“moliya” fanidan O’quv-uslubiy qo'llanma bilim sohalari

 
Qimmatbaho qog‘ozlar savdosi qoidalari 
3.
 
Buxgalteriya hisobi tizimlari 
1. Moliyaviy infratuzilma tarkibi
 
Har qanday ijtimoiy ahamiyatga molik faoliyat muayyan qoida va 
qo‘llanmalar to‘plamiga rioya qilish zaruriyati bilan cheklanadi. Qonun status
70
i 
(maqomi)ga ega bo‘lgan va iqtisodiy faoliyatning har qanday sohasida yuz bergani 
kabi moliyaviy tizim harakatlanishidagi ma’lum aspektlarni cheklash uchun xizmat 
qiluvchi qoidalar mavjud. Ular orasida eng muhimlari har qanday turdagi 
tovlamachilikdan yuridik hamda jismo-niy shaxslarni himoya qiluvchi va 
shartnoma majburiyatlariga rioya qili-nishini ta’minlovchi qonunlardir. Bu 
qonunlar nafaqat davlatdan davlatga farq qiladi, balki vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishga 
ham moyildir. Ular jamiyat yuridik tizimining bir qismi hisoblanadi va odatda, 
garchi bu qonun-larning o‘zgarishi ko‘pincha insonlarning ushbu tizim 
funksiyalariga qo‘yilgan talabining o‘zgarishi natijasida ro‘y bersa-da, moliyaviy 
tizim-ning chegarasidan chiquvchilardek izohlanadi. 
Moliyaviy infratuzilma o‘z ichiga buxgalterlik hisobi va sud ishlarini hal etish 
jarayonlarini; moliyaviy instrument (vosita)lar savdosiga ko‘mak-lashuvchi hisob-
kliring tashkilotlarini; moliyaviy tizim qatnashchilari-ning o‘zaro munosabatlarini 
nazorat qiluvchi, tartibga soluvchi idoralarni oladi (9.1-rasm).
9.1-rasm. 
Moliyaviy infratuzilma tarkibi
70
«Status» lotincha «status» - ahvol, hol, holat. Maqom – vaziyat, mavqe; o‘rin, joy; daraja, martaba. Qarang: 
o‘sha manba. J.III. – B.569.
Moliyaviy infratuzilma
 
Buxgalteriya hisobi va sud 
ishlarini hal etish jarayonlari
Moliyaviy tizim qatnashchilarining o’zaro 
munosabatlarini nazorat qiluvchi (tartibga 
soluvchi) idoralar
Moliyaviy instrument (vosi-ta)lar 
savdosiga ko’maklashuv-chi 
hisob-kliring tashkilotlar

---

79 
Bir necha asrlar davomida jamiyatning tarixiy rivojlanish tadqiqoti bilan 
shug‘ullanuvchi 
olimlarning 
aniqlashlariga 
ko‘ra, 
moliyaviy 
tizim 
infratuzilmasining 
evolyutsiyasi 
mamlakatlarning 
iqtisodiy 
rivojlanish 
mexanizmini tushunish uchun asosiy mezon bo‘lib hisoblanadi. 
Moliyaviy tizimni tartibga soluvchi ba’zi funksiyalar xususiy kompaniyalarni 
birlashtiruvchi tashkilotlar tomonidan, boshqalari esa davlat tashkilotlari 
tomonidan amalga oshiriladi. Yuridik jihatdan davlat muassasalarining vakolatiga 
kiruvchi bu kabi alohida vazifalarni bajarish, ko‘pincha, xususiy sektor
71
tashkilotlariga topshiriladi. Bunday tartib AQShda va shu kabi dunyoning boshqa 
davlatlarida qabul qilingan. Ba’zan bunday xususiy sektor tashkilotlari sifatida 
professional tor ixtisoslashgan assotsiatsiyalar, masalan, AQShdagi Moliya hisobi 
stan-dartlari bo‘yicha kengash (FASB – Financial Accounting Standard Board); 
boshqa holatlarda – fond birjalari, uchinchidan – Xalqaro svop sotuvchilari 
assotsiatsiyasi (ISDA – International Swap Dealers Association)ga o‘xshagan 
savdo assotsiatsiyalari maydonga chiqadi.
Davlat, iqtisodiyotning har qanday boshqa sohasidagi kabi, moliyaviy sohada 
ham ijobiy rol o‘ynashi va mamlakat iqtisodiy faoliyati samara-dorligining 
ortishiga imkon yaratishi mumkin. Biroq, muvaffaqiyatli davlat siyosati, asosan, 
davlatning moliyaviy masalalarga qay darajada aralashishi va uning qaysi 
chegaradan o‘tmasligi zarurligini to‘g‘ri aniqlash bilan bog‘liq.