Moliyaviy tahlil

Nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar tashabbusiga ko’ra audit o’tkazish xususiyatlari

“Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunning 15-moddasiga muvofiq auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko’ra auditorlik tashkiloti tomonidan, ular o’rtasida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish yuzasidan tuzilgan shartnomaga asosan o’tkaziladi.

Shuningdek, auditorlik tekshiruvini o’tkazish bo’yicha ishlarga haq to’lash auditorlik tekshiruvini belgilagan organ hisobidan amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi prosessual qonunchiligiga muvofiq huquqni muhofaza qilish organlari (tergov organlari, sud va arbitraj sudi) xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishga topshiriq berishlari mumkin. Bunday topshiriq huquqni muhofaza qilish organlarida quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo’lganida beriladi:
- qo’zg’atilgan ( qayta ko’rilayotgan) jinoiy ishlar;
- fuqarolik ishini qabul qilish (qayta ko’rish);
- arbitraj sudining idoraviy tasarrufidagi ishlar.
Huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan beriladigan bunday topshiriqlar mazmuni jinoiy ish qo’zg’atish (qayta ko’rish), fuqarolik ishini qabul qilish (qayta ko’rish), arbitraj sudining idoraviy tasarrufidagi ishlar uchun asos bo’lgan holatlarga mos kelishi zarur. Bunday topshiriqlarga muvofiq o’tkaziladigan auditorlik tekshiruvlar muddati auditorlik tashkiloti bilan kelishilgan holda aniqlanib, odatda 1 oydan oshmasligi kerak.
Auditorlik tekshiruvini o’tkazishga topshiriq bergan huquqni muhofaza qilish yoki nazorat qiluvchi organlar tekshiruv o’tkazish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishlari, zarur hollarda auditorlar va ularni oila a’zolarining shaxsiy xavfsizliklarini ham ta’minlashi kerak. Shuningdek, oldin tekshirilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati aynan bir xil asoslarga ko’ra oldingi tekshiruvni o’tkazgan auditorlik tashkiloti tomonidan qayta tekshirishga ruxsat etilmaydi.
Nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko’ra o’tkazilgan auditorlik tekshiruvlar jarayonida olingan ma’lumotlar faqat mazkur organlar ruxsati bilan va ular ruxsat qilgan hajmda oshkor qilinishi mumkin.
Huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko’ra o’tkazilgan tekshiruvlar natijalari bo’yicha tuzilgan auditorlik xulosasi O’zbekiston Respublikasi jinoyat-prosessual kodeksiga muvofiq taynlangan sud-buxgalteriya ekspertizasi xulosasiga tenglashtiriladi.
Sud-buxgalteriya ekspertizasi ayrim o’ziga xos xususiyatlari bilan auditorlik tekshiruvlaridan tubdan farq qiladi. Ko’p hollarda ekspertiza ekspert muassasalarining maxsus xonalarida o’tkaziladi. Zarur hollarda ekspertiza o’tkazish joyi ekspert tomonidan, ekspertizani tayinlagan organ bilan kelishilgan holda aniqlanadi.
Xulosa tuzish uchun zarur bo’lgan dastlabki va yig’ma buxgalteriya hujjatlari, hisob registrlari va hisobot shakllari ekspertiza obektlari bo’lib hisoblanadi. Shuningdek, ekspertiza o’tkazish jarayonida taftish dalolatnomasi, ekspert xulosalari, ayblanuvchilar, jabrlanuvchilar va guvohlarning ko’rsatmalari va ishdagi boshqa materiallarda keltirilgan ma’lumotlardan ham foydalanish mumkin.
Sud-buxgalteriya ekspertizasini amalga oshirishda quyidagilarni aniqlashga doir masalalar hal etiladi:
- tovar-moddiy zahiralar, pul mablag’larining kamomadi yoki oshiqcha chiqishi va moddiy zarar summalari bilan bog’liq ma’lumotlarning haqqoniyligi;
- tovar-moddiy zahiralarni qabul qilish, saqlash, sotish va pul mablag’larining harakatiga doir muomalalarni rasmiylashtirishning to’g’riligini;
- moliya-xo’jalik faoliyatiga doir muomalalarni hujjatlarda aks ettirishning buxgalteriya hisobi xalqaro va milliy standartlari hamda boshqa tegishli me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi;
- tergov olib borilayotgan ishga aloqador shaxslar ko’rsatmalarining buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga muvofiqligi;
- materiallar, tayyor mahsulotlar, tovarlar va pul mablag’larini kirimi, chiqimi hamda hisobdan o’chirilishining hujjatlar bilin asoslanganligi, hisobga olinmay qolgan mahsulotlar hajmi va qiymatini texnologlar, tovarShunoslar va boshqa mutaxassislar xulosalarini hisobga olgan holda aniqlash;
- fuqarolik sudlov ishlari tartibida hal etiladigan da’volarga doir summalar miqdorining hujjatlar bilan asoslanganligi;
- tovar-moddiy zahiralar va pul mablag’larining kamomadi yoki oshiqcha chiqishi vujudga kelgan davrda moddiy javobgar hisoblangan shaxslar hamda ekspertiza jarayonida buxgalteriya hisobi va nazorat talablariga rioya qilinmaganligi aniqlanganda, buning uchun mas’ul shaxslar;
- moddiy zarar etkazilishiga olib kelgan yoki uning o’z vaqtida aniqlanishiga to’sqinlik qilgan, buxgalteriya hisobi va nazorat tizimining kamchiliklari...

•