Mövzu 1 Əmək mühafizəsi üzrə qanunvericilik. Əmək mühafizəsinin hüquq və təşkilati məsələləri, normaları, əmək müqaviləsi

MÖVZU 14. EKOLOJİ PROBLEMLƏR


Təbii mühit – insanın həyatı üçün əvəzedilməz şərtlərdəndir. Bəşəriyyətin inkişaf tarixinə bir neçə dövr qeyd olunmuşdur: dəmir, bürünc, mis dövrləri və s. Bizim yaşadığımız XX və XXI yüzilliklər də tarixdə güman ki, texniki tərəqqi əsri kimi qeyd ediləcək. Həqiqətən də nüvə enerjisinin kəşfi, kosmosun fəthi, lazer şüasının cilalanması və başqa nailiyyətlərlə səciyyələnən XX yüzilliyin məşəqqətli təzadları da az olmamışdır. Dünya müharibələri, ictimai-siyasi və iqttisadi inqilablar, çəkişmələr araşdırdığımız dövrün ən böyük bəlası, ümumbəşəri miqyaslı təhlükə kimi qəbul olunan təzadlar və ekoloji böhrandır. Lap yaxın keçmişlə, yəni XX əsrin 50-60-cı illər ilə müqayisə edilərsə son on iliklərdə ekoloji böhran barədə söz-söhbət daha tez-tez təkrarlanır. Çoxdan sübut olunmuşdur ki, insan cəmiyyəti mövcud olduğu dövrdən təbiətə qarşı qəddarlıq edir, bütün canlılardan fərqli olaraq insan öz mühitini korlayır, zibilləyir, zəhərləyir və bununla da özünə və təbiətə qəsd etmiş olur. Əgər uzaq əcdadlarımız sapandla, dəyənəklə, ox-nizə ilə ov edirdilərsə, müasir insan bir göz qırpımında dünyanı alt-üst etmək qüdrətinə malik silahlara və texniki vasitələrə yiyələnmişlər. Məhz ona görə də müasir insan geoloji amil sayılır. Axı o, təbiətin iki milyon il ərzində yaratdığı faydalı qazıntı məhsullarını başlıca olaraq sonuncu yüzillikdə mənimsəmişdir. Bununla belə tarix boyu insanların təbiətə, ətraf mühitə biganəliyini iddia etmək də ədalətsizlik olardı. Qədim mənbələrdən məlumdur ki, hələ eramızdan 5-6 əsr öncə Misirdə 6 mis əridən zaman havanı korlayan, açıq suları çirkləndirən miskərlərə qarşı xüsusi cəza tədbirləri nəzərdə tutulmuşdur. Bizim eranın 12-13-cü yüzilliklərində Fransada Sena çayına rəngli, çirkli su axıdan emalatxana ləğv edilmiş, günahkarlar cəzalandırılmışlar. Deməli, ətraf mühitin qorunması qayğıları adamları yüz illərdən bəri narahat edir. Bununla belə biosferin vəziyyəti ilbəil ağırlaşır, həyat amilləri sayılan suyun, havanın, torpağın keyfiyyəti pisləşir. Çağdaş dünyamızda ekoloji böhranın ümumbəşəri təhlükə olmasına heç kim şübhə etmir. Məhz ona görə də qlobal ekoloji təhlükənin hamımıza aid olmasını qəlbən şüurlu olaraq dərk etməklə, əməli iş üçün həm birgə, həm də fərdi təşəbbüslər göstərməliyik. Təsəvvür edək ki, hələ 2300 il öncə Epikur car çəkmişdir: «İnsanlar! Siz təbiətin naz-nemətindən qənaətlə istifadə etməklə, ona qarşı qəddarlığınızı ram etmək borcunuzu bir an belə unutmayın». Beləliklə, bir daha məlum olur ki, biosferin qorunması zərurəti zaman-zaman narahatlıq yaratmışdır. Planetdə ekoloji sabitliyin pozulması qitələr, ölkələr, regionlar üzrə müxiəlif dərəcədə qiymətləndirilsə də axar sular, yağmurlar, atmosfer havası sərhəd bilmir. Müasir kommunikasiya, nəqliyyat vasitələri, iqtisadi əlaqələr nisbətən lokal məhdud ərazilərdə yetişdirilən aşağı keyfiyyətli məhsulların da dünyanın çox yerinə getməsinə imkan yaratmışdır. Hazırda dünyanın müxtəlif regionlarında ekoloji baxımdan ziyansız, təmiz ərzaq əldə edilməsi imkanları getdikcə məhdudlaşır. Çernobl qəzasının «Radioaktiv» əks-sədasının hətta uzaq Avstraliya ərazisində qeyd olunması bu baxımdan çox şeyi deyir, izah edir. Ümumdünya səhiyyə təşkilatının 1993-cü ilə aid yekun sənədlərində göstərilir ki, hazırda dünya əhalisinin düçar olduğu xəstəliklərin 58% çirkli sularla 7 bağlıdır. 1960-cı ilin məlumatlarında isə bu göstərici cəmi 2% təşkil edirdi. Bəşəriyyət üçün müdhiş təhlükəyə çevrilən ekoloji böhran barədə dəlil-sübutları sadalamağa ehtiyac qalmır (Çernobl, Aral gölü, Yaponiyadakı zəlzələ və sunami, Meksika körfəzindəki fəlakət, atom silahı, müasir səhralaşma, ərzaq və enerji problemləri və s.). Neolit dövründən başlayaraq cəmiyyət tədricən biosferə regional miqyas alan təsir göstərməyə başlamışdır. Bu birinci növbədə maldarlıq və əkinçiliyin inkişafı ilə əlaqədar olaraq planetimizin yaşıl örtüyünün azalması ilə əlaqədardır. Arxeoloji, paleobotaniki tədqiqatlar göstərir ki, quldarlıq dövrünün keçmiş bio-geosenozları nəinki aqrosenozlara çevrilmiş, hətta çox hallarda dağıdılmışdır. Qobi, Qaraqum, Qızılqum, Saxara səhralarının yerində nə vaxtsa çiçəklənən sivilizasiyalar olmuşdur. Beləliklə, bəşəriyyətin tarixində bir çox hallarda ekoloji böhranlar ayrı-ayrı dövrlərdə də yaranmış və müxtəlif regionlarda təbii tarazlığı pozmuşdur. Eramızdan əvvəlki ikinci və üçüncü minilliklrədə Hindistanın şimal-qərbində yaranmış və bəşəriyyətin ilk mədəni dövlətlərinin mərkəzləri olan Xarappa və Mahendro Dara şəhərləri xarabalıqlara çevrilmişdir.
Arxeoloji tədqiqatlar həm də göstərir ki, vaxtilə bu sahələr çöl landşaftlarına malik olmuş əhalisi əsasən maldarlıq və qismən əkinçiliklə məşğul imiş. Torpaqdan düzgün istifadə edilməməsi üzündən həmin sahələr səhraya çevrilmiş və qədim mədəni dövlətin və şəhərlərin yox olmasına səbəb olmuşdur. Böyük Səhranın, Orta və Mərkəzi Asiya səhralarının və s. yaranmasında və yaxud da sərhədlərinin genişlənməsində insanların da fəaliyyəti böyük olmuşdur. 8 Vaxtilə bir sıra səhraların yerində geniş meşə sahələri olmuş, lakin insanlar tərəfindən ərazinin maldarlıq və əkinçilikdə istifadə edilməsi üçün qırılmışdır. Axırıncı 10 min ildə planetimizin meşə sahələrinin 2/3 hissəsi qırılıb, tələf edilmişdir. Tarixi dövr ərzində 500 milyon hektar meşənin yeri bozqıra, yəni boş, daşlı-kəsəkli yarımsəhra landşaftına çevrilmişdir. Məşhur Alman alimi Aleksandr Humbolt Cənubi Amerikanı səyahət etdikdən sonra yazmışdır ki, «meşə insandan əvvəl, bozqır isə sonradan yaranmışdır». Bunu qeyd etmək kifayətdir ki, son 400 ildə ABŞ-da 162 milyon hektar meşə sahəsi qırılmış və həmin ərazinin əksər hissəsi hal-hazırda yararsız torpaqlara çevrilmişlər. Unutmaq olmaz ki, meşələrdən insan yaranan gündən istifadə olunur, meşə tənəffüs üçün zəruri olan oksigen deməkdir. Meşə çayların su rejimini tənzimləyir, torpaqları eroziyadan və quraqlıqdan qoruyur. Meşə həm də xalq təsərrüfatının xammal bazasıdır. Müasir ekoloji böhranı ancaq insanın təbiəti idarə edə bilməməsi, onun ixtiyarından kənar proses kimi qələmə vermək mümkün deyildir. Bütün canlıların ekoloji mühitinin əsasını təbiətdə, daha doğrusu biosferdə gedən proseslər təşkil edir. Biosferin formalaşması və varlığı isə bütün kosmik aləmin, kainatın hərəkəti və dinamikliyi ilə əlaqədardır. Təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin inkişafında təbii şəraitlə yanaşı antropogen, yəni insanın fəaliyyəti ilə yaranmış sosial mühit də xüsusiyyət kəsb edir. Hər iki proses həyatın ekoloji təzahürləri ilə formalaşmışdır. Təbii şərait əsasən tədriclə, sosial mühit isə sürətlə dəyişərək, təbii prosesləri qabaqlayır, bəzən də ona qarşı durur. Sosial mühit bir çox halda sıçrayışla hərəkət edir, bununla da bəzi yerlərdə təbiətin ritmi pozulur və gərginlik yaranır.
Təbiətin qanunları ilə hər zaman uzlaşdırılmayan insan fəaliyyəti 9 təbiətə qarşı çevrilir.
Qədim dünyanın ən qədim şəhərlərinin, maddi-mədəniyyət abidələrinin yerində səhralıqlar yaranması deyilənlərə əyani sübutdur. Təbiətin qanunlarını dərk etmək, təbiətdə baş verə biləcək bir çox dəyişiklikləri qabaqcadan müəyyənləşdirmək üçün kompleks tədbirlər hazırlamağa imkan verir. Təbii sərvətlərdən səmərəli, plana uyğun istifadə və mühafizə cəmiyyətin başlıca vəzifələrindən biridir. Hüquqi qanunlarda təbii ehtiyatlardan nizamsız istifadənin qəti qadağan edilməsinə baxmayaraq əməli işdə, sənayedə, kənd təsərrüfatında, nəqliyyatda, tikintidə və başqa sahələrdə təbii sərvətlərdən düzgün istifadə edilməyərək, ətraf mühitin zərərli istiqamətdə dəyişməsinə şərait yaradır. Müasir dövrdə bir sıra qərb ölkələrində alimlər «Cəmiyyət-Təbiət» probleminin ümumbəşəri, qeyri-sinfi olmasını, ekoloji böhranın əsasən bütün dövlətlərdə eyniliyini sübut etməyə çalışmışlar. İctimai quruluşundan asılı olmayaraq, bütün ölkələr yerli və qlobal ekoloji böhranlara məruz qalmışlar. Bütün təbii zonalardakı torpaqların təbii məhsuldarlığı aşağı enməyə başlamışdır. Rusiyanın Mərkəzi qaratorpaq zonasında torpaqların sıradan çıxması hamıya məlumdur. Cənubi Ural, xüsusilə Çelyabinsk vilayətinin ətrafı dünyanın ən gərgin ekoloji rayonlarından biri sayılır. Azov, Aral, Xəzər dənizlərinin problemlərinin yaxın zamanlarda həll edilə biləcəyinə güman yoxdur. Təbiətlə qarşılıqlı münasibət məsələləri insanı min illər bundan əvvəl düşündürmüş və dövrün inkişaf xüsusiyyətlərindən asılı olaraq həmin məsələyə müvafiq münasibət bəslənilmişdir. Təbiəti mühafizə problemləri çoxsahəli olmaqla ümumbəşəri və eyni zamanda yerli əhəmiyyətə malikdir. Cəmiyyətin bütün qlobal problemləri bir-biri ilə sıx əlaqədədirlər. Belə ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin geri qalmasını aradan qaldırmaq demək olar ki, bütün başqa qlobal problemlərlə əlaqədardır. Ətraf mühitin mühafizəsi problemi enerji və xammal problemləri ilə; demoqrafik problemlər, ərzaq problem ilə və s. əlaqədardır. Lakin son vaxtlara kimi qlobal problemlər içərisində 1№-li problem kimi silahlanma xüsusi mövqe tuturdu.
Hərbi istehsal çoxlu insan qüvvəsi, enerji və xammal ehtiyatları, insanların əməyindən qoparılan nəhəng material vasitələri və ehtiyaclarını mənimsəyir. Hesablanmışdır ki, hazırda dünyada silahlanmaya sərf olunan hərbi xərcin 1/5-i hələ XX əsrin sonuna kimi Yer kürəsindəki aclığı ləğv edə bilərdi. Yeni dünya müharibəsi yaxın illərə kimi qlobal problem kimi bəşəriyyət qarşısında dururdu. Hazırki dövrdə qlobal problemlərin bir neçə fərziyyələri mövcuddur. Bunlardan ikisi əsasdır:
1. Pessimist fərziyəyə əsasən qlobal ərzaq, ehtiyat və ekoloji problemləri XXI əsrin ortalarında baş verə bilər.
2. Optimist fərziyyəyə əsasən isə insan cəmiyyətinin sülh və elmi-texniki tərəqqi şəraitində artıq əhali sıxlığından ehtiyat və ətraf mühitin çirklənməsi və s. insanların məhvinə səbəb ola bilməz. Qlobal problemlər həqiqətən də ümumplanetar, dünyəvi mahiyyət kəsb etməklə, Yer üzərindəki bütün insanların hə- yat fəaliyyətinə toxunur. İctimai elmlər özləri isə ümumbə- şəri, planetar proseslərin möhkəm təsiri altında gedir. Birlik haqqındakı qədim ideya bu halda yeni qüvvətli impuls alır. Qlobal problemlər, əgər onların həlli tapılmasa, bəşəriyyəti çox qorxudur, hətta həyatın və sivilizasiyanın məhvinə səbəb ola bilər. Qlobal problemlərə artan dinamizm xarakterikdir. Bütün qlobal problemlər bəşəri həqiqət və onları bütün dünya xalqlarına aydın və aktual (vacib) edir. Qlobal problemlər tək-tək 11 yox, birlikdə, onların əlaqəli inkişafında təhlil olunmalıdır. Bütövlükdə qlobal məsələlərdə təbiət, texniki və ictimai elmlərin qarşılıqlı əlaqəsi vacibdir. Təbiət kompleksində (ətraf mühiti mühafizə problemləri, fiziki-coğrafi proqnozlaşdırma) və qlobal problemləri sistemləşdirməkdə vacib funksiyalardan biri (biologiyadan sonra) coğrafiya elminin üzərinə düşür. Qlobal problemlər içərisində sözsüz ki, çox təhlükəli olan problem termo-nüvə silahıdır. Qlobal problemlərə bəzi xüsusiyyətlər xasdır. Onlara maddi itginin kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri xasdır. Bu və ya başqa hadisələrə münasibətləri xasdır. Onların miqyası çox böyük regionlara yayılır. Qlobal problemlərin mövcudluğuna və əhəmiyyətinə görə müasir yanaşmada, dünya iqtisadiyyatının, sosial-siyasi münasibətlər, mənəvi dəyərlərin xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.
1.1. Ətraf mühitin mühafizəsi problemləri Müasir dövrümüzün təhlükə nöqteyi-nəzərdən ən aktual problemlərdən biridir. XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq cəmiyyətlə təbiət arasında «maddələr mübadiləsi» olduqca genişlənmişdir. Bunun da nəticəsində cəmiyyətin təbiətə «təzyiqi» urbanizasiyası, sənayeləşmə, kənd təsərrüfatının intensivləşdirilmiş prosesində daha da artmış oldu. Eyni vaxtda ətraf mühitin vəziyyətinin korlaşması müşahidə olunmağa başladı. Bir çox rayon və regionlarda antropogen çirklənmə ekoloji təhlükəyə gətirib çıxartdı. Ətraf mühitin mühafizəsi problemləri hazırda əsasən 3 başlıca səviyyədə həll olunur: Ölkə, regional və qlobal səviyyədə. Qlobal səviyyə öz dünyəviliyi ilə, təbii resursların zənginliyinə (atmosfer, dünya okeanı) görə daha vacibdir, çünki bu sərvətlər ümumbəşəri sərvətlərdir. Ətraf mühitin 12 mühafizəsi problemləri, xüsusilə də qlobal səviyyədə bütün dünya ölkələrinin birgə səyini tələb edir. Onun müvəffəqiyyətli həllinin əsas yolu odur ki, insanların istehsal və qeyri-istehsal fəaliyyətini yaxın onilliklərdə elə təşkil etmək lazımdır ki, cəmiyyətlə təbiət arasındakı qarşılıqlı münasibət optimal olsun. Dünya ölkələrinin ictimai quruluşundan asılı olmayaraq müasir ekoloji böhrana məruz qalmaları onu göstərir ki, indi bütün ölkələr milli və sinfi ayrı-seçkilik salmadan birləşməli, ətraf mühiti mühafizə etməkdə birgə səy göstərməlidirlər. Təbiəti mühafizə problemləri çoxsahəli olmaqla ümumi planetar, ümumbəşəri və eyni zamanda yerli əhəmiyyətə malikdir. Ətraf mühiti mühafizənin tələbləri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında xeyli qeyd olunmuşdur. Ölkənin əsas qanununda Konstitusiya praktikasında dövlətin ətraf mühitin qorunmasında məsul olduğu göstərilmişdir. Ətraf mühitin dəyişdirilməsini öyrənən və onun vəziyyətinə nəzarət edən elektron sistemlərinin yaradılması ona görə vacibdir ki, insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri altında gedən dəyişiklikləri izləmək mümkündür. İctimaiyyət bilməlidir ki, ətraf mühitin mühafizəsində onun nəinki, birbaşa, hətta dolayı fəaliyyəti də ətraf mühitin mühafizəsində kompleks tədbirlərlə öyrənilməlidir. Ətraf mühiti mühafizə tədbirləri planlı və ardıcıllıqla, dövlət səviyyəsində həyata keçirilir. Təbiəti mühafizə probleminin qlobal xüsusiyyəti beynəlxalq – müqavilələrin hazırlanmasını və onların yerinə yetirilməsində aktiv iştirak etməyi tələb edir. Gələcəkdə perspektivdə ətraf mühitin vəziyyətinə planetar miqyasda nəzarət edə bilən avtomatik stansiyalar yaradılmalıdır. Ümumi və yaxud da təbii problemlərə təbiətin bir çox kortəbii hadisələri ilə bağlı olan problemləri misal göstərmək olar. Bunlardan zəlzələ və vulkan püskürmələri, sellər və daşqınlar, səhralaşmaları göstərmək olar. Həmin sahəyə dair problemlər bir-biri ilə əlaqədar olan iki hissədən ibarətdir: a) təbiət hadisələrinin öyrənilməsi; b) onların qarşısının alınması və vurula biləcək ziyanların minimuma endirilməsi. Çətinlik və qarşısıalınmazlıq onunla bağlıdır ki, təbiət hadisələrinin bir çoxu gözlənilmədən olur. Onlar təbiətdə qəflətən baş verən fövqəladə dinamik proseslərlə bağlıdır. Təbii fəlakətlər baş verərkən çoxlu insan itkisinə səbəb olur və iqtisadiyyata böyük zərər vurulur. Dəhşətlisi budur ki, təbii fəlakətlər iqtisadiyyata xeyli maddi ziyan vurmaqla yanaşı çox regionların insanlarını uzun müddət qorxu altında saxlayır. Məs. Türkiyə Respublikasında İstambul şəhərindən şimal-şərqdə yerləşən İzmit şəhəri ərazisində 1998-1999-cu illərdə baş vermiş zəlzələ nəticəsində şəhər dağılmış, xeyli sayda insan itkisi və maddi ziyan dəymiş və bununla yanaşı həyətlərdə insanların yaşaması üçün müvəqqəti qurulmuş çadırlar, aylar keçməsinə baxmayaraq sökülməmiş, çünki insanlar qorxudan öz evlərinə qalxmağa qorxurmuşlar. Son 110 ildə qüvvətli zəlzələlərdən ölənlərin 31,5%-i son on ilin payına düşür. Yer üzərində olan zəlzələlərin 90%-dən çoxu orta və iri litosfer plitələrinin və mikroplitələrin sərhədinə düşür. Vulkanlar kimi zəlzələlər də qarşısı alınmazdır. Lakin seysmikli ərazilərdə tikintilər və xidmətin digər sahələri həmin yerlərə müvafiqlik təşkil etdikdə zəlzələlənin ziyanı çox az olur və yaxud da heç olmur. Keçmiş Sovet İttifaqının 20%-dən çox ərazisi 8 bal gücündə zəlzələyə uğramışlar. Karpat, Qafqaz, Kopetdağ, Pamir, Tyan-Şan, Altay, Sayan, Zabaykale, Primorye, Saxalin, 14 Kuril adalarında tez-tez baş verən güclü zəlzələlər səciyyəvidir