Moliya va soliqlar

Moliya bozorining iqtisodiyotdagi vazifalari va roli.
Moliya bozorining bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati u tomonidan quyidagi qulay sharoitlarni ta’minlanishi bilan bog‘liq asosiy vazifalari asosida belgilanadi:
• iqtisodiyotning real sektoriga investitsion moliya resurslar-ning samarali jalb qilinishi;
• kapitalning samarasiz tarmoqdan samaralisiga qayta taqsimlanishi;
• davlat budjetiga xizmat ko‘rsatishi, uning kamomadi (defi-tsiti)ni qoplash uchun pul mablag‘larining samarali jalb qilinishi;
• iqtisodiyot holatining aniq bozor indikatorlari yordamida ba-holanishi;
• inflatsiya sur’atlari va valuta kurslari o‘zgarishiga operativ ta’sirko‘rsatilishi;
•davlatning kredit-pul va budjet-soliq siyosatining obyektiv vamutanosiblikda olib borilishi;
• mulkka egalik huquqining ishlab chiqarish vositalariga qaytataqsimlanishi;
• jahon globallashuvi jarayonlariga milliy iqtisodiyotning integrallashuvi.
Moliya bozorining iqtisodiyotdagi funksiyasi asosida uning o‘rniva rolini makroiqtisodiy pozitsiyadan ko‘rish muhim ahamiyatga ega.Ma’lumki, mamlakatda tayyor mahsulotlar (xizmatlar)ningumumiy taklifi (Y) xarajatlar komponentlari orqali topilishi mumkin, ya’niY=C+I+X-M+TR.Ushbu ifodadagi parametrlarni quyidagicha belgilab olamiz:
C+I=A (absorbsiya), Y–C=S (milliy jamg‘armalar), X–M+TR=CAB (mamlakatning joriy to‘lov balansining hisobi). Natijada, quyidagi ifodalarni olish mumkin:Y–A=S–I va S–I= CAB. Bu tengliklar mamlakatda daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi ichki makroiqtisodiy disbalansning tashqi disbalans bilan bog‘liqligini bildiradi. Ikkala disbalans ham jamg‘armalar va investitsiyalar o‘rtasidagi disbalansga olib keladi, demak, ular iqtisodiyo‘sishning asosiy omillaridan hisoblanadi1. Bunda esa moliyabozorining qisqa va uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishni ta’minlashdagiroli beqiyosdir. Chunki aynan moliya bozori yordamida jam-g‘armalar shakllanadi (akkumulatsiyalanadi) va ular samarali investitsiyalarga transformatsiyalanadi (aylanadi). Qisqa davr ichida iqtisodiy o‘sish moliya bozori orqali mavjudmoliyaviy resurslardan samarali foydalanish hisobiga erishiladi.Ammo uzoq muddatli davrda iqtisodiy o‘sish ishlab chiqarishquvvatlarini investitsiyalar hajmini kengaytirish yo‘li bilan modernizatsiyalashuvi va oshirilishini talab etadi. Makroiqtisodiy barqarorlik sharoitida investitsiyalarga bo‘lgan talab esa moliyainstitutlari yordamida ichki va tashqi jamg‘armalar hisobigaqoplanadi.Bundan ayon bo‘ladiki, moliya bozori moliyaviy resurslar(jamg‘armalar)ni iqtisodiyotda samarali taqsimlash va qaytataqsimlash funksiyasini amalga oshiradi va iqtisodiyot holati «baro-metri» rolini bajaradi. Iqtisodiyotda moliyaviy oqimlar inflatsiya va foiz stavkasiga bog‘liq holda moliya bozori orqali taqsimlanadi va qayta taq-simlanadi. Bunda inflatsiya va foiz stavkasi moliya bozoriningmuvozanat holatiga ta’sir ko‘rsatadi.Yuqorida aytilganlarga asosan, makroiqtisodiy muvozanatni mosravishda quyidagi tenglamalar bilan ifodalash mumkin:
S = I (ushbu balansga rioya qilinganda umumiy talab va taklifo‘rtasida tenglikka erishiladi, ya’niS=Y–A–X=I,bu yerda, A=C+G – absorbsiya; Y–A – ichki jamg‘armalar;X – manfiy ishorali tashqi jamg‘armalar), MV = PT.
Ushbu tenglamalar bilan ifodalanadigan makroiqtisodiy muvozanat moliya bozori holatida o‘z aksini topadi, iqtisodiyotning holatini ekvivalent tarzda aks etiradi. Boshqacha qilibaytganda, moliya bozori iqtisodiyotning «egiz analogi» sifatidanamoyon bo‘ladi. Shuning uchun moliya bozori iqtisodiyotning «barometridir». Aytilganlar asosida moliya bozoridagi muvozanatni gipotetiktarzda quyidagi muvozanat tenglamasi bilan ifodalash mumkin:
SV = PT.bu yerda, T – moliya instrumentlari bo‘yicha tuzilgan shartnomalarhajmi (bu esa investitsiyalar hajmiga teng), ya’ni T = I; S – moliya-viy instrumentlar uchun taklif qilingan jamg‘armalar hajmi; V –investitsiya qilingan jamg‘armalarning foyda (zarar) bilan qaytishitezligi (vaqt oralig‘i, likvidliligi); P – moliyaviy instrumentlarbo‘yicha tuzilgan shartnomalar (bitishuvlar)ning bozor narxi.Demak, T = I ekanligini hisobga olgan holda moliya bozoriningmuvozanat tenglamasini quyidagicha ifodalash mumkin:SV = PI. (1)Ilmiy nuqtayi nazardan (1) tenglamani pulning miqdoriy naza-riyasiga o‘xshash moliya instrumentlari (qimmatli qog‘ozlarningyoki investitsiyalar)ning miqdoriy nazariyasi deb faraz qilishmumkin.Ma’lumki, S = I tenglik budjet-soliq siyosati asosida, MV = PTtenglik esa kredit-pul (monetar) siyosati asosida amalga oshiriladi.Bunda S→I→M→S ko‘rinishidagi davriy bog‘liqlik ushbu siyo-satlarning ekvivalentliligini bildiradi. Bu esa (1) tenglamaningmaqsadga muvofiq ekanligini anglatadi. Chunki ikkala siyosat hambarqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash maqsadida real iqtisodiyotuchun ishlaganligi (yo‘naltirilganligi uchun), ularning uyg‘un-lashuvi va optimal balansiga erishish (1) tenglamadan ko‘rinibturibdiki, moliya bozori orqali amalga oshirilishi tabiiydir. Ushbuholatni 2-chizmada ko‘rish mumkin.Bunda (2-chizma) MB – Moliya bozori; B – Markaziy bank;H – hukumat; UX – uy xo‘jaliklari; F – firmalar; Ts1 – Ts4 – B,X, UX va firmalarning moliya bozori (MB) bilan bog‘lanadiganlokal sikllari. Ushbu sikllar orqali mos ravishda moliyaviy oqimlar harakati moliya bozori qatnashchilari tomonidan amalga oshiriladi.