotish hajmiga erishish uchun tashqi moliyalashtirish summasi qanchalik ko‘payishi kerakligini yaqqol ifoda etadi. Biroq bizda qarama - qarshi savol ham vujudga kelishi mumkin: tashqi manbalardan faqatgina chegaralangan summani olishi mumkin bo‘lgan sharoitda firmaning sotish hajmi qanchalik tez o‘sishi mumkin? rasm. Tashqi moliyalashtirishning sotish hajmining o‘sish sur’atlari bilan bog‘liqligi Ushbu savolga javob berish uchun kompaniyaning tashqi moliyalashtirish imkoniyatlari quyidagilar bilan cheklanadi, deb faraz qilamiz: Firma yangi aksiyalarni muomalaga chiqarishni rejalashtirmayapti. Demak, firmaning aksiyadorlik kapitali taqsimlanmagan daromadni ko‘paytirish natijasidagina oshishi mumkin; Firma o‘z kapitali va qarz olingan kapital nisbati koeffitsiyentini oshirishni istamaydi. Demak, taqsimlanmagan daromad o‘sishi natijasida kompaniyaning o‘z kapitali qanday sur’atda oshsa, tashqi qarz summasi ham xuddi shu sur’atda oshadi. Bunday sharoitda firmaning o‘z kapitali qancha tez ko‘paysa, firmaning o‘zi ham shuncha tezlikda rivojlanadi. Firmaning rivojlanishi undan-da tezroq bo‘laolmaydi. O‘z kapitali o‘sishi koeffitsiyenti barqaror o‘sish koeffitsiyenti deb ataladi (sustainable growth rate). Barqaror o‘sish koeffitsiyenti quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: Barqaror o‘sish tenglamasini keltirib chiqarish Barqaror o‘sish koeffitsiyenti = Aksiyadorlik kapitali o‘sishi sur’atlari Agar firma yangi aksiyalar chiqarmasa, uning aksiyadorlik kapitali o‘sishi sur’atlari yil boshidagi aksiyadorlik kapitali miqdoriga bo‘lingan taqsimlanmagan daromad o‘sishi sur’atlariga teng bo‘ladi: Lekin: Foydani ushlab turish koeffitsiyenti - bu firma sof foydasining aksiyadorlarga dividend sifatida to‘lanmagan yoki kompaniyaning muoma-ladagi aksiyalarini sotib olishga sarflangan qismi. Ta’rifga ko‘ra bu ko‘rsatkich quyidagicha aniqlanadi: Binobarin, o‘rniga qo‘yish usulidan foydalanib quyidagini olamiz: Yüklə 4,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||