1. Talab inflyasiyasi. Narx darajasining an’anaviy o‘zgarishi jami talab ortiqchaligi bilan tushuntiriladi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning real hajmini ko‘paytirib, ortiqcha talabni qondira olmaydi. CHunki barcha mavjud resurslar to‘liq foydalanilgan bo‘ladi. SHu sababli bu ortiqcha talab narxning oshishiga olib keladi va talab inflyasiyasini keltirib chiqaradi. Talab inflyasiyasini quyidagi chizma orqali ham izohlash mumkin (2-chizma).
1-jadval
O‘zbekiston Respublikasida 2000-2008 yillarda inflyasiyaning asosiy ko‘rsatkichlari (o‘tgan yilning mos davriga nisbatan narxlarning o‘sishi, foizda)
Yillar
|
Iste’mol tovarlari narxlari yig‘ma indeksi (INI)
|
Oziq-ovqat tovarlari
|
Nooziq-ovqat tovarlari
|
Xizmatlar
|
2000
|
24,9
|
18,9
|
36,6
|
47,1
|
2001
|
27,4
|
27,9
|
21,1
|
36,9
|
2002
|
27,6
|
28,0
|
19,3
|
41,3
|
2003
|
10,3
|
5,4
|
13,9
|
30,9
|
2004
|
3,7
|
-1,2
|
5,3
|
22,1
|
2005
|
7,8
|
6,7
|
6,9
|
13,5
|
2006
|
6,8
|
3,9
|
8,0
|
15,4
|
2007
|
6,8
|
3,3
|
8,4
|
17,2
|
2008
|
7,8
|
2,7
|
7,7
|
27,2
|
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi
CHizmadan ko‘rinadiki, iqtisodiyotdagi pul hajmining ko‘payishi qisqa muddat ichida yalpi talabni AD1 dan AD2 ga siljishiga olib keladi. Agar bu vaqtda iqtisodiyotning holati yalpi taklif egri chizig‘ining oraliq (2) yoki tik (klassik) (3) kesmasiga mos kelsa, bu narx darajasining o‘sishiga, ya’ni talab inflyasiyasining ro‘y berishiga olib keladi.
N arx
d arajasi AS
3
P2
AD2
2
P1
1 AD1
0 Q1 Q2 Real YAMM
2-chizma. Talab inflyasiyasi.
2. Taklif inflyasiyasi. Inflyasiya ishlab chiqarish xarajatlari va bozordagi taklifning o‘zgarishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarining o‘sishi keltirib chiqadigan inflyasiya mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarning ko‘payishi hisobiga narxlarning oshishini bildiradi. Bu holatni ham chizma orqali ko‘rib chiqamiz (3-chizma).
N arx
d arajasi AS2 AS1
3
P2
AD
2
P1
1
0 Q2 Q1 Real YAMM
3-chizma. Taklif inflyasiyasi.
CHizmadan ko‘rinadiki, xarajatlarning o‘sishi natijasida yalpi taklif egri chizig‘ining AS1 dan AS2 ga qisqarishi mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi xarajat miqdorini oshirib, narxlarning R1 dan R2 darajaga qadar ko‘tarilishiga, real ishlab chiqarish hajmining esa Q1 dan Q2 ga qadar qisqarishiga olib keladi.
SHuningdek, inflyasiyaning quyidagi sabablarini ham ko‘rsatish mumkin:
- monopolistik faoliyatlarning paydo bo‘lishi va amal qilishi;
- noto‘g‘ri soliq siyosati yuritish;
- jahon bozorlaridagi narxlarning o‘sishi;
- harbiy sohadagi xarajatlarning o‘sishi va hokazo.
Inflyasiyaning o‘rmalab boruvchi, jadal va giperinflyasiya kabi turlari ham mavjud. O‘rmalab boruvchi inflyasiya holatida narxlar yiliga 10 foizgacha, jadal inflyasiyada 20 dan 200 foizgacha, giperinflyasiyada 200 foizdan yuqori darajada o‘sishi kuzatiladi.
Bashorat qilish mumkinligiga qarab kutilayotgan va kutilmagan inflyasiya farqlanadi. Kutilayotgan inflyasiya va uning oqibatlarini oldindan bashorat qilish mumkin, kutilmagan inflyasiyani oldindan aytib bo‘lmaydi. Birinchi holda inflyasiyaning kutilayotgan salbiy oqibatlariga tayyorlanib, uni sezilarli darajada yumshatish mumkin. Ikkinchi holda narxlarning kutilmagan o‘sishi natijasida mamlakat iqtisodiy axvolining sezilarli yomonlashuvi ro‘y berishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: |
