Inflyasiya deb pul muomalasi qonunlari buzilishi bilan bog‘liq holda qog‘oz pullarning qadrsizlanishiga aytiladi. Bu erda qog‘oz pul miqdorining nisbatan ortib ketib, uning qadrsizlanishiga pulning ortiqcha emissiya qilinishi, pul emissiyasi o‘zgarmasdan, uning aylanish tezligining oshishi, muomaladagi pul miqdori o‘zgarmasa ham tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish hajmining kamayib ketishi, tovarlar va xizmatlar ijtimoiy qiymatining va, binobarin, narxining pasayishi va nihoyat, pul qiymatining pasayishi kabi omillar ta’sir qiladi.
Qog‘oz pullar inflyasiyaga uchraganda uch xil narsaga nisbatan qadrsizlanadi:
1) oltinga nisbatan – bu oltinning qog‘oz pullarda bozor narxining oshishida o‘z ifodasini topadi;
2) tovarlarga nisbatan – bu tovarlar narxining oshishida o‘z ifodasini topadi;
3) bardoshli chet el valyutalariga nisbatan – bu chet el valyutalariga nisbatan milliy pul kursining tushib ketishida o‘z ifodasini topadi.
Inflyasiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan o‘lchanadi. Narxlar indeksi esa joriy davrdagi iste’mol narxlarini bazis davrdagi iste’mol narxlariga nisbati orqali aniqlanadi:
, bu erda:
NI – narxlar indeksi;
TNj – joriy davrdagi iste’mol tovarlari narxi;
TNb - bazis davrdagi iste’mol tovarlari narxi.
Narxlar o‘zgarishini hisobga olish qamroviga ko‘ra narxlar indeksining quyidagi turlarini hisoblash mumkin:
- iste’mol narxlari indeksi;
- ulgurji narxlar indeksi;
- narxlar indeksi – YAIM deflyatori;
- eksport va import narxlar indeksi.
Narxlar indeksidan foydalangan holda inflyasiya sur’atini (IS) quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:
. Mamlakatimizda 2000-2007 yillardagi inflyasiyaning asosiy ko‘rsatkichlarini quyidagi jadval orqali ifodalash mumkin (1-jadval).
Kelib chiqish sabablari va o‘sish sur’atlariga qarab, inflyasiyaning bir qancha turlarini farqlash mumkin.
