Moliyaviy va boshqaruv hisobi

 
9.7. Хo’jalik yurituvchi subyektlarning segmentlari bo’yicha hisobot 
tizimini tuzishning vazifalari va bosqichi 
Segmentlar bo’yicha hisobni yuritish va hisobot tuzish tizimini yaratishdan 
maqsad mulk egalari va hamma bosqichdagi menedjerlarni ushbu bo’limlarning 
faoliyatini tahlil qilish va oqilona boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur 
bo’lgan to’liq, tezkor va ishonchli ma’lumotlar bilan ta’minlashdir. 
Zarurat tug’ilganda ushbu ma’lumotlarni moliyaviy hisob to’liq holda va 
tezkor yetkazib bera olmaydi. Shuning uchun ham segmentlar bo’yicha hisobni 
yuritish: hozirda amal qilinayotgan hujjatlarning aylanishini takomillashtirishga 
yordam beradi; kompaniyaning va ayrim mas’uliyat markazlari faoliyatining 
ko’rsatkichlarini muqobillashtirish imkoniyatini yaratadi; natijada kompaniyaning 
oladigan foydasi hajmining ko’payishiga yordam beradi. 
Shuning uchun segmentlar bo’yicha hisob va hisobotni tashkil qilishda 
quyidagilarga amal qilish lozim: ushbu tizimni tadbiq qilish va unga xizmat qilish 
xarajatlari ulardan foydalanish natijasida ko’rilgan samaradan kam bo’lishi kerak; 
ushbu 
tizim 
ma’lumotlarining 
sirliligini 
ta’minlashi 
lozim; 
tizim 
avtomatlashtirilgan va qulay bo’lishi lozim. 

---

357 
Segmentlar bo’yicha hisobni yuritish tizimi tegishli subyektda quyidagi 
bosqichlarni bosib o’tishini talab qiladi: 
1-bosqich. Mas’uliyat markazlariga ajratilgan holda boshqarishning 
markazlashmagan tarkibini shakllantirish. Mas’uliyat markazlari o’z navbatida 
foyda markazi va xarajatlar markaziga bo’linishi shart. Ushbu shartdan kelib 
chiqqan holda boshqaruv tarkibini quyidagicha shakllantirish maqsadga muvofiq 
bo’ladi. (9.5-chizmaga qarang). 
Ushbu keltirilgan loyiha bo’yicha boshqaruv tashkil qilinsa foyda markazi 
sifatida ayrim olingan har bir do’kon va xarajat markazi sifatida esa idora va 
omborlar faoliyat ko’rsatadi. Natijada foyda markazlari bo’yicha olingan 
boshqaruv axborotlari asosiy o’rin tutadi. Chunki ularning faoliyatini oqilona va 
muqobil boshqarish kompaniyaning umumiy foydasiga to’g’ridan to’g’ri ta’sir 
qiladi. Chunki foyda markazlari sarflangan xarajatlarni qoplabgina qolmay 
subyekt uchun foyda ham olib kelishi kerak. Хarajatlarning paydo bo’lish 
markazlari hisoblangan mas’uliyat markazlari bo’yicha boshqaruv hisobi va 
nazorati o’rnatiladi. 
Ma’suliyat markazlarining faoliyati uchun javobgar shaxslar tegishli 
segmentlarning rahbarlariga yuklatilgan. Ushbu markazlarning faoliyati o’z 
navbatida tegishli bo’limlarning rahbarlari tomonidan nazorat qilinadi. 

---

358 
9.5-chizma. «Maxmud» kompaniyasining loyihadagi tashkiliy tarkibi. 
Mas’ul xodimlar-mutaxassislar va bo’limning direktorlari mansab huquqi 
chegarasida boshqaruv qarorlarini qabul qiladilar. Ularning huquq chegarasidan 
chiqqan ayrim muammo va masalalar esa bosh direktor tomonidan yoki direktorlar 
kengashi tomonidan yechiladi. Direktorlar kengashining yig’ilishi ikki usulda 
o’tkazilishi mumkin: departamentlarning direktorlari ishtirokida ochiq yig’ilish; 
zarur departamentning direktori ishtirokidagi yig’ilish. 
Ushbu yig’ilishda ko’riladigan va yechiladigan masalaga bog’liq holda 
yig’ilish o’tkaziladi. Misol, kommersiya direktori keyingi kunlardagi tovar 
aylanishini tahlil qilib 16-do’konda ushbu ko’rsatkichning pasayib ketganligini 
qayd qildi. Ushbu do’konning direktoridan kelgan ma’lumotga qaraganda yaqin 
joyda yangi magazin ochilib shunga o’xshash tovarlar bilan savdo qilinayotgani 
ma’lum bo’ldi. Demak, ushbu holat bo’yicha ma’lum qaror qabul qilish lozimki: 
ushbu 16-do’kondagi tovarlarning aylanishi va savdo hajmini ilgarigi holatiga 
qaytarish tadbirini belgilash; boshqa do’konlarning yaqinida imkoniyati boricha 
shunga o’xshash do’konlarni qurishga halaqit berish. 
Bosh dir
е
ktor 
B
o‘
limlar dir
е
ktorlarining k
е
ngashi 
Bo‘limlarning dir
е
ktorlari 
Mas'uliyat 
markazlari 
Idora (ofis) 
Ombor 
Do‘konlar 
Xarajatlarning 
markazlari 
Foyda markazi 

---

359 
Demak, ushbu masalaga bag’ishlangan majlisni tezlik bilan o’tkazish lozim. 
Ayrim hollarda xususiy masalalarni yechish zaruriyati tug’ilganda u yoki bu 
do’konning direktorini almashtirish masalalari ko’rilsa bosh direktor xodimlar 
bilan shug’ullanadigan mas’ul shaxs va kommersiya direktorining fikri bilan 
kifoyalanishi mumkin. 
Kompaniyaning markaziy idorasi bo’yicha holat boshqacha bo’ladi. Ushbu 
xarajat markazining faoliyati bo’yicha mas’ullikni kompaniyaning moliyaviy 
direktoriga yuklash mumkin. U idoradagi xarajatlarning paydo bo’lish sababi va 
joylari ustidan nazorat o’rnatadi. Hamma bo’limlarning direktorlari zaruriyat 
tug’ilganda xarajatlarning ortiqcha sarfi bo’yicha moliyaviy direktorga tushintirish 
xatlari yozishi shart, chunki ushbu bo’limlarning, qolaversa kompaniyaning 
budjeti direktorlar kengashining yig’ilishida yilning boshida tasdiqlangan. Ushbu 
farqlar yig’ilgan holda bildirishnoma ko’rinishida kelgusida qaror qabul qilish 
uchun bosh direktorga beriladi. Chunki budjetni tasdiqlayotgan vaqtda chetga 
chiqish chegarasi ham tasdiqlanadi. 
2-bosqich. Mas’ullik markazlari bo’yicha sarflangan xarajatlarning 
moddalarini kodlashtirish. Segmentlar bo’yicha xarajatlarni hisobga olish tizimini 
tashkil qilishda ushbu markazlarning xarajat va daromadlarini aniq va analitik 
holda ko’rsatish, faoliyatining natijalarini baholash va hisobotlarni tuzish uchun 
har bir mas’uliyat markazi bo’yicha xarajat va daromadlarni moddalar bo’yicha 
kodlashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ushbu muhim vazifani amaliyotga 
tadbiq qilish uchun mazkur kompaniyada qo’llaniladigan schyotlarning ishchi 
rejasini tuzishni talab qiladi. Ushbu masalani yechish tartibini kompaniyaning 
muomala xarajatlarini hisobga olish jarayoniga tadbiq qilib ko’ramiz. 
Ayrim olingan segmentlarning faoliyatini nazorat qilish va baholash uchun 
quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim: 
a) ushbu xarajatlarni o’zgaruvchan, o’zgarmas va shartli o’zgarmas 
xarajatlarga turkumlash lozim: o’zgaruvchan xarajatlarga tovarlarni sotish 

---

360 
hajmiga mutanosib ravishda o’zgaradigan xarajatlar kiradi; o’zgarmas 
xarajatlarga esa teskarisi, ya’ni ushbu markazlar faoliyatining kengayishi- 
tavsiflanishi hajmining o’zgarishidan qat’iy nazar o’zgarmaydigan xarajatlar 
(do’konni asrash, soliqlar) kiradi; shartli o’zgarmas xarajatlarga esa yuqoridagi 
guruhlarga ta’lluqli bo’lmagan xarajatlar kiradi. 
b) mas’uliyat markazlarining xarajatlarini tartibga solinadigan va tartibga 
solinmaydigan xarajatlarga bo’lish: tartibga solinadigan xarajatlarga ushbu 
rahbarlarning qarorlariga asosan o’zgartiriladigan xarajatlar. Boshqacha qilib 
aytganda ushbu xarajatlarning miqdori rahbarning qaroriga asosan o’zgarishi 
mumkin bo’lgan xarajatlar kiradi; tartibga solinmaydigan xarajatlarga esa ushbu 
markaz rahbarining qarori ta’sir qilmaydigan xarajatlar kiradi. 
Ushbu tartibdan kelib chiqqan holda kompaniyada qo’llanilayotgan 
schyotlarning rejasiga quyidagi o’zgartirishlar kiritish maqsadga muvofiq bo’ladi.
bir xarajat moddasiga qo’shimcha belgilar qo’yiladi: 1-o’zgaruvchan xarajat, 2-
o’zgarmas xarajat, 3-shartli o’zgarmas xarajat, 4-tartibga solinadigan xarajat, 5-
tartibga solinmaydigan xarajat. Ushbu kodlashtirish buxgalteriyaning ishini 
ko’paytirmaydi, balki ushbu tarmoqning hisobini yuritayotgan buxgalterni 
segmentlarning xarajatlari bo’yicha tahlil qilish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar 
bilan ta’minlaydi. Chunki hozirgi davrda hisob, tahlil va baholash ishiga 
kompyuterlarning keng joriy qilinishi ushbu ishlarni ancha yengillashtiradi. Ushbu 
taklifdan kelib chiqqan holda 9410-«Muomala xarajatlari» schyotlari guruhini 
amaliyotga tadbiq qilishga harakat qilamiz.
Misol, 9414-"Mehnat xaqi bo’yicha sarflar" schyotini olib qaraylik. 
9414
/
1
/
4. Demak, ushbu xarajatlar o’zgaruvchan va tartibga solinuvchi xarajatlar 
guruhiga kiradi. Ushbu kompaniyadagi dastlabki hujjatlarga ishlov berayotgan va 
muomala 
xarajatlari 
to’g’risidagi 
ma’lumotlarni 
shakllantiradigan 
buxgalteriyaning ish tartibi segmentlar bo’yicha hisobni joriy qilish natijada 
ahamiyatli darajada o’zgarmaydi. Ushbu hisobda ilgari kodlashtirilgan 

---

361 
xarajatlarning moddasi saqlanib qolinadi. Хarajatlar moddasining belgilari mas’ul 
buxgalter tomonidan shakllantiriladi.
Misol, tovarlarni saqlash va tashish xarajatlarini 30-do’kon bo’yicha 
kodlashtiramiz -9411
/
30
/
11
/
100. Bu yerda,
9411-"Тovarlarni saqlash va tashish xarajatlari" schyoti; 
30- 
analitik hisobning birinchi bosqichi- magazinning nomeri; 
11-analitik hisobning ikkinchi bosqichi- xarajatlarning moddasi; 
100-analitik hisobning uchinchi bosqichi- ta’sischilarga beriladigan 
hisobotlarning shakllanishi. 
Segmentlar bo’yicha hisobda xarajatlarning turkumlanish belgilari bo’yicha 
ma’lumotlar avtomat ravishda taqsimlanadi. Yuqorida keltirilgan xarajatlaning 
moddasi quyidagi ko’rinishda keltirilishi mumkin: 9411
/
30
/
11
/
100, 1.4. Bu 
yerda qo’shimcha 1-o’zgaruvchan xarajat va 4 esa tartibga solinadigan xarajat 
ekanligini bildiradi. 
Ayrim hollarda xarajatlar bo’yicha ma’lumotlar tegishli belgilari bo’yicha 
ajratilmasligi va tegishli magazinning faoliyatini yoritadigan tezkor hisobning 
ma’lumotlari tegishli departamentga umumiy summada taqdim qilinishi mumkin. 
Shunday qilib, segmentlar bo’yicha hisobni yoritadigan buxgalter o’zining 
shaxsiy kompyuteriga ega bo’lgan holda butun buxgalteriyadagi axborotlarga 
kirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Boshqa iste’molchilar, foydalanuvchilar uchun 
ushbu axborotlarga kirish yo’li berk bo’ladi. Buxgalteriya axborotlarini olish 
imkoniyatlari 
ushbu 
buxgalteriyada 
ishlayotgan 
xodimlarning 
mansab 
pog’onalaridan kelib chiqilgan holda belgilanadi. 
Segmentlar bo’yicha hisobotlarning shakllanishining tezkorligini oshirishning 
ikkita yo’li mavjud: 
a) kamroq sarf talab qiladigan yo’l. Ushbu yo’l tanlanganda foyda markazlari 
tomonidan tovarlar va kassalar bo’yicha hisobotlarni tayyorlash muddatlarini 

---

362 
qisqartirish. Ushbu jarayonda kassa bo’yicha hisobotni tayyorlashda hech qanday 
muammo yo’q. Chunki hozirda kassa bo’yicha hisobot har kuni topshirilmoqda. 
Тovarlar bo’yicha hisobotni tayyorlashdagi asosiy muammo ushbu 
hisobotlarning oraliq davrini qisqartirish va tegishli ma’lumotlarni buxgalteriya 
hisobining tizimiga kiritishdir. Lekin tegishli do’konlar va omborlar bo’yicha 
ushbu hisobotlarni har uch kunda topshirsalar hujjatlarga do’kon va omborlarda 
ishlov berish va tekshirish uch marta qisqaradi. Omborlarda tovarlarning harakati 
bo’yicha hisobotni miqdor-summa kartochkasiga va omborning kirim va chiqim 
daftariga asosan kunda tayyorlash imkoniyati bor.
Shunday qilib ushbu tovar hisobotini haftada ikki marta topshirsalar 
buxgalteriyada tekshirilmagan hujjatlarning miqdori ham kamayadi. Ushbu tartib 
qo’llanilganda xaftaning birinchi yarmidagi tovarlarning holati to’g’risidagi 
ma’lumot kechi bilan rahbariyatga juma kuni ertalab yetkaziladi, bu uning 
tezkorligini oshiradi va boshqaruv qarorining nisbatan to’g’ri qabul qilinishiga 
olib keladi. 
b) ushbu muammoni yechishning ikkinchi yo’li. Bu yo’l ko’p sarflarni talab 
qiladigan global yo’l hisoblanadi, lekin ushbu variant tadbiq qilinsa boshqaruvning 
samaradorligi tubdan oshadi. Bu usul o’zida hisobotlarni avtomatlashtirish, ya’ni 
tovarlarning va pul mablag’larining harakatini kompyuterlashdir. Natijada har 
kunda olingan, sarflangan tovarlarning natura va summa harakatini, pulning 
olinishini kompyuterga kiritish, ushbu muomalalarni kodlashtirish va ertalab 
markaziy ofisdagi kompyuterga o’tkazish imkonini yaratadi. Natijada o’tgan 
kundagi tovarlarning harakati va bugun ertalabda mavjud bo’lgan tovarlarning 
turlari bo’yicha miqdor va summa ko’rsatkichida tegishli ta’minot, kommersiya 
bo’limlarida va bosh direktorning stolida bo’ladi.
Bu esa o’z navbatida tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos 
bo’ladi va tovarlarga bo’lgan talablar o’rganiladi, tovarlarning taqchilligining 

---

363 
oldini olish bilan bir vaqtda u yoki bu do’konda uning ortiqcha yig’ilib qolishiga 
yo’l qo’ymaydi.
3-bosqich. bir segment bo’yicha reja va hisobot ishlarini tashkil qilish. 
Boshqaruv hisobini amaliyotga tadbiq qilish natijasida mas’uliyat markazlari 
bo’yicha sarflar va daromadlarni rejalashtirish imkoniyati yaratiladi va natijada: 
biznes segmentlarining baho siyosatini ishlab chiqish; haqiqiy ko’rsatkichlar bilan 
rejadagi ko’rsatkichlar o’rtasidagi farqlarni aniqlash; ushbu farqlarning sabablarini 
topish imkoniyati yuzaga keladi. 
Segmentlar bo’yicha hisobotning asosiy vazifalaridan biri biznes segmentlari 
bo’yicha tasdiqlangan me’yorlardan sodir bo’lgan farqlar bo’yicha hisobotlarni 
taqdim qilishdir. Ushbu farqlarni o’z vaqtida aniqlash va sababalarini bilish 
natijasidagina ularni tezkorlik bilan tugatish imkoniyati vujudga keladi. 
Тegishli segmentlarning budjet va me’yorlarini buxgalter-tahlilchi ishlab 
chiqayotganda ushbu segmentlarning direktorlari bilan uzviy aloqada bo’ladi, 
rejalashtirish usullaridan foydalanadi, oldingi davr ko’rsatkichlarini chuqur tahlil 
qilib o’rganib chiqadi, ichki standartlar va istiqbollarni ishlab chiqadi. Ushbu 
hisobot quyidagi shaklda va tartibda tuziladi (9.8-jadvalga qarang).
9.8-jadval 
Тovar oqimlarining harakati bo’yicha hisobot (ming so’m) 
12-son do’kon bo’yicha 01.03-05.03.20xx. yil davri uchun. 
№ 
Ko’rsatkichlar 
Тovarlarning guruhi 
1. 01.03 sanasidagi qoldiq 
350 
420 
180 
190 
210 
260 
2. Kirim, jami 
420 
360 
210 
200 
160 
190 
2.
1 
Mustaqil olingan 
130 
140 
110 
90 
60 
80 
2.
2 
Markazlashgan 
holda 
olingan 
290 
220 
100 
110 
100 
110 

---

364 
3. Sotilgan 
530 
490 
300 
320 
290 
400 
4. Do’konlararo berilishi 
100 
25 
30 
10 
20 
0 
6. Qaytarilgan, jami 
20 
10 
- 
10 
- 
20 
6.
1 
Omborga 
9 
5 
- 
10 
- 
5 
6.
2 
Mol yetkazib beruvchiga 
11 
5 
- 
- 
- 
15 
7. Тovarlarning 
hisobdan 
chiqarilishi 
5 
- 
3 
- 
4 
5 
8. 05.03 sanasiga qoldiq 
115 
345 
57 
50 
56 
25 
Ushbu hisobot ma’lumotlariga asosan dolzarb muammolardan biri 
hisoblangan tovarlarning oqimini muqobillashtirish muammosini yechish mumkin. 
Ushbu hisobot kommersiya bo’limiga topshiriladi va hamma yo’nalishlar bo’yicha 
tovarlarning harakatini kuzatish va nazorat qilish imkoniyatini yaratadi. Shu bilan 
bir qatorda
kommersiya bo’limi, ta’minot bo’limlarining direktorlari do’konlarning va 
omborlarning faoliyatini boshqarish va bir-biriga bog’lash imkoniyatiga ega 
bo’ladilar.
Misol, fevral oyining oxirgi 8 kunlik (21-28) hisobotini tahlil qilish natijasida 
bir qator do’konlarda (3, 9, 18, 21, 24, 29) tovarlarning 1-4 guruhlari bo’yicha 
ortiqcha qoldig’i aniqlandi, vaholanki ushbu tovarlar bo’yicha taqchillik 1. 4, 8, 
23, 26 do’konlarda vujudga keldi. Lekin shu vaqtning o’zida 2-omborda ushbu 
tovarlarning o’rtacha 10-13 kunlik zaxirasi mavjud edi. Ushbu holatlarni chuqur 
va tezlik bilan o’rganib tovarlarning do’konlar o’rtasidagi va ombordan olinishini 
oqilona tashkil qilganda tovarlarning aylanishi o’rtacha 5-8 %ga oshgan va 
olinadigan foyda 9-11%ga ko’paygan bo’lar edi. Bundan tashqari bitta do’konda 
(12-do’kon) 5 kun ichida 17000 so’mlik tovar hisobdan chiqarilgan, demak, ushbu 

---

365 
do’kon 17000 so’m zarar ko’rgan. Ushbu raqamni kompaniya bo’yicha hisoblasak 
o’rtacha 500-530 ming so’mni tashkil qiladi. Тegishli do’konlar rahbarlarining 
ushbu hisobotiga asosan har bir do’kondagi tovarlarning turlarini tartibga solish 
mumkin. 
Misol, ushbu do’konda 1-guruh tovarlariga bo’lgan talab ancha kamaydi, 
ya’ni 100000 so’mlik tovar qoldig’i qoldi, lekin boshqa tovarlarga bo’lgan talab 
oshdi. Ushbu ma’lumotlarga asosan kommersiya direktori boshqa do’konlardagi 
shu tovarga bo’lgan talabni o’rganib uning bir qismini boshqa do’konga o’tkazish 
(100 ming so’m) to’g’risida tezlik bilan buyruq beradi va talab katta bo’lgan 
tovarlarni (6-guruh) tezlik bilan ombordan olishga yoki mustaqil sotib olishga 
ruxsat beradi. 
Keyingi taqdim qilinadigan hisobot tovar guruhlari bo’yicha ularning 
foydalilik darajasini aniqlash imkonini yaratadi. Shu maqsaddan kelib chiqqan 
holda do’konning sarflariga qo’shiladigan bilvosita xarajatlar tovarlarning ayrim 
guruhlari o’rtasida belgilangan tartibda taqsimlanadi. 
Shu bilan bir qatorda ushbu keltirilgan hisobot bahoni shakllantirish uchun 
zarur bo’lgan ma’lumotlarni beradi. Bu hisobot ulardan foydalanuvchilarning 
xohishi bo’yicha belgilangan davrlarda (har kuni, 3, 5 kunda) tuziladi va taqdim 
qilinadi (9.9-jadvalga qarang). 
Ushbu hisobotni chuqur o’rganish natijasida qayd qilish mumkinki, ayrim 
tovarlarni sotishdan yuqori darajada foyda olinsa 15-20 %gacha (5-6 guruh) 
boshqa guruhdagi tovarlarni sotishdan olingan foyda nisbatan kam darajada, 13 
%gacha. Demak, do’kon rahbarining oldiga qo’yilgan masala ushbu kam foyda 
olinadigan tovarlarga qo’yiladigan ustamalarni qayta ko’rib chiqish va ularni 
guruhlari bo’yicha talabga tayangan holda tartibga keltirish lozimligidir. Demak. 
boshqa do’konlardagi ahvollarni ham tezlikda o’rganib chiqib salbiy holatlarni 
tugatish, tovarlarning guruhlarini talabga muvofiq tartibga keltirish va baho 
siyosatini qayta ko’rib chiqish masalasini qo’yadi.

---

366 
Ushbu hisobotda xarajatlarni o’zgaruvchan va o’zgarmas xarajatlarga bo’lish 
ularning mas’uliyat markazlarida o’zlarini tutish va moliyaviy natijalarga ta’sirini 
o’rganishga 
yordam 
beradi. 
Ayrim 
hollarda 
ushbu 
hisobotlardan 
foydalanuvchilarning talablaridan kelib chiqqan holda ushbu xarajatlar yana ham 
maydalashtiriladi, ya’ni ular moddalarga bo’lingan holda guruhlanadi va ta’siri 
o’rganib chiqiladi.
Kompaniyaning butun faoliyati yuzasidan tuzilgan yig’ma hisobot ushbu 
subyekt umumiy faoliyatining yakunini aks ettiradi va uning ma’lumotlari ilgari 
davrdagi natijalar bilan solishtirilgan holda taqqoslanib joriy yildagi xo’jalik 
faoliyati baholanadi. 
9.9-jadval 
12-do’konning faoliyati bo’yicha hisobot, ming so’m. 
01.03-05.03.20xx yil