Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Ko’rsatkichlar 
Hisobot davrida 
Yil boshidan 
smeta 
bo’yicha 
farqi 
+
,- 
smeta 
bo’yicha 
farqi 
+
,- 
Brigadirning hisoboti 
Asosiy xomashyo va materiallar 
43000 
-1000 
134000 
1200 
Mehnat sarflari 
214000 
2400 
588300 
8400 

---

351 
Yordamchi materiallar 
18500 
-300 
40000 
-800 
Тexnologiya uchun energiya 
9800 
350 
29400 
2500 
Boshqalar 
3400 
100 
5400 
400 
Jami 
288700 
1550 
777100 
11700 
Ishlab chiqarish sexining boshlig’iga hisobot 
1-brigada 
288700 
1550 
777100 
11700 
2-brigada 
214500 
1120 
628200 
8900 
------- 
---------- ----------
- 
----------- ---------
--- 
Brigadalar bo’yicha jami 
887800 
2460 
2753800 
26000 
Umumsex sarflari: 
Sex ustalarining mehnat xaqi 
ajratmalari bilan 
126000 
0 
700000 
0 
Uskunalarning eskirishi
104000 
0 
308000 
0 
Elekt energiya sarflari 
35000 
2600 
104500 
6400 
Sexni tozalash sarfi 
18900 
-670 
83500 
-3000 
Jami 
1171700 
-4390 
3949800 
29400 
Subyektning bosh menedjeriga hisobot 
Ishlab chiqarish sexi 
1171700 
-4390 
3949800 
29400 
Quyish sexi 
893500 
-1900 
3026790 
2300 
Yig’uv sexi 
1347900 
5800 
4873200 
19800 
------- 
--------- 
--------- ----------- ---------
- 
Sexlar bo’yicha jami 
4616100 
4390 16155790 
4280 
Umumxo’jalik sarflari: 
Imoratlarning eskirishi 
35000 
0 
165000 
0 

---

352 
Isitish va yoritish 
84000 
150 
213000 
4780 
Ma’muriyatning mehnat xaqi 
235000 
12300 
487600 
45780 
Subyekt bo’yicha sarflarning jami 
4970100 
18190 17021390 
93360 
Ushbu hisobotlardan ko’rinib turibdiki, har xil boshqaruv pog’onalaridagi 
xarajat markazlarining hisobotlari o’rtasida mustahkam bog’liqlik mavjud. Misol 
tariqasida ko’rayotgan subyektda boshqaruv uchta pog’onadan tashkil topgan: 
brigadirlar tomonidan nazorat qilinadigan brigadalar; sexlarning rahbarlari
tomonidan nazorat qilinadigan sexlar; bosh menedjer tomonidan nazorat 
qilinadigan subyekt. Ushbu menedjer o’z navbatida ishlab chiqarish bo’yicha 
javob beradigan bosh direktorning muoviniga bo’ysunadi. 
Ilgari qayd qilganimizdek, yuqori boshqaruv pog’onalariga taqdim 
qilinadigan hisobotlar pastki pog’onaga topshirilgan segmentlar bo’yicha 
hisobotlarning yig’ma nusxasi bo’lishi mumkin emas. 
Chunki ushbu sarflar nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan 
xarajatlardan tashkil topganligi uchun va pastki boshqaruv pog’onasida nazorat 
qilinmaydigan xarajatlarning inkor qilinganligi sababli ushbu hisobotlarning 
o’rtasida farqlar vujudga keladi. Lekin shuni ham ta’kidlash lozimki umuman 
xarajatlar ularning sodir bo’lish turlaridan qat’iy nazar kimningdir tomonidan 
nazorat qilinadi. Misol, umumxo’jalik sarflarini sex yoki bo’limlarning rahbarlari 
nazorat qila olmaydilar. Ushbu xarajatlarning sarfi ustidan subyektning bosh 
direktori nazorat o’rnatadi. 
Chunki ushbu xarajatlar hamma sex va bo’limlar uchun umumiy bo’lganligi 
sababli bo’limlarning rahbarlari ularning sarfi ustidan nazorat o’rnata olmaydilar. 
Shunga o’xshash brigadirlar va ustalar nazorat qilishi mumkin bo’lmagan 
umumsex yoki umumbo’lim sarflarining ustidan mazkur sexlar yoki bo’limlarning 
rahbarlari nazorat o’rnatadilar. 

---

353 
Bundan tashqari, ayrim holatlarda subyektlarning bosh direktorlari ayrim sex 
va bo’limlarning boshliqlarini ularning nazorat qilish doirasidagi ayrim 
xarajatlarning ustidan nazoratni amalga oshirishdan ozod qilishlari ham mumkin. 
Misol tariqasida ushbu rahbarlar nazorat qilishi mumkin bo’lgan xarajatlarning 
ikki moddasini: elektr quvvatlarining sarfi; telefon xizmatlarining sarfi ko’rib 
chiqamiz. 
Elektr quvatlarining sarfi ustidan nazorat o’rnatganda menedjerlar eng avvalo 
ish kunining oxirida xodimlar o’zlari ishlayotgan mashinalar, uskunalar va 
kompyuterlarni tokdan ajratishi, ortiqcha priborlarning elektrga ulanmasligini 
nazorat qiladilar. 
Тelefon xizmatlarining sarfini nazorat qilish uchun esa ortiqcha 
so’zlashuvlarning oldini olish maqsadida yoki kimning gaplashganligini bilish 
uchun shaharlararo va davlatlararo telefon aloqalarini kodlashtirish zaruriyatini 
keltirib chiqaradi. Ushbu sarflar uncha katta hajmda bo’lmasa ham ularning 
ustidan nazorat o’rnatish tadbirlari qimmatga tushadi, lekin ushbu nazoratni 
o’rnatish zarur. Shuning uchun ham ma’muriyat ushbu sarflarni menedjerlar uchun 
quyidagi sabablarga muvofiq nazorat qilinmaydigan deb tan olishga majburdirlar: 
ushbu sarflarning ahamiyati uncha katta emasligi; tejamkorlik shartiga rioya qilish. 
Misol uchun elekt quvvatini tejashdan olingan naf ushbu nafni olish uchun 
sarflangan xarajatlardan ortiq bo’lishi lozim. Chunki bo’limlarning ichki 
hisobotlariga asosan nazorat qilinadigan sarflargina qo’shiladi.
Foyda markazlari bo’yicha tuziladigan hisobotlarning ham asosida nazorat 
qilish imkoniyati, sharti yotadi. Ushbu hisobot ham boshqaruv pog’onasiga 
muvofiq ravishda tuzilgan bo’lib unda ko’rsatiladigan foyda markazlari tegishli 
muomalaviy segmentlar bo’yicha va hududlar bo’yicha tashkil qilinadi. Pastki 
tabaqada joylashgan bo’limlarning rahbarlari o’zlari ishlab chiqargan 
mahsulotlarning sotilishi bo’yicha mas’uldirlar va ular subyektning bosh 
direktoriga bo’ysunadilar.

---

354 
Foyda bo’yicha hisobot tuzilganda marjinal daromadning pog’onama-
pog’ona hisoblanishini talab qiladi, chunki ushbu tartib bir tomondan 
o’zgaruvchan xarajatlarning ta’sirini yoritsa ikkinchi tomondan esa yakuniy 
moliyaviy natijani shakllantiradi. Bundan tashqari, ushbu tartibda yondashish 
yakuniy foydaning tarkibini tahlil qilishni yengillashtiradi. Natijada har bir ayrim 
olingan mahsulot va xizmatlarning to’g’ri doimiy xarajatlarni qoplashga qo’shgan 
hissasini va natijada subyektning olgan umumiy foydasiga qo’shgan hissasini 
aniqlashga yordam beradi.
Doimiy xarajatlarni qoplashni hisobga olishning ushbu tartibi segmentlarning 
faoliyatlarini turlari va joylanish hududlari bo’yicha rentabellik darajasi 
to’g’risidagi axborotlarni foydalanuvchilarga yetkazib beradi. Ushbu holatda ham 
yuqorida ta’kidlangan ikkita prinsip (shart)ga rioya qilinadi: 

boshqaruv pog’onasiga qarab hisobotning analitik darajasi pasayib boradi; 

hisobot ko’rsatkichlarining nomlanishi yo’qolib boradi. 
Bo’limlarning ma’muriy boshqaruv xarajatlari mahsulot va xizmatlarning 
turiga taqsimlanmaydi. Chunki ular joylarning doimiy xarajatlari bo’lganligi 
uchun olingan umumiy marjinal daromadning summasidan chegiriladi. Ushbu 
umumiy sarflarga shu joyda joylashgan filial ma’muriyatining mehnat haqi, 
imoratlarni asrash va boshqa sarflar kiradi. Boshqa muomalaviy xarajatlarni 
subyektning o’zi amalga oshiradi. Ushbu xarajatlar tegishli bo’lim va filialning 
xarajatlari summasidan chegiriladi (qoplanadi). 
9.7-jadval 
Boshqaruv pog’onalarining darajasi sharoitida foyda markazlarining faoliyati 
bo’yicha hisobotning shakli (ming so’m). 
Ko’rsatkichlar 
Yil boshidan 
Subyekt 
Subyektda
gi 
Filiallar 
bo’yicha 

---

355 
bo’lim 
Urganch 
Andijon 
jami 
smet
a 
farqi smet
a 
farqi smet
a 
farqi smet
a 
farq
i 
Mahsulotni 
sotishdan 
daromad 
430
00 
65 
330
00 
-14 
380
00 
115 
114
000 
66 
Sotilgan 
mahsulotning 
ishlab chiqarish tannarxi 
300
00 
197 
323
10 
-199 265
00 
264 
888
10 
231 
Yalpi foyda 
130
00 
-132 131
0 
185 
115
00 
-149 251
90 
-65 
Subyektning 
muomalaviy xarajatlari 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
150
00 
76 
Subyektning 
muomalaviy foydasi 
101
9 
-
141 
Segmentlar bo’yicha foyda yuzasidan tuziladigan hisobotning boshqa 
alternativ varianti ham mavjud bo’lib ushbu tartibda marjinal daromalning 
ko’rsatkichlari o’rniga segmentlarning yalpi foydasi hisoblanib aniqlanadi. Ushbu 
hisoblash quyidagi formulaga asosan amalga oshiriladi: F
Σ
qD
Σ
-Тm 
Bu yerda: F
Σ
-
yalpi foyda
; 
D
Σ
- yalpi daromad va Тm- mahsulotning tannarxi. 
Lekin amaliyotda foyda markazlari bo’yicha hisobotlarni tuzishda ushbu 
masalalarni chuqurroq yoritish imkoniyatlari mavjud. Ushbu holatlarda hisobot 
segmentlarining muomalaviy foydalarini yoritishgacha kengaytiriladi va foyda esa 
segmentlarning olgan yalpi foyda summasidan subyektning muomalaviy 
xarajatlarini chegirish natijasida topiladi. Bu tartibni joriy qilishda ehtiyot bo’lish 
kerak, chunki ayrim hollarda bo’limlarning xaqiqatda olgan foydasining hajmini 
noto’g’ri ko’rsatishga va noto’g’ri baholashga olib kelishi mumkin. Ushbu 
muomalaviy xarajatlarni taqsimlashning uchta usuli olimlar va amaliyotchilar 
tomonidan taklif qilinayapti: 

---

356 
1. 
Тaqsimot bazasi qilib mehnat haqi sarflarini olish; 
2. 
Тaqsimot bazasi qilib har bir segmentning olgan daromadini olish; 
3. 
Тaqsimot bazasi qilib har bir segmentning olgan foydasini olish. 
Shunday qilib, ushbu usullarni chuqur o’rganib quyidagi xulosalarga kelish 
mumkin: foyda markazlari bo’yicha hisobot tayyorlayotganda tashkiliy 
muomalaviy xarajatlarni taqsim qilishning mutanosiblik asosi bu segmentlarning 
olgan foyda summasidir. Ushbu usul tegishli bo’limlar faoliyatining 
samaradorligini buzib ko’rsatmaydi.