Monopol bozorlarning vujudga kelishi va ularga qarshi kurashishda aqsh va Yevropa Ittifoqi (Germaniya, Fransiya misolida) davlatlarining tajribasi Toshkent 2013

1.3. Monopol hokimiyat

Firma monopol hokimiyatga ega bo’ladi, qachonki u o’zining sotadigan tovari narxiga ta’sir qilaolsa, ya’ni o’zgartiraolsa. Monopol hokimiyat darajasi ushbu tovar o’rnini bosuvchi tovarning mavjudligi va tovarning bozordagi ulushi bilan belgilanadi. Monopol hokimiyatga ega bo’lish uchun firmaning sof monopolist bo’lishi shart emas. Firma mahsulotiga bo’lgan talab chizig’i raqobatlashgan bozordagiday garizontal bo’lmasdan, pastga yotiq bo’lishi kifoyadir.Agar talab chizig’i pastga yotiq bo’lsa, firma taklif hajmini oshirib yoki kamaytirib, mahsulot narxini o’zgartirishi mumkin.Umumun olganda monopolist narxni nazorat qilishidan yutuqqa ega bo’ladi.Monopolistning taklifi raqobatlashgan bozor taklifiga ko’ra kam bo’ladi, tovar narxi esa, raqobatlashgan narxga nisbatan yuqori bo’ladi (monopol narx chekli xarajatdan yuqori).
Monopol hokimiyat ko’rsatkichi. Raqobatlashgan bozorda narx chekli xarajatga teng bo’lishi, maksimal foyda olishning zaruriy sharti edi. Monopol bozorda narx chekli xarajatdan yuqori belgilanadi . Ana shu farq , ya’ni foydani maksimallashtiradigan narx bilan chekli xarajat o’rtasidagi farq monopol hokimiyatni o’lchash usuli bo’lishi mumkin. Monopol hokimiyatni xuddi ushbu usulda aniqlashni 1934 yilda iqtisodchi olim Abba Lerner tomonidan taklif qilinganligi uchun, bu ko’rsatgich Lernerning monopol ko’rsatkichi degan nomni olgan
,
bu erda: - monopol hokimiyatning Lerner indeksi;
- monopol narx; - chekli xarajat;
- talabning narxga ko’ra elastikligi.
Monopol hokimiyatni xarakterlash uchun bozorni markazlashuv darajasi ko’rsatkichidan ham foydalaniladi.Bu ko’rsatkich birinchi bo’lib Gerfindal-Xirshman tomonidan tavsiya etilgani uchun, u Gerfindal-Xirshman indeksi deb yuritiladi.Bu indeks korxonalarning bozordagi ulushlari yig’indisi sifatida qaraladi va qaysi firmaning bozordagi ulushi yuqori bo’lsa, u firma bozorda monopol hokimiyatiga ega bo’lishi mumkin yoki shunday imkoniyat mavjud deb qaraladi. Firmalar bozordagi ulushiga ko’ra tartiblashtiriladi. ,
bu erda: I - Xerfindal-Xirshman indeksi; - bozorda eng katta ulushga ega bo’lgan firma; - undan keyingi kattalikdagi ulushga ega firma va hokazo; -eng kichik ulushga ega bo’lgan firma.Agar tarmoqda yagona firma bo’lib, uning mahsuloti tarmoq mahsulotini tashkil qilsa, q100% bo’ladi va bunday hol sof monopoliya bo’ladi, ya’ni Xerfindal-Xirshman indeksi ga tengdir.Masalan, AQSh da Xerfindal-Xirshman indeksi dan oshgan tarmoqlar, monopol tarmoqlarga kiradi.Yuqoridagi indeksdan monopoliyaga qarshi olib boriladigan faoliyatda foydalaniladi. Bozorning katta qismini bir necha firmalar tomonidan egallab olinish holatiga bozorning markazlashuvi deyiladi.