X1X asr oxiri - XX asrlarda iqtisodiyotning monopollashuv jarayoni kuchaydi, bu sharoitda avvalgi «sof raqobat», «sof iqtisodiyot » qoidalari amaliy hayotga javob bermay qoldi. Monopol sharoitda nomukammal raqobat qonunlari yuzaga keladi. Bu hodisalar amerikalik E.Chemberlin va ingliz J.Robinson xonim tomonidan tadqiqi qilindi. Bu olimlarning tadqiqotlarida monopoliyaning asosiy mohiyati taklif ustidan nazorat ekanligi ko’rsatiladi. Monopoliya sharoitida «mahsulotning differensiatsiyasi» ro’y beradi va alohida tovar alohida haridorga hizmat qiladi, ma’lum tovarga afzallik beriladi. Bu sharoitda raqobatning baholanmagan omillarimahsulot sifati va reklasi, fabrika, firma markalari, o’ziga xos qadoqlash, rang , shakl va boshqalar ahamiyati ortadi. «Quvvalar ortiqchaligi» fenomeni ko’zatiladi, chunki tovar bahosini sun’iy oshirish yo’li tutiladi, monopol foyda nazariyasi ilgari suriladi.
X1X asr oxiri - XX asrlarda iqtisodiyotning monopollashuv jarayoni kuchaydi, bu sharoitda avvalgi «sof raqobat», «sof iqtisodiyot » qoidalari amaliy hayotga javob bermay qoldi. Monopol sharoitda nomukammal raqobat qonunlari yuzaga keladi. Bu hodisalar amerikalik E.Chemberlin va ingliz J.Robinson xonim tomonidan tadqiqi qilindi. Bu olimlarning tadqiqotlarida monopoliyaning asosiy mohiyati taklif ustidan nazorat ekanligi ko’rsatiladi. Monopoliya sharoitida «mahsulotning differensiatsiyasi» ro’y beradi va alohida tovar alohida haridorga hizmat qiladi, ma’lum tovarga afzallik beriladi. Bu sharoitda raqobatning baholanmagan omillarimahsulot sifati va reklasi, fabrika, firma markalari, o’ziga xos qadoqlash, rang , shakl va boshqalar ahamiyati ortadi. «Quvvalar ortiqchaligi» fenomeni ko’zatiladi, chunki tovar bahosini sun’iy oshirish yo’li tutiladi, monopol foyda nazariyasi ilgari suriladi.
E.Chemberlin fikricha, monopol sotuvchilar o’rtasida ham raqobat doimo mavjud, chunki liberal g’oyalarda ham, monopoliyalarda ham sof raqobat yo’q. Olimning so’nngi asarlarida nomukammal va monopolistik raqobatlar deyarli tenglashtiriladi va monopoliyalar tabiiy mohiyatga degan optimistik xulosa chiqariladi (markscha-lenincha qarashlarda ularga o’lim belgilangan). J.Robinsonning asosiy g’oyalari yuqoridagilardan ancha farq qiladi, monopoliya sharoitida ishlab chiqarish omillarining ekspluatatsiyasi, mayda korxonalarning yutib yuborilishi to’g’risida fikr yuritiladi. Haridor monopoliyasi - monopsaniya tushunchasi kiritiladi. Samaradorlik yoki adolat dilemmasini yechish kerak bo’ladi deb yakunlaydi olima.
E.Chemberlin fikricha, monopol sotuvchilar o’rtasida ham raqobat doimo mavjud, chunki liberal g’oyalarda ham, monopoliyalarda ham sof raqobat yo’q. Olimning so’nngi asarlarida nomukammal va monopolistik raqobatlar deyarli tenglashtiriladi va monopoliyalar tabiiy mohiyatga degan optimistik xulosa chiqariladi (markscha-lenincha qarashlarda ularga o’lim belgilangan). J.Robinsonning asosiy g’oyalari yuqoridagilardan ancha farq qiladi, monopoliya sharoitida ishlab chiqarish omillarining ekspluatatsiyasi, mayda korxonalarning yutib yuborilishi to’g’risida fikr yuritiladi. Haridor monopoliyasi - monopsaniya tushunchasi kiritiladi. Samaradorlik yoki adolat dilemmasini yechish kerak bo’ladi deb yakunlaydi olima.
Neoliberalizm keynschilik ta’limoti davrida yuzaga keldi, ammo davlatning iqtisodiyotga aralashuvi ancha boshqacha talqin etiladi. Davlat «sport sud’yasi» vazifasini bajarishi, ya’ni erkin iqtisodiyot qonun-qoidalarini tartibga solishi kerak, xolos. Bu yo’nalishning yirik uch markazi Germaniya, AQSh va Angliya paydo bo’ldi. Germaniya ijtimoiy bozor xo’jaligi konsepsiyasi ilgari surildi va amalda yaxshi natijalar berdi, davlat iqtisodiy siyosati darajasiga ko’tarildi. Ijtimoiy va boshqa mamlakatlarda, xususan, mustaqil O’zbekistonda ham muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
