Mövzu: 1 Azərbaycan ərazisində ibtidai-icma quruluşu, tayfa birlikləri və ilkin dövlət qurumları. P L an

I Şah İsmayılın daxili və xarici siyasəti. Dövlətdə əhalinin etnik və mədəni birliyə malik çoxluğunu Azərbaycan türkləri təşkil edirdilər. Azərbayacan etnik ünsürü Səfəvilər dövlətin siyasi həyatında rəhbər rol oynayırdı. Hərbi komandanlıq, maliyyə işləri, vilayət əmirləri vəzifəsi, demək olar ki, bütün saray vəzifələri Azərbaycan türklərinin əlində cəmləşmişdi. Dövlətin 74 əmirindən 69-cu azərbaycanlı idi. Ordu da demək olar ki, azərbaycanlılardan təşkil olunurdu. Sarayda, qoşun içərisində, diplomatik yazışmada Azərbaycan türkçəsi işlədilirdi.

Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin güclənməsi Osmanlı Türkiyəsi və Orta Asiyadakı Şeybanilər dövləti ilə münasibətlərinin mürəkkəbləşməsinə səbəb oldu. Şeybanilər dövləti ilə ziddiyət əsasən Xorasan vilayəti ilə əlaqədər idi. Səfəvilərin İran feodallarına qarşı başlarının qarışmasından istifadə edən Şeybani xan Xorasanı tutur və hətta İsmayıla tabe olmaq tələbini irəli sürmüşdü. Şeybani xan hədə ilə bildirmişdi ki, əks halda “mən İran və Azərbaycan sərhədlərinə qoşun çəkərəm, bu ölkələri işğal edəndən sonra Ərəb İraqına və Hicaza gedərəm”. Bu səbəbdən Şah I İsmayıl Xorasana doğru hərəkətə başlayır. Şeybani xan əsas qüvvələri ilə birləşmək üçün Heratdan Mərvə qoşun toplamağa gedir. Qızılbaşlar Mərv qalasını mühasirəyə aldılar. Şah I İsmayıl Şeybani xanın qoşununu qaladan çıxarıb döyüşü səhrada keçirmək üçün taktiki tədbirlər keçirtdi. O, əsas qüvvə ilə Mərvdən uzaqlaşıb Mahmudi kəndi yaxınlığında dayandı. Şeybani xan şah İsmayılın Azərbaycana qayıtdığını zənn edərək Mərvdən çıxdı. 1510-cu il dekabrın 2-də burada özbəklərlə döyüş oldu və Şah İsmayıl qələbə çalaraq hətta Şeybani xanı döyüşdə öldürülür. Beləliklə Şah İsmayıl Mərv, Bəlx və Herat şəhərləri daxil olmaqla Xorasanı ələ keçirir. Amu-Dəryaya (Orta Asiyada çay) qədər bütün ərazilər səfəvilərin hakimiyyəti altına keçdi.

Səfəvilərin qüdrətinin artması Osmanlı Türkiyəsini çox narahat edirdi. Sultan II Bəyazid 1504-cü ildə Səfəviləri tanımalı olsa da, Osmanlı feodalları Azərbaycanı və qonşu ölkələri ələ keçirmək iddialarından yan keçmirdilər. Şah İsmayıl Türkiyə ilə toqquşmanın labüd olduğunu hiss edirdi və mübarizə üçün müttəfiq axtarırdı. 1505-ci ildə Səfəvilər Osmanlı imperiyasına qarşı birgə mübarizə aparmaq üçün Venesiya ilə danışıqlar aparırılar. Lakin Avropa dövlətlərindən kömək almaq cəhdləri nəticə vermədi. Sultan II Bəyazidin oğlu Sultan Səlim hakimiyyətə gəldikdən sonra (1512) səfəvilərlə düşmənçiliyə başladı. 1512-ci ildə Şah I İsmayılın qoşunu Kiçik Asiyada Qarahisar və Malatya şəhərlərinə yiyələndi. Sərkərdə Məhəmməd xan Ustaclı Diyarbəkir şəhərini tutdu və buradan Şah I İsmayılın göstərişi ilə Sultan I Səlimə təhqiramiz məktub yazdı. Sultan I Səlim Səfəvilərlə döyüşə girməzdən qabaq Macarıstan və Venesiya ilə müqavilə bağladı, öncədən Şeybanilər tərəfindən yardım vədini aldı. Onun əmrilə Osmanlı imperiyasının hər tərəfindən qoşun toplandı. Sultan qoşunun döyüş ruhunu qaldırmaq üçün yeniçərlərə məvacib payladı. 140 min nəfərlik osmanlı qoşunu döyüşə hazır vəziyyətə gətirildi.

Sultanın qoşunu 1514-cü ilin yayında Osmanlı-qızılbaş sərhəddi ilə axan Çaysu çayını keçib Ərzincana daxil oldu. Şah I İsmayıl döyüşü yubatmağa çalışırdı. O, osmanlı ordusunu qarşıdakı qışda çətin vəziyyətə salmaq məqsədilə əhalini köçürərək ərzaq və yem ehtiyatlarını məhv edilməsinə, su mənbələrini yararsız hala salınaraq "yandırılmış torpaq" taktikası həyata keçirilməsinə göstəriş verdi.

Nəhayət, 1514-cü il avqustun 23-də Çaldıran düzündə (Maku yaxınlığı) döyüş baş verdi. Fars mənbələrinə görə hələ döyüşdən əvvəl hərbi şurada qızılbaşlar düşmən üzərinə gecə hücuma keçməyi İsmayıla təklif etdilər. Onların fikrinə görə, gecə atəşi qızılbaş süvarilərini silah və atəş topundan xilas edər. Ancaq Şah İsmayıl etiraz edərək dedi: “Mən karvan basan quldur deyiləm, qoy allahın məsləhət bildiyi kimi olsun”.

Osmanlı tarixçisi İdris Bidlisinin verdiyi ən dolğun məlumata görə, Osmanlı ordusunda 100 min, qızılbaşlarda isə 40 min nəfər döyüşçü olmuşdur. Sultan I Səlim yalnız ordusunun sayına görə deyil, həm də Avropa tipli hərbi təşkilatı ilə də İsmayıldan üstün idi, osmanlılarda qızılbaşlarda olmayan böyük topxana vardı. Məhz bu amil osmanlıların qələbəsində böyük rol oynadı. Nəticədə bu qanlı döyüş türklərin qələbəsi ilə başa çatdı. Şah I İsmayıl Osmanlı ordusunda özünün bahadır gücü və igidliyi ilə məşhur olan Əli bəy Malcuqoğlu ilə təkbətək döyüşdə türk sərkərdəsini qılınc zərbəsilə məğlub etdi. Döyüşdə Qızılbaşların məhşur sərkərdələri Məhəmməd xan Ustaclı, Hüseyn bəy Lələn, Sarı Pirə Ustaclı, Xadim bəy Hülafə həlak oldular.

Döyüşdə Şah I İsmayıl yaralanır və döyüş həlqəsini qıraraq olkənin içərilərinə çəkilir. Bundan sonra Sultan Səlim Şah İsmayılı təqib edərək Xoy, Mərənd və Təbrizi ələ keçirir. Lakin türklər müharibəni davam etdirmək iqtidarında deyildilər. Qışın yaxınlaşması, ərzaq qıtlığı və qızılbaş döyüşçülərinin vətən torpağı uğrunda misilsiz igidliyi Sultan Səlimin Azərbaycanı tezliklə tərk etməsinə səbəb oldu. O, gedərkən Təbrizin ən yaxşı ustalarını da ozü ilə apraır. Çaldıran döyüşünün nəticəsi olaraq Türkiyə Ərzurum şəhəri ilə birlikdə Qərbi Anadolu və Şimali Mesopotomiyaya yiyələndilər.

Çaldıran döyüşü tarixə ən qanlı qardaş qırğını kimi düşmüşdür. Sultan I Səlim üçün böyük zəfər sayılan Çaldıran vuruşu, əslində Türk dünyasının ümumi faciəsi, qərb dünyası diplomatiyasının isə strateji qələbəsi idi.

Çaldıran döyüşündəki məğlubiyyət Səfəvilərin qüdrətinin zəifləməsinə səbəb oldu. 1514-cü ildə başlanan Səfəvi-Türkiyə müharibələri isə fasilələrlə 100-ilə qədər davam etmişdi.

Çaldıran döyüşündən sonra I Şah İsmayılın odlu silah almaq istədiyi Portuqaliya onun ümidlərini doğrultmadı. Əksinə, Şah İsmayılın xeyirxah münasibətindən istifadə edən Portuqaliya İran körfəzində möhkəmlənməyə başladı. Portuqallar 1515-ci ildə Hörmüz limanını ələ keçirərək Səfəvilərin Hind okeanına çıxış yolunu bağladılar.

Osmanlılarla müharibə dayandıqdan sonra, Səfəvilər dövlət daxilində öz hakimiyyətlərini möhkəmlətməyə çalışırdılar. Şirvanşahlar Şah I İsmayıla tabe olmaqdan boyun qaçırsalarda Şirvanşah hökmdarı II İbrahim (1502-1524) 1517-ci ildə Səfəvilərdən asılılığı qəbul edir. Bununla yanaşı, Şah İsmayıl Şirvanşahlarla sülh münasibətlərinə meyil edir və qızı Pərixan xanımı Şirvanşah II İbrahimin oğlu Xəlil (II Xəlilullah) ilə nişanlayır. Bu münasibətlər sonralar da müsbət istiqamətdə inkişaf etmişdi.

1517-ci ildə Səfəvilər Gürcüstana yürüş edərək oranı asılı vəziyyətə saldılar. Az bir müddət sonra Şəki də yenidən Səfəvilərin hakimiyyəti ilə barışır.