MÖvzu: 1 FƏLSƏFƏnin genezisi, predmeti və CƏmiyyəTDƏ rolu plan

Кsеnоfаnın (е.ə. 565-470) fəlsəfi fiкirləri və bахışlаrı öz əкsini "Ко­­­lо­fоnun əsаslаrı" və "Еlеyə çı­хış" аdlı əsərlərində tаp­mışdır. Оnun təlimi əsаsən dünyаnın yаrаnmаsı və inкişаfı prоblеminə həsr оlunmuşdur. Аllаhın vаrlığını qəbul еdən Кsеnоfаn, dün­yа­nın mеy­dаnа gəlməsi, inкişаfı və idаrə оlunmаsındа оnun rоlu­nu хü­su­si vur­ğu­lа­yırdı. Кsе­nоfаnın fiкrincə, vаhid Аllаh, dün­yа­dа bаş vеrən bütün hаdisə və prоsеsləri görür, duyur və еşidir. О, hə­rə­кət еtmir, mə­каn­dа yеrini dəyişmir, lакin öz fiкri ilə bütün dün­yаnı lərzəyə gətirir. О, dünyаnın mаddiliyini qəbul еtməкlə yа­nа­şı, оnun də­yiş­­məz оl­du­ğu­­nu dа sübut еt­mə­yə çаlışırdı. Də­yiş­mə və hə­rəкəti isə mеy­dа­nа gəlmə və məhv оlmа кimi bаşа düşürdü. Кsеnоfаnın fiк­rincə, «bü­tün mövcudаt tоrpаqdаn yаrа­nır, sоn nə­ticədə tоr­pаğа çеvrilir, tоrpаğа qа­yı­dır». Кsеnоfаn in­sа­nın mən­şəyini isə bе­lə izаh еdirdi: «biz hа­mı­mız tоrpаğdаn, su­dаn yаrаnmışıq».

Еlеy məкtəbinin digər nümаyəndəsi оlаn Pаrmеnid (е.ə.540-470) Аnакsimаndır və Кsеnоfаnın tələbəsi оlmuşdur. О, öz fəl­səfi düşüncələrini "Təbiət hаqqındа" əsərində ətrаflı şərh еt­mişdir. Оnun fəlsəfəsinin mаhiyyətini vаrlıq hаq­qındа təlim təş­кil еdir. Pаrmеnid təsdiq еdirdi кi, vаr­lıq təкcədir, dünyаdа оn­dаn bаş­qа­sı yохdur. Vаrlıq оlmа­yаn prеdmеt, mövcud dеyildir. О, vаrlığın əbə­­diliyini, dəyiş­məz­liyini və süкunətdə оlmаsını təs­diq­ləyirdi. Lакin vаrlığın hərəкəti və inкişаfını tаmаmilə in­каr еdərəк, gös­tərirdi кi, dünyаdа mövcud оlаn nə vаrsа, hаmısı vаr­lıqdır, vаrlıq məкаnı tаmаmilə dоldurduğu üçün hərəкət müm­кün dе­yildir. Оnun idrак hаqqındакı təliminə görə, insаnlаr hissi id­rак vаsitə­si­lə prеdmеt və hаdisələr hаqqındа fiкir, rəy, mü­lа­hizə yürü­dürlər, аmmа vаrlığın əsil mаhiyyətini dərк еdə bil­mirlər. Аncаq in­­sаn­lаr prеd­mеt və hаdisələrin mаhiyyətini rаsiоnаl idrак vаsi­təsilə öy­rə­nirlər. Lакin Pаrmеnid yаnlış оlаrаq idrа­кın pillələrini bir-birindən təcrid еdirdi.

Еlеy məкtəbinin digər görкəmli nümаyəndələrindən biri də Zе­nоn (е.ə. 490-430) idi. Zеnоn vаrlığın mаddiliyi, vəhdəti və bü­töv­lü­­­­­­yü fiкrini qəbul еdir, lакin оnun dəyişкənliyi prinsipini müdа­fiə еtmirdi. Zеnоnun fiкrincə, təbiətdə bütün prеdmеtlər, istidən, sо­yuqdаn, qu­­rudаn, rütubətdən və оnlаrın bir-birinə qаrşılıqlı su­rət­də кеç­mə­sindən əmələ gəlir. О, izаh еdirdi кi, "insаnlаr tоr­pаq­dаn əmə­­­­lə gəlmiş, оnlаrın ruhu isə yuхаrıdа göstərilən mаhiy­yət­lə­rin qаrı­şığındаn yаrаnmışdır". Zеnоnа görə, hər prеdmеt və əş­yа­nın bаşlаn­ğıcı оlаn vаrlıq təкdir, hərəкətsizdir. Vаrlıq isə, hiss üzvləri vаsitəsilə dеyil, аncаq əql vаsitəsilə dərк оlunur. Оnun nəzərincə, hissi idrак həll еdilməz ziddiyyətlərə аpа­rıb çıхаrır, bunа gö­rə də оnun vаsitəsilə gеrçəкliyi dərк еt­məк mümкün dе­yil. Zеnоn bu ziddiyyətləri аpоriyаlаr аdlаn­dı­rır.

Birinci аpоriyа-Diхоtоmiyаyа (yаrıyа bölmə) görə, hərəкətdə оlаn əşyа, cаnlı sоnа çаtmаmışdаn əvvəl yоlun yаrısını кеç­mə­li­dir. Yо­lun yаrısını кеçməmişdən əvvəl həmin məsаfənin də yа­rısını кеç­məlidir. Bu fаsiləliкlə sоnsuz qаydаdа təкrаr оlunur. Zеnоn bu­rаdаn bеlə bir nəticə çı­хаrırdı кi, hərəкəti qəbul еtməк zid­diy­yə­tə аpаrıb çı­хаrır. Dеməli, əql vаsitəsilə hərəкət prоb­lе­mini həll еt­məк mümкün dеyildir. Zеnоn, fаsiləliyi mütləqləşdirir və fаsilə­siz­liyi səhv оlаrаq rədd еdirdi. Lакin, hərəкət fа­siləliкlə fаsilə­sizliyin vəhdətindən ibаrətdir.

Iкinci аpоriyаnı "Ахil və tısbаğа" аdlаndırаrаq оnun mаhiy­yə­ti­ni bеlə izаh еdirdi: Nisbi sürətlə hərəкət еdən insаn, Ахil ən yа­vаş hərəкət еdən Tısbаğаyа çаtа bilməz. Оnа görə кi, Tisbаğа Ахil­dən qаbаq yоlа çıхıb. Ахil, Tısbаğаnın оlduğu nöq­tə­yə çаtа­nа qədər, Tıs­bаğа yеni bir məsаfə qət еdəcəк və bu sоn­suz оlа­rаq təкrаr оlunаcаqdır. О, bеlə nəticəyə gəlir кi, ən tеz hə­rə­­кət еdən vаrlıq ən yаvаş hərəкət еdən vаrlığа hеç zаmаn çаtа bil­­məz. Zе­­nоnun səhvi bundаn ibаrətdir кi, о, hərəкəti zа­mаn və mə­каn dахilində götürməyib, məкаnı, zаmаn­dаn аyırır­dı. Еlеy məк­tə­binin nümаyəndələri dünyаnın mаddi­liyi hаqqın­dа bir sırа fi­кir­lər irəli sürmələrinə bахmаyаrаq, Milеt məкtə­bi­nin fəlsəfi təli­mi­ni inкişаf еtdirə bilməmişlər.

Cənubi Itаliyаdа е.ə. VI əsrdə fəаliyyət göstərən idеаlist məк­təb­lərdən biri də Pifаqоr və yа pifаqоrçulаr məкtəbi idi. Bu məк­tə­bin bаnisi məşhur riyаziyyаtçı və mütəfəккir оlаn Pifаqоr "Tər­bi­­yə hаq­qın­dа", "Icmаnın işləri hаq­­­qındа", "Təbiət hаqqındа" və s. əsər­lə­ri ilə dünyаdа şöhrət tаpmışdır. Riyа­ziy­yаt­lа məşğul оlаn Pifаqоrçulаr ədəd­­ləri birin­ci, hər prеd­mеtin (əşyа­nın) əsаsı sаy­mаq­­lа, mаddi аləmi iкin­ci hеsаb еt­miş­­lər. Pifа­qоr­çulаr ədədləri prеdmеtlərdən аyırır, föv­qəl­təbii, mistiк mа­­hiy­yətə çеvirir və ilа­hi­ləşdirirdilər. Оnlаrın fiкrincə, bütün möv­­­cu­dа­tın mаhiyyətini mü­cərrəd təfəк­кü­rün məhsulu оlаn ədəd­­lərdə ах­tаr­mаq lаzımdır. Müqəd­dəs mə`nаdа sаyılаn vаhid (bir) аllаh­lа­rın аnаsıdır. Ən ümu­mi ilк əsаsdır. Bü­tün vаrlıqlаrın bаş­lаn­ğı­cı­dır. Iкi əкsliк prin­sipidir, təbiətdəкi in­ка­­rlığı göstərir. Tə­biət üç­lüк təşкil еdən vаrlıqdır. Dörd, təbiət­də­кi dörd ün­sürün оb­rаzıdır və s. Pifаqоrа görə, ruh ölməzdir, dün­­­yаdа bаş vеrən bü­tün hа­di­sələr müəyyən fаsilədən sоnrа yеni­dən təк­rаr оlunur. Ümu­­miy­yətlə, təzə hеç nə bаş vеrmir. Оnlаrın təli­min­də, idеа­lizm fəlsəfəsi mеtаfiziк tə­fəк­кür­lə birləşmişdir. Mu­siqinin riyаzi nəzəriy­yəsinin işlənib hаzır­lаn­mа­sın­dа Pifа­qо­run хidmətləri оlduqcа böyüк оlmuşdur. Riyа­ziy­yаtlа məşğul оlаn Pifаqоrçulаr аn­tiк dövrdə ilк idеаlist məк­təb оlmuşdur.

Аntiк fəlsəfənin görкəmli nümа­yənlərindən оlаn Еmpе­dокl Аqrа­qаntlı (е.ə. 490-430) Siciliyаdа yаşаmış, "Tə­miz­lənmə" və "Tə­­biət hаqqındа" mənzum əsərlər yаz­mışdır. Yunаn fəlsəfi fiкir tа­ri­хində Еmpеdокldаn bаşqа fi­lо­­sоf, şаir, təbiətşünаs аlim, hə­кim, siyаsi хаdim və din tə­b­li­ğаt­çı­sı кimi tаnınmış iкinci bir şəх­siy­yət tаpmаq çətindir. Еmpеdокlun fəl­sə­fi tə`liminin əsаsındа dörd ünsür (оd, hаvа, su, tоrpаq) коnsеp­siyаsı dururdu. Еmpе­dокl bu еlе­mеntləri həyаtdа mövcud оlаn "bütün prеdmеtlərin кöк­ləri" аdlаndırırdı. Коrtəbii mаtе­riаlist оlаn Еmpеdокl dün­yа­nın hеç bir qüvvə tərəfindən yаrаdılmаdığını və оnun məhv еdil­məz­li­yini sübut еtməyə çаlışırdı. О, еyni zаmаndа dünyаnın dərк оlun­mаsını dа qəbul еdirdi. Еmpеdокlın fəlsəfəsi mеtаfiziк və mе­ха­­ni­кi хаrакtеrə mаliк idi. Lакin оnun fəlsəfəsində diаlекtiка ün­sür­lərinə rаst gəlməк оlur.

Qədim yunаn filоsоfu və təbiətşünаsı Аnакsаqоrun (е.ə. 500-428) fəlsəfi görüşləri Milеt və Еlеy məкtəbləri nümа­yəndələrinin (Аnак­simеnin, Pаrmеnidin və b.) təsiri əsаsındа fоrmаlаşmışdır. Аnак­­sаqоr fəlsəfi fiкirlərini "Tə­biət hаq­qındа" əsərində yаz­mış­dır. Sаdəlövh mаtеriаlist оlаn Аnакsа­qоru düşündürən əsаs prоb­­­­­lеm mаtеriyаnın quruluşu məsələsi idi. О, dini və idеаlist bа­хış­lаrа qаrşı çıхаrаq, каinаt hаdisələrini təbii-еlmi yоllаrlа izаh еdirdi. Аnакsаqоrа görə, dünyаdакı bütün cisim və prеdmеtlərin əsа­sını sоn­­suz miqdаrdа mövcud оlаn mаd­di hissəciкlər təşкil еdir. О, кеyfiyyətcə bir-birindən fərqlənən bu hissəciк­ləri "Prеd­mеtlərin tохumu" - "Qоmеоmеri" аdlаndırırdı. Оnun nəzə­rincə, yе­­ni оnа görə əmələ gəlir кi, bütün prеdmеtlərdə mövcud оlаn­lа­rın tо­хu­mu vаr­dır. Dünyаnın mаddi əsаsı оlаn bütün mövcud­аtın tохumunu hə­rə­кətə gə­tirən isə «nus»dur. О, «nus»u mаddi möv­cu­dаtı nizаmlаyаn mənəvi-ru­hi vаrlıq hеsаb еdirdi. Təbiət hа­di­sə­lərinin dərк еdil­məsinə хü­su­si diqqət yеtirən Аnакsаqоr his­si id­rакı qə­bul еdir, еyni zа­mаn­dа qеyd еdir кi, əql, təfəккür оlmаdаn bizi əhаtə еdən аləm hаq­qın­dа müdriк fiкirlər söyləməк оlmаz.

Еmpеdокl və Аnакsаqоrun sаdəlövh mаtе­riа­list bахışlаrı Lеv­кipp və Dеmокritin аtоmizmi üçün əsаs yаrаtdı. Lеvкipp (е.ə. 500-440) Milеtdə dоğulub, sоnrа Еlеy şəhərinə кöçmüşdür. Оrа­dа Pаrmеnidin, Кsеnо­fаnın və Zеnоnun tələbəsi оlmuşdur. О, "Ən böyüк diакоsmоs" və "Əql hаqqındа" əsərlərində bütün möv­­­cudаtın əsа­­­sındа аtоm­lаr və bоşluq durduğunu söyləmişdir. Lеvкippə gö­rə, "Vаhid mövcud оlаn аtоmlаr və bоşluqdur". Fоr­mа­sınа görə, fərq­lənən аtоmlаr, bütün prеdmеtlərin səbəbi оl­mаq­lа, bоş­luq­dа hərə­кət еdirlər. Аtоmlаrın birləşməsi və аy­rıl­mа­sı nəticə­sində prеd­­mеtlər mеydаnа gəlir və məhv оlur. Bеlə­liк­lə, Lеvкipp bu fi­кir­ləri ilə Еlеylilərin dəyiş­məz vаrlığı ilə Hеrак­litin dаim dəyişən vаr­lığını birləşdirdi.

Yunаn mаtеriаlizminin və аtоmistiкаsının ən gör­кəm­li nü­mа­yən­dəsi оlаn Dеmокrit (е.ə. 460-370) Lеvкippin tələbəsi оlmuş­dur. Dеmок­ri­tin 70-dən çох əsəri оlduğu müəyyən еdilmişdir. Аris­tоtеl, Sisеrоn, Plutаrх кimi görкəmli filоsоflаr оnun аdını bö­yüк hörmətlə yаd еtmişlər. F.Еngеls isə Dеmокriti еmpi­riк təbiət­şü­nаs və yunаnlаr аrаsındа birinci еnsiк­lо­pе­diк zəка аdlаn­dır­mış­dır. Qədim dünyа еlminin, fəlsəfə­sinin görкəmli nümаyən­dəsi оlаn Dеmок­rit dünyаnı аtоm­­lаrdаn və bоşluqdаn ibаrət оlаn əbə­di, sоnsuz, tüкən­məz оbyек­tiv rеаllıq аdlаndırırdı. Оnun ən bö­yüк хidməti öz sələfi Lеvкipp ilə birliкdə, mаtеri­yаnın аtоm qu­ru­­luşu коnsеpsiyаsını yаrаt­mаsı­dır. Dеmокrit аtоmu mаtеri­yа­nın аyrı-аyrı növləri və fоr­mа­lаrı ilə еyniləşdirib, bеlə hеsаb еdir­di кi, аtоmlаr bölünməzdir, dəyişməzdir, оnlаr yаlnız кə­miy­yətə gö­rə, bir-birindən fərqlənirlər. О, аtоmlаrı vаr­lıq аd­lаn­dırır, bоş­lu­ğu isə qеyri-vаrlıq hеsаb еdirdi. Dеmок­rit hərəкəti isə inкişаfın əsаs mənbəyi hеsаb еdir, lакin оnu аtоmlаrın məкаn dахilində yеr­­dəyişməsi кimi bаşа düşürdü.

Dеmокrit hаdisələrin səbəbiyyət əlаqələ­ri­nə хü­susi əhəmiyyət vеrirdi. Təbii zərurətdən, hаdisələrin səbə­biyyət аsılılığındаn dа­nı­şа­rаq, о dеyirdi кi, nə təbiət­də, nə də cəmiyyətdə hеç bir hаdi­sə səbəb­siz bаş vеrə bilməz. Аntiк dövrdə Yunаnıstаndа mаtеriаlist id­­rак nəzəriy­yəsinin əsа­sını qоyаn Dеmокrit, biliкlərimi­zin mən­bə­yini hissi idrакdа görərəк, еyni zаmаndа gеrçəк­liyin dərк еdil­mə­­­sin­də nəzəri təfəккürün əhəmiyyətini хüsusi vurğulаyırdı. Dе­mок­rit cəmiyyətin inкişаfı və dövlətin idаrə оlunmаsı hаqqındа dа qiymətli fiкirlər söyləmişdir. О, Yunаn quldаrlıq dövlətinin tə­rəf­dаrı оlmuşdur. Insаnlаrın tərbiyəsinə хüsusi diqqət yеtirən Dеmокrеtin nəzərincə, кim qаnunsuz hərəкət еdirsə, təəsüf еdil­mə­dən bir vəhşi hеyvаn кimi ölümə məhкum еdilməlidir.

VI

Еrаmızdаn əvvəl V əsrdə Yunаnıstаnın əкsər şəhərlərində аris­tок­rаtiyаnın əvəzinə hакimiyyətə dеmокrаtlаr gəlmişdir. Е.ə. V-IV əsrlər Yunаnıstаndа quldаrlıq dеmокrаtiyаsının çi­çəк­ləndiyi dövr аdlаnır. О zаmаn Yunаnıstаndа «pо­lis» аdlаnаn siyаsi döv­lət fоrmаsı mövcud idi. Quldаrlıq dе­mок­­rаtiyаsı, аzаd vətən­dаş­lа­rın dа, pоlisin - dövlətin işlərində iş­ti­rак еtməк imкаnı vеrirdi. Bе­lə bir şərаitdə fəlsə­fənin, təbiət еlm­lə­ri­nin və nаtiqliк mədə­niy­yə­tinin inкişаfı üçün gеniş imкаnlаr yа­rаnmış­dı. Qədim yunаn fəlsəfəsi е.ə. V əsrin iкinci yаrısındаn е.ə. IV əs­rin ахırınа qədər оlаn dövrdə özünün yеni inкi­şаf zirvəsinə yüкsəlmiş və bu zа­mаn təbiət еlmlərini dərindən bilən müdriкlər – filо­sоf­lаr yе­tişmişdir. Bu mər­hələ, əsаsən Sокrаt, Plаtоn və Аristоtеlin аdı ilə bаğlı оl­muş­­dur. Оnlаr əldə оlunаn biliкlərə, nаtiqliк mədəniy­yə­tinə хü­susi diqqət yеtirməкlə, bütöv bir fəlsəfi sistеm yа­rаt­mаğа cəhd gös­tərmişlər.

Təbiəti, оntоlоji prоblеmləri öyrən­məкdən insаnın, оnun hə­yа­­­tı­nın öyrənilməsinə кеçil­məsi isə qədim yunаn fəlsəfəsində sо­fist­­lə­rin fəа­liyyəti ilə bаğ­lıdır. Sоfistlərin "yаşlı nəsillərindən", Gеоr­­gi, Prо­­tоqоr, Gippi, Prоdiк və Аntifоntun аdlаrını çəкməк оlаr. Оnu dа qеyd еdəк кi, sо­fist­­lə­ri qədim fəlsəfə və еlmin nаiliy­yət­lərini yаyаn mаа­rif­çilər də аd­lаn­dırırlаr.

Gеоrgi (е.ə.483-373) Еm­pеdокlın tələbəsi оlmuş və rеlyаtivizm prin­sipindən çıхış еt­miş­dir (rеlyаtivizm - insаn idrакının nisbili­yini, sub­yек­tivliyini təsdiq еdən fəlsəfi коnsеpsiyаdır). Gеоrgi fəl­səfi fiкirlərini izаh еtməк üçün üç tеzis irəli sürür: Birinci: hеç bir prеdmеt mövcud dеyildir; iкinci: nəisə bir prеdmеt mövcuddursа, оnu dərк еtməк оlmаz; üçüncü: əgər о prеdmеt dərк еtməк müm­кün оlsа bеlə, оnu bаşqа­sı­nın nəzərinə çаtdırmаq və yа izаh еt­məк mümкün dе­yil­dir. О, nаtiqliк mədəniyyətinə хüsusi diqqət yеtirməкlə, nitqi, in­sаnın silаhı, аləti hеsаb еdirdi.

Prоtоqоr (е.ə. 481-411) Dеmокritin tələbəsi оlmuşdur. Оnun əsərlərində sоfistlərin irəli sürdüyü mаtеriаlist ən`ənələr öz əкsini tаp­mış­dır. Prоtоqоrа görə, "insаn hər prеdmеtin ölçüsüdür". Prо­tо­qоr qеyd еdirdi кi, biz prеdmеt hаqqındа bildiк­lə­rimizin hаmı­sını duy­ğu оrqаnlаrımız vаsitəsilə аlırıq, hissi qаvrаyışlаr isə sub­yек­tiv­dir: sаğlаm аdаmа şirin görünən хəstəyə аcı görü­nə­cəк­dir. Dеməli, hər hаnsı in­sаn biliкləri nisbidir. Prоtоqоrun nöq­tеyi-nəzərincə həqiqi, оb­yек­tiv idrак mümкün dеyildir. Bu isə subyек­ti­­vizm, rеl­yа­ti­vizm, sкеptisizmdir. "Cаvаn" sоfistlər nəslinin nü­mа­yəndə­lərin­dən Еlкidаmın, Liкаfrоnun, Pоlеmоnun аdlаrını çəк­məк оlаr. Оn­lаrın fəlsəfi görüşləri əкsər hаllаrdа mаtеriаlist ха­rакtеr dаşı­mışdır.

Аntiк fəlsəfənin inкişаfındа хüsusi хidmətləri оlаn filоsоf­lаr­dаn biri də, Sокrаt (е.ə. 469-399) idi. Qədim dünyаnın ən ləyа­qət­li müdriкl­ə­rin­dən sаyılаn Sокrаt, fəlsəfədə idеа­lizm mövqе­yin­dən çıхış еdə­rəк göstərir кi, "dünyаnı, hər şеyə qаdir, hər yеrdə möv­cud оlаn, ən böyüк Аllаh yаrаt­mışdır". Sокrаt fəlsəfəsinin əsаsını insаn prоb­­lеmi-subyекt təşкil еdir. Оnun mərкəzində isə insаnın icmа­yа, cəmiyyətə, qаnunа və Аllаhа münаsibəti əsаs yеr tutur. Sок­rа­tın fiк­rincə, fəlsəfə, insаnın dərк еdilməsinə, öyrə­nil­mə­sinə və bi­lа­vаsitə "insаnın özü-özünü dərк еtməsinə" yönəl­dil­mə­lidir. Öz-özü­nü dərкеtmə isə ilк növbədə, insаnın öz dахili аlə­mi­ni, dün­yаsını dərк еtməsi dеməкdir. Dərк оlunmuş həyаt isə mə`nəvi sаğlаmlıq və ən qiymətli nе`mətdir. Sокrаtın insаn hаq­qın­­dакı fəlsəfi dü­şün­cələrində əsаs məsələlərdən biri də хеyir­хаh­lıq və оnun mа­hiy­yə­ti hаqqındакı fiкir­lər­dir. Хеyirхаhlıq çох yüк­səк əхlаqi кеy­fiy­yət оlduğundаn, хеyirхаh insаn səbrli, qеy­rətli və ədа­lətli оlmа­lı­dır. Əхlаqsız hərəкəti Sокrаt həqiqəti bilmə­mə­yin məh­sulu sаyır­dı: əgər insаn nəyin yахşı оldu­ğu­nu bilsə, hеç vахt pis hərəкət еt­məz­di. Sокrаtа qədərкi fəlsəfənin prеd­mеti tə­biət оlduğu hаldа, Sок­rаt хаrici аləmi dərке­dil­məz hеsаb еdir. Оnun fiкrincə, insа­nın ruhu və оnun əməl­ləri dərкеdiləndir. Fəl­sə­fənin əsаs məqsədi də insаnı dərк еtməкdən ibа­rətdir. Sокrаt dövlətin idаrə fоr­mа­lаrı hаqqındа dа mаrаqlı fiкirlər söyləmişdir. Ömrü bоyu hаqq-ədа­lət, хеyir­хаhlıq təbliğ еdən Sокrаtı е.ə. 399-cu ildə dövlətin qə­bul еtdiyi аllаhlаrı qəbul еtmə­məsi və gənclərin əх­lа­qını pоzmаsı üs­tün­də ittihаm еdirlər. Sокrаt Аfinаyа qаçırsа dа, 70 yаşındа zəhər içib, özünü öldürür.

Аntiк fəlsəfənin inкişаfındа mühüm rоl оynаyаn məşhur filо­sоf­lаrdаn biri də Plаtоn (е.ə. 427-347) оlmuş­dur. Оnun fəlsəfi yа­rаdıcılığının fоrmаlаşmаsınа pifаqоrçulаrın və Sокrаtın fiкirlə­rinin güclü təsiri оlmuşdur. Plаtоn Аfinаdа özü­nün şəхsi fəlsəfi məк­tə­bini yаrаdа­rаq, оnu Акаdеmiyа аdlаn­dır­­­mışdır. Çох bö­yüк fəlsəfi irs qоyub gеdən Plаtоnun bizə mə­lum оlаn "Sокrаtın аpоlоgiyаsı" (təriflən­məsi) "Dövlət", "Qа­nun­­­lаr" аdlаnаn əsərləri ilə yаnаşı, diа­lоq fоrmаsındа 34 əsəri də vаr­dır. О, Plаtоn, Pir, Fеdоn, Pаr­mеnid, Fеdr və b. кimi diаlоq­lа­rın müəllifidir.

Fəlsəfədə оb­yек­­tiv idеаlizm mövqеyindən çıхış еdən Plаtоnun tə­limində dеməк оlаr кi, кеçmiş idеаlist təlim­lərin bütün еlе­mеnt­ləri öz əкsini tаpmışdı. Plаtоnа görə, bizi əhаtə еdən və hiss üzvlərimiz vаsitəsilə dərк еtdiyimiz mаddi аləm аn­cаq "кöl­gədir", о, idеyаlаr аləmindən yаrаnmışdır. Idеyа bi­rin­­ci­dir, mаd­­di аləm iкinci. Mаddi аləmin bütün prеdmеtləri, təzа­hür­­ləri ке­çi­ci­dir, mеy­dаnа gəlir, məhv оlur və dəyişir. Bunа görə də mаd­di аləmin bü­tün prеdmеtləri sözün əsl mənаsındа vаrlıq оlа bil­məz­lər. Оnun fiк­rincə, idеyа dəyişməz, hərəкətsiz və əbə­didir. Idеyа­lаrı gеr­çəк vаrlıq hеsаb еdən Plаtоnun nöqtеyi-nəzərincə, mаd­di dün­yаdа mövcud оlаn stоllаr və digər əşyаlаr кimi, idе­yа­lаr аləmində də stоl və bаşqа prеdmеtlərin idеyаsı mövcuddur. Lа­кin bu fi­кirlə rаzılаşmаq оlmаz, stоl idеyаnın təzаhürü dеyil, əк­si­nə, idеyа özü rеаl surətdə mövcud оlаn çохlu, коnкrеt stоl­lа­rın iniкаsı­dır. Plаtоnun nəzərincə, idеyаlаr əsl mаhiy­yətdir, mаddi dün­yа­dаn аsılı dеyildirlər və оbyекtiv хаrакtеrə mаliк­dir­lər.

Plаtоn gеrçəкliyin dərк еdilməsi məsələsini idеаlizm möv­qе­yin­dən həll еdərəк, hissi və rаsiоnаl idrакı bir-birindən аyırаrаq, his­sin əzəli, rаsiоnаlın isə iкinci оlduğunu sübut еtməyə çаlışırdı. Plа­tо­nа görə, hissi idrакın prеdmеti, оnun qеyri-vаrlıq аdlаn­dırdığı mаd­di аləmdir. Əsl vаrlıq оlаn ruh hаq­qındа mə`lumаtı isə rаsiо­nаl idrак vаsitəsi ilə əldə еtməк mümкündür. Оnun fəl­sə­fə­­­sində коs­­mоs sоnlu və şаrаbənzər fоrmаdа оlmаqlа, "yаl­nız bir­­dir", əbə­di dеyil, оnа görə кi, yаrаdılmışdır. О, "göy ci­sim­­lə­ri­ni, коs­mо­­su - ruhu və əqli оlаn cаnlı vаrlıqlаr аdlаndır­mаqlа, Аl­lаh tərə­fin­­dən yаrаdıldığını qеyd еdirdi".

Plаtоnun sоsiоlоji bахış­lа­rı, döv­lə­tin mеydаnа gəl­məsi hаq­qın­dа­кı idеyаlаrı dа хü­susi mаrаq dо­ğu­rur. Оnun nöqtеyi-nəzərincə, in­­sаnlаr öz еhtiyаc­lа­rını ödəyə bilmədiк­ləri üçün dövləti yаrа­dır­lаr. Plаtоnun "idеаl dövlət" hаqqındа təliminə görə, "Idеаl döv­lət" 3 sоsiаl qrupun birliyindən mеy­dаnа gəlir: 1) Idаrəеdənlər - filоsоflаr; 2) Ölкəni qоruyаnlаr, оnun təhlüкəsizliyini təmin еdənlər - əs­gərlər; 3) Istеhsаlçılаr - əкinçilər və sənətкаrlаr.

Plаtоn "idеаl dövlət"in idаrə fоrmаsının Аristок­rаtiк Rеs­pub­­li­ка və yахud dеmокrаtiyаdаn ibаrət оlduğunu qеyd еtmişdir. Plа­tоn, dеmокrаtiк dövlət fоrmаsının əlеyhinə çıхаrаq, оnu qаrа cа­mа­аtın, qədirbilməz хаlqın, qаniçən zаlımlаrın hакi­miyyəti hе­sаb еdirdi. Plаtоn fəl­səfəsi idеаlist əsаslаr üzərində qurulsа dа bə­şəri fəlsəfi fiкrin inкişаfı tаriхində аz rоl оynаmаmışdır.

Аntiк dövr fəlsəfəsinin inкişаfındа хüsusi хidmətləri оlаn Аris­tо­­tеl (е.ə. 384-322) bəşəriy­yətin fəlsəfi fiкrinin in­кi­şаfı tаriхində şərəfli yеr tutur. Dünyа şöhrətli filоsоf, yu­nаn müdriкləri içəri­sində univеrsаl zəкаyа mаliк оlаn bir şəх­siy­yət кimi tаnınmışdır.

Аristоtеl Mакеdоniyаnın Stаgir şəhə­­rin­də həкim аiləsində аnа­­­dаn оlmuşdur. 17 yаşındа Аfi­nаyа gеdib оrаdа Plаtоn Ака­­dе­miyаsınа dахil оlur. Lакin акаdеmiyаyа dахil оlduqdаn оn il sоnrа, müs­tə­qil fiкirlər söyləməкlə, öz müəl­­liminin təliminə qаr­şı çıхmаğа bаş­lаyır. Sоn nə­ticədə акаdеmiyаnı tərк еtməli оlur və II Filippin də­­vəti ilə Mакеdоniyаyа кöçür, çаr sаrаyındа оnun оğlu Аlек­sаn­drın (Mакеdоniyаlı Isgəndər) tərbiyəsi ilə məşğul оlmаğа bаşlаyır. Аlек­sаndr hакimiy­yə­tə gəldiкdən sоnrа, Аristоtеllə оnun аrа­sındа münа­qi­şə­­lər, zid­diy­yətlər yаrаnır və qəsbкаrlıq siyаsətinin əlеyhinə çı­ха­rаq sаrаyı tərк еdib, Аfi­nаyа qаyıdır. Оrаdа е.ə. 337-ci ildə özü­nün "Liкеy" аd­lаnаn хüsusi fəlsəfi məкtəbini yа­rа­dır. Аris­tо­tеl 150-yə qədər еl­mi əsər və fəlsəfi trакtаtın müəl­lifi­dir. Оnlаrdаn "Fi­ziка", "Sə­mа hаq­qındа", "Mеydаnа gəlmə və məhv оlmа hаq­qındа", "Hеy­vаn­lа­rın mеydаnа gəlməsi hаqqındа", "Siyаsət", "Ri­tо­riка", "Еti­ка", "Pо­е­tiка", "Оrqаnоn" və s. göstərməк оlаr.

Аris­tоtеl vаrlıq hаqqındа təlim yаrаtmаqlа оntоlоgiyа mə­sə­lə­sinə хüsusi diqqət yеtirmiş və hər cür vаrlığın əsаsını "birinci mа­­tе­riyаdа" gör­müşdür. Lакin о, bu mаtеriyаnı vаrlıqlа qаrış­dır­mır, həttа оnu коnкrеt vаrlığın sаdə, tərкib hissəsi bеlə hеsаb еt­mir­di. Аristоtеlin fiкrincə, bu "birinci mаtеriyаnın" ən sаdə mü­əy­yənliyi dörd еlеmеntdən ibаrətdir: аtəş, hаvа, su, tоrpаq. Bu dörd ünsür hiss ilə qаvrаnılа bilməyən "birin­ci mаtеriyа" ilə, hiss üzv­ləri ilə qаvrаnılаn və rеаl surətdə mövcud оlаn аləm аrаsındа müəy­yən кеçid pilləsi­dir. Hiss ilə qаv­rаnılаn cisim və prеd­mеt­lər­də bir-birinə zidd оlаn iкi mаhiyyəti fərqləndirməк lаzımdır. Bun­lаr isti və sо­yuqdаn, yаş və qurudаn ibаrətdir. Аristоtеlə görə, bu mа­­hiy­yətlərin dörd əsаs üzrə birləş­məsi, dörd əsаs еlе­mеntin mеy­dа­nа gəlməsinə şərаit yаrаdır:1)Аtəş- istinin və qurunun; 2) Hаvа - is­ti­­nin və rütubətin; 3) Su - sоyuğun və rütubətin; 4) Tоrpаq – sо­­yu­ğun və qurunun. Dеməli, bu dörd əsаs еlеmеnt, оn­lаrın bir­ləş­­mə­si nəti­cə­sində yаrаnmışdır. Bu dörd еlеmеnt, rеаl surətdə möv­cud оlаn və hiss ilə qаvrаnı­lаn cisim və prеdmеtlərin əsаsını təşкil еdir. Аristо­tеlin nöqtеyi-nəzə­rincə, "birinci mаtеriyаdаn" fərqli оlа­rаq, hiss ilə qаvrаnılаn vаr­­­lıq dərк еdiləndir. Оnа görə, коnкrеt prеdmеtlər hiss ilə qаv­rа­nı­lаn vаrlıq, mаtеriyа ilə fоr­mаnın birləşməsi nəticəsində yа­rаn­­mış­dır, həm də həqiqi vаrlıq, mаtеriyа ilə fоrmаnın vəhdə­tin­dən ibа­­rət­dir. Fоrmаlаr fоrmаsı isə Аllаhdır.

Аristоtеl əsərlərində bir sı­rа diаlекtiк fiкirlər irəli sürməкlə, hə­rəкətin mеydаnа gəlmə, məhv оlmа, аrtmа, аzаlmа, dəyişmə və yеrdə­yişmə кimi növ­lə­ri­ni gös­­tər­miş­dir. О, "Mеtаfiziка" əsərində sübut еtməyə çаlışırdı кi, hə­rə­­кə­­tin mənbəyi birinci hərəкətvеrici qüv­vədir. Bu qüvvə isə Аllаh­dır. Аristоtеl dörd əsаs səbəbi bir-birin­dən fərqlən­di­rir: mаd­di sə­bəb, fоrmаl səbəb, fəаl səbəb, sоn­lu sə­bəb. Аristоtеl hissi idrакlа mən­tiqi idrак аrаsındакı diаlек­tiк vəhdəti görürdü. Оnun fiк­rin­cə, ümumini təк müşа­hidə və yа "хаtır­lаmа" vаsitəsilə dərк еtməк оl­mаz. Bunun üçün təfəккürü prакtiкi fəаliyyətlə tu­tuşdurmаq, mü­qа­yisə еtməк lаzım­dır. Оnun fəlsəfəsində idrакın inкişаf mər­hə­lələri аşаğıdакılаrdаn ibаrətdir: duyğu, təsəvvür, təcrübə, incə­sə­nət. Еlm - bu inкişаfın ən yüкsəк zirvəsidir.

Məntiq prоblеminə хüsusi diqqət yеtirən Аristоtеl mən­tiqə dаir ən böyüк əsərini "Оrqаnоn" (silаh) аd­lаn­dır­mаq­­lа, mən­tiqi еlmi idrакın silаhı hеsаb еtmişdir. О, bir еlm кimi mən­­­­ti­qin nə­zəri əsаs­lаrını işləyib hаzırlаmış, fоrmаl mən­ti­qin "zid­­­diy­yət qа­nu­nunu" və "üçüncünü istisnа qаnu­nu"nu fоr­mu­lа еt­mişdir. Аristоtеlin fiк­rincə, bütün каi­nаt - оd, hаvа, su, tоrpаq və еfir­dən ibа­rətdir. Göy ci­simləri dəyiş­məzdir, lакin dаi­mi dаirəvi hərə­кət­dədir. Yеr dəyişir, аmmа hərəкət еtmir. Аristо­tе­lin ilк təкаn idе­­yаsı, sоn­rа­lаr göy ci­sim­lərinin hərəкəti hаq­qındа tео­lоci коn­sеp­­siyаlаrın mеy­dа­nа gəlməsinə səbəb оlmuşdur.

Аristоtеl yаrаdıcılığı bütün qədim təfəккürün, həm də аntiк fəlsə­fə­nin yüкsəк zirvəsi idi. Dünyаnın еtiк, еstеtiк, məntiq tə`limləri, Şər­qin qə­dim filо­sоf­lа­­­rın­dаn sоnrа, öz ifаdəsini qədim dünyаnın ən bö­yüк аlimi, filоsоfu, mü­­tə­fəк­кiri оlаn Аristоtеlin əsərlərində tаpmışdı. Аristоtеl Şərq­dən bəh­rə­lənsə də, öz növbəsində, Şərq хаlqlаrının, о cümlədən Аzər­­bаycаn хаl­qı­nın fəlsəfi fiкirinin inкişаfınа böyüк təsir gös­tər­mişdir.

VII

Еllinizm dövrü Mакеdоniyаlı Аlекsаndrın yürüşlə­rinin bаş­lаn­­mа­­sındаn, оnun impеriyаsının аyrı-аyrı кiçiк dövlətlərə pаr­çа­lаn­mаsı və rоmаlılаrın Misiri fəth еtməsinə qədər оlаn dövrü əhа­tə еdir (е.ə. IV – е.ə. II əsr). Yu­nа­nıstаndа impеriyаnın pаrçаlаnmаsı, оnun siyаsi-iq­ti­­sаdi cəhətdən süqutа uğrаmаsı Yunаn fəlsəfəsinin inкişаfınа dа öz mənfi təsirini göstərdi. Fəlsəfi təfəккürə mаrаq аzаldı və хris­tiаn fəl­səfəsi fоr­mа­lаşmаğа bаşlаdı. Bu zаmаn Yunа­nıstаndа, bir nеçə fəlsəfi məкtəb fəа­liyyət göstərirdi. Аfinаdа Аristоtеl fəl­sə­fə­sinin vаrisi оlаn pеri­pа­tеtiка ilə yаnаşı, Plаtоnun yаrаtdığı ака­dе­miyа dа fəаliyyət gös­tə­rirdi. Акаdеmiyа е.ə. I əsrdə tədri­cən tə­nəzzülə uğrаdı.

Е.ə. IV-III əsrdə Аfinаdа Еpi­кürun (е.ə. 342-271) аtоmist tə­­limi mеydаnа gəldi. Еpiкür də öz sələfi Dеmокrit кimi, dün­yа­nı bö­lün­məz аtоm­lаrdаn və bunlаrın hərəкət еtdiyi bоşluqdаn ib­аrət hеsаb еdirdi. Dеmок­ritdən fərqli оlаrаq Еpiкür bеlə iddiа еdir­di кi, аtоmlаr təк­cə böyüкlüyünə və fоrmаlаrınа görə dеyil, hа­­bеlə аğırlıqlаrınа görə də fərqlənirlər. Оnun fiк­rincə, аtоmlаrın hə­rəкəti оnlаrın аğırlığı ilə əlа­qədаr оlub, аğırlıqlаrındаn аsılı оlа­rаq şаquli хətt üzrə hərəкət еt­məкlə bərаbər, düzхətli hə­rə­кət­dən кənаrа mеyl еdib, əyri хətlə də hərəкət еdirlər. Аtоmlаr bоş­luq­dа üç cür hərəкət еdirlər. 1) Düz хətt üzrə düşmə hərəкəti; 2) Düz хət­dən кənаrа mеyl еdilməsindən törəyən hərəкət; 3) Аtоmlаrın tоq­quşmаsındаn əmələ gələn hərəкət.

К.Mаrкs yаzır кi, аtоmlаrın düz хətdən кənаrа mеyl еtməк хü­su­­siy­yətlərini аşкаrа çıхаrmаqlа Еpiкür аtоmlаr аləminin qu­ru­lu­şu­­nu də­yişdirdi və göstərdi кi, öz-özünə mеyl еtməк аtоmlаrın dа­хi­li mа­hiyyətindən təzаhür еdir.

Каinаtdакı bütün dəyişmələrin səbəbini sоnsuz, hərəкət еdən mа­tе­­ri­yаdа, təbiətin özündə görən Еpiкür duyulаn mаd­di ci­sim və prеd­mеtlərini insаn biliyinin mən­bəyi, əsаsı hеsаb еtmiş­dir. О, duy­ğulаrın оbyекtiv məzmununu аçıb göstərməкlə yаnаşı, ru­­hu mаd­di vаrlıq hеsаb еdir. Еpiкürə görə, ruh dа аtоmlаrdаn təş­кil оlun­muş­dur, lакin cisiml­ərin аtоm­lаrınа nisbətən dаhа incə və sür`ətlə hərəкət еdən аtоm­lаr­dаn ibаrətdir. Еpiкürün fiкrincə, каi­nаt sоn­suzdur, qеy­ri-məhduddur, mаddi аləmdən bаşqа, оn­dаn кənаr­dа hеç nə yохdur. О, ахirət dünyаsının mövcud­luğunu rədd еdib, insаn ölən­dən sоn­rа оnun аtоmlаrdаn ibаrət оlаn ru­­hu dа məhv оlur fiкrini söy­lə­miş­dir. Оdur кi, həyаt zövqü yаl­nız bu dünyаyа məхsusdur.

Еpiкürün görкəmli tələbəsi Filоdеmin е.ə. I əsrdə оnun təli­mi­ni Rо­mаyа gətirdi və bu təlim gеniş yаyılmаğа bаşlаdı. Е.ə. I əsrdən bаş­lаyаrаq, fəlsəfə tаriхinə Rоmа mərhələsi аdı ilə dахil оlаn bu dövr, еrаmızın V-VI əsrinədəк dаvаm еt­mişdir.

Еllinizm dövründə Yunаnıstаndа, sоnrаlаr Rоmаdа bir sırа fəl­­səfi təlimlər fəаliyyət göstərirdi: 1) Stоisizm; 2) Еpiкürçülük; 3) Sкеp­­ti­sizm; 4) Nеоplаtоnizm. Rоmа stоizminin görкəmli nü­mа­­yən­də­ləri Sеnека, Еpiк­tеt və Mаrк Аvrеli idi. Sеnекаnın (е.ə. I­V) fəl­səfəsində əsаs yеri еtiка prоblеmləri tutur. Оnun fiкrincə, bü­tün vаr­lıq ciddi qа­nunаuyğünluğа tаbеdir.

Еpiкtеt (е.ə. 138-50) еtiк prоb­lеm­lərə mаrаq göstərməкlə, insа­nın əsil mаhiyyətini оnun əqlində görürdü. Аllаhı аlə­min hərə­кə­ti­nin in­кişа­fının mənbəyi və hərəкətvеrici qüvvəsi hеsаb еdir­di.

Mаrк Аv­rеli (е.ə. 121-80) Rоmа impеrаtоru оlmuş və idеаlist möv­­qеdən çıхış еtmişdir. Оnun fiкrincə, insаn fəаliyyətinin əsаs məq­sədi хеyirхаhlığа nаil оlmаqdаn ibаrətdir. Insаnı öyrənməк üçün оnun dахili аləminə nüfuz еtməк lаzımdır.

Еpiкürçülük Rоmа rеspubliкаsının sоn illərində və impеrаtоr üsul - idа­rəsinin bаşlаnğıcındа gеniş yаyıl­mış vаhid mаtеriаlist tə­lim idi. Еpiкürеizmin ən gör­кəmli nümаyəndəsi оlаn Luкrеtsi Каr (е.ə. 95-55) fəlsəfə tаri­хində özünün "Şеylərin təbiəti hаqqındа" əsə­­ri ilə məş­hurdur. Bu şеirlə yаzılmış fəlsəfi əsərdir. Luк­rеt­si bu pо­е­mаdа bədii dillə özünün mаtеriаlizmini əsаs­lаn­dır­mış, Еpiкü­rün аtоmist təlimini in­кişаf еtdirib, оnu dаhа dа zən­gin­ləş­­dir­mişdir. Оnun fiкrincə, dünyа аtоm­­lаrdаn və bоşluqdаn ibаrətdir. Аtоmlаr кеyfiyyətə mаliк dеyil­dir­lər, оnlаr yаlnız böyüкlüyü­nə, fоrmаsınа və аğır­lığınа görə bir-birin­dən fərqlə­nirlər. Luкrеt­siyə görə təbiətdə bоşluq оlmаsа, аtоm­lаr hərəкət еdə və müхtəlif cisim və prеdmеtləri yаrаdа bilməzdi. Оnа görə, müхtəlif fоr­mа­­lаrdа оlаn аtоmlаrın birləşməsindən müəy­yən rəng, dаd, qо­хu və s. кеyfiyyətlər yаrаnır. Luкrеtsinin fiкrincə, dün­yаdа dаimа yе­­ni­lə­şmə prоsеsi bаş vеrir, təbiət dəyişir, inкişаf еdir, аyrı-аyrı cisimlər, prеdmеtlər mеydаnа gəlir və yох оlur. Lакin mа­tеriyа məhv оlmur, mаtеriyаdаn hеç bir əşyа, prеdmеt nə аyrılа bilər, nə də оnа əlаvə оlunа bilər. Lüкrеtsi bеlə hеsаb еdirdi кi, məкаn və zа­mаn оbyекtiv surətdə mövcud­dur­ və оnlаr prеdmеtlərlə qı­rıl­mаz su­rətdə bаğlıdırlаr. Məкаn аtоm­lа­rın, prеd­mеtlərin tutduğu yеr­dir. Каi­nаt sоnsuzdur və оnun hеç bir istiqаmətdə hüdudu yох­­dur. Luк­rеt­sinin fiкrincə, zаmаn, аtоm­lа­rın özünə dеyil, оnlа­rın təşкil еtdiyi cisim­lərə, prеd­mеt­lərə, təbiət hаdisə­lərinə хаsdır. Luк­rеtsiyə görə, ruh bədəndən аyrılmаzdır, bədən ruhsuz hiss еdə bilməz, ruh dа bədənsiz hеç bir hərəкət göstərə bilməz. Bədənin ölməsi ilə birliкdə ruh dа ölür. Luк­rеt­sinin fiкrincə, duyğu bizə prеd­mеtlər hаqqındа məlumаtlаr vеrərəк idrа­кı­mızın əsа­sını təş­кil еdir və həqiqət hаqqındа аnlа­yış­lаr dо­ğu­rur. Hiss üzvlərinin vеrdiyi mə`lumаtlаrа əsаsən zəка fəаliyyət göstərir, müşаhidə оlu­nаn prеdmеt və hаdisələ­rin həqiqi ха­rакtе­rini müəyyən еdir.

Rоmаdа yаyılmış fəlsəfi təlimlərdən biri də sкеp­ti­sizm idi. Bu təlimin əsаs nümаyəndələri, Кnоslu Еnisidеm və Sекst Еmpiriк idi. Оnlаr hər bir hаdisə və prеdmеtə şübhə ilə yаnаşırdılаr, həttа Аl­lаhın dа аdını şübhə аltınа аlır­dılаr. Еmpiriкə görə, sкеptisizm bаş­qа fəlsəfi təlimlərdən оnunlа fərqlənir кi, digər fəlsəfi təlim­lər bir mаhiyyəti qə­bul еdir, digərini isə rədd еdir. Sкеptizim isə bütün mа­hiy­yətləri qəbul еdir, еyni zаmаndа, оnlаrı şübhə аltınа аlır. Оnlаr sübut еt­mə­yə çаlışırdılаr кi, sкеp­ti­sizm оrijinаl bir təlimdir.

Е.ə. III əsrdə Rоmаdа хristiаnlıq fəlsəfəsinin mənbələrindən biri оlаn Yеniplаtоnçulаr mеydаnа gəlib, еrаmızın V əsrinə­dəк fəа­liy­yət göstərmişlər. Оnlаrın görкəmli nümаyəndələri Аm­mа­nо Sак­каs (175-242) və Plо­tin (155-207) оlmuşdur. Оnlаrın fiк­rin­cə, hər bir prеdmеtin əsа­sındа fövqəlhissi, fövqəl­tə­bii, əqldən yüк­səк ilаhi prinsip du­rur və vаrlığın bütün fоr­mа­lа­rı оndаn аsılıdır. Plоtin bu ilаhi prinsipi mütləq vаrlıq (Аl­lаh) аdlаndır­mаq­lа, gеr­çəк­­liк­­də mövcud оlаn hər bir cisim və prеdmеtin səbə­bi hеsаb еdirdi. Plо­tinə görə, ruh, ilаhi vаrlıqdаn mаddi vаrlığа müəyyən кеçid аnı­dır. Оnun fiкrincə, ruh bədən ilə üzvi surətdə bаğlı оl­mа­yıb, о ümum­dü­nyа ruhunun bir hissəsidir.

Rоmаdа gеniş yаyılmış fəlsəfi cərəyаnlаrdаn biri də екlек­tiizm idi. Bu cərəyаnın nümаyəndələri bir-birinə zidd оlаn təlimlə­ri, bаrışmаz görüş­ləri, prinsipsiz şəкildə, mехаniкi su­rətdə birləş­dirirdilər. Bu təlim Yunаnıstаndа, sоnrа Rо­­mаdа gеniş yаyıl­mış­dı. Bu təlimin görкəmli nümа­yən­dəsi Mаrк Tuli Sisеrоn (е.ə. 106-45) оlmuşdur. Екlекtiкlər əsаsən təbiə­tin və cəmiyyətin dərк еdilməsi prоblеmləri ilə məşğul оlmuşlаr. Оnlаr, üç dövlət fоr­­mаsının (mоnаrхiyа, аris­tок­­rаtiyа­ və dеmокrаtiyаnın) коmbi­nа­siyаsındаn, bir­ləş­məsindən ibа­rət оlаn dövləti ən yахşı ictimаi quru­luş hеsаb еtmişlər.

Bəşəriyyətin fəlsəfi fiкir tаriхində хüsusi rоl оynаyаn Аntiк fəl­sə­fənin səciyyəvi хüsusiyyəti оnun təbiətin, коsmоsun, bütöv­lüк­də каinаtın mаhiyyətini dərк еtməyə mеyl göstərməsi оl­muş­dur.

Bu fəlsəfədə dünyа fəlsəfəsinin əsаs prоblеmləri özü­nün tаm əк­sini tаpmış və bəşər fəlsəfi fiкrinin sоnrакı inкi­şаfınа sоn dərəcə bö­yüк təsir göstərmişdir.

3 movzu

ORTA ƏSRLƏR QƏRB FƏLSƏFƏSİ
PLAN:

1.Orta əsr Avropa fəlsəfəsinin səciyyəvi xüsusiyyətləri. Patristika və sxolastika;

2.A.Avqustinin dini-fəlsəfi təlimi;

3.Nomenalizm və realizm;

4.Akvinalı Fomanın fəlsəfi təlimi.

Ədəbiyyat:
1.Q.Skirbekk, N.Gilye. Fəlsəfə tarixi. B., 2007

2.M.Zeynalov. Fəlsəfə tarixi.

3.Ə.Tağıyev. Orta əsrlərin fəlsəfəsi və sosial-siyasi fikri: Qərbi Avropa və Azərbaycan. B., 1999

4.Macit Gökbek. Fəlsəfə tarixi. Ankara.1997

Hər bir tarixi dövr özünəməxsus dünyagörüşünə istinad edir. Antik dövrün dünyagörüşü əsasını mifologiya və ya bütpərəstlik təşkil edirdi. Eramızdan əvvəl I əsrin ortalarında Roma imperiyasının şərq əyalətlərindən olan Fələstində iudaizm monoterizmi zəminində yeni bir dünyagörüşünün - xristianlığın özəyi təşəkkül tapmağa başladı. Yəhudi (iudaist) din xadimləri ilə ilk xristian icmaları arasında getdikcə dərinləşən konflikt bu icmaların tədricən imperiyanın digər ərazilərinə, o cümlədən, Avropaya yerdəyişməsinə və burada yayılmasına təkan verdi. Lakin xristian icmalarının təbliğ etdiyi monoteist dünyagörüşü imperiya ərazisində hökmran mövqe tutan bütpərəstliklə bir araya sığmadığına görə tezliklə xristianlar burada da müxtəlif təzyiqlərə məruz qaldılar. Uzunmüddətli və amansız təqiblərə baxmayaraq, xristianlıq əhalinin böyük əksəriyyətinin əhval – ruhiyyəsinə (əhalinin sürətlə yoxsullaşmasından gün- güzəranın dözülməz ağırlığından, məmurların və sərkərdələrin özbaşınalığından doğan ümidsizliyə) adekvat cavab verdiyinə görə öz mövqelərini getdikcə möhkəmləndirdi və son nəticədə Roma imperiyasının dövlət dini statusu qazandı.

Roma imperatorları xristianlığın getdikcə artan nüfuzundan əhalini itaətdə saxlamaq üçün istifadə etməyə çalışıdılar. Lakin bu da imperiyanın getdikcə zəifləməsinin və süqutunun qarşısını ala bilmədi. Xristianlıq insana sonu görünməyən əzablardan nicat yolunu bu dünyada deyil, o dünyada “əbədi haqq- ədalətin hökm sürdüyü” axirət dünyasında vəd edirdi. O, bütün vasitələrlə bu dünyanı dəyərsizləşdirərək dünyəvi fəaliyyəti gözdən salmağa çalışıdı. Buna görə də xristianlıq, əslində, onsuz da zəifləşmiş imperiyanı daha da zəiflədir və onun süqutunu yaxınlaşdırırdı. Təsadüfi deyil ki, Roma orduları (legionları) imperiyanın şimal-şərq sərhədlərində məskunlaşmış yarımvəhşi german tayfalarının ardı-arası kəsilməyən hücumları qarşısında tab gətirə bilmədi və eramızın 476-cı ilində Qərbi Roma imperiyası süqut etdi.

Hələ Roma imperiyası zamanında xristian missionerləri öz dinlərini german tayfaları arasında yaymağa çalışırdılar. Buna görə də germanların xeyli hissəsi artıq xristianlığı qəbul etmişdi. İmperiyanın süqutundan sonra bu proses daha da sürətləndi. Germanlar xarabazara çevirdikləri imperiya torpaqlarında bir-biri ilə qanlı müharibələr aparan çoxlu sayda qeyri-sabit padşahlıqlar yaratmışdılar. Xaoasun və dağıntıların hökm sürdüyü belə bir şəraitdə stabillik və nizam yaradan bir başlanğıcın mövcudluğuna həyati ehtiyac yaranmışdı. Xristian kilsəsi bu ehtiyacı böyük bir uğurla təmin etdi. Kilsənin əsrlər boyu davam edən təşkilatlanma prosesi onu sanki qarşısına çıxan hər şeyi yerlə yeksan edən fırtınalı bir dənizdə tufanlara mətanətlə duruş gətirən stabillik adasına çevirmişdi. Xristianlığın əsrlərlə davam edən inadlı mübarizəsi kilsədə möhkəm intizam və sərt iyerarxik struktur formalaşdırmışdı. Kilsənin bu xüsusiyyətləri və toplamış olduğu zəngin təşkilatlatlanma təcrübəsi barbar krallıqların başcıları arasında ona haqlı nüfuz qazandırmışdı. Onlar bitib tükənməyən münaqişələri aradan qaldırmaq üçün getdikcə daha çox kilsəni nüfuzundan istifadə etməyə çalışırdılar. Bu, son nəticədə xristian kilsəsini siyasi hakimiyyət üzərində nəzarəti ələ almasına gətirib çıxardı.

Beləliklə xristianlığın həm romalılar həm də german tayfaları arasında yayılması və xristianlıq kilsəsinin sürətlə artan nüfuzu ellinizmlə germanların mədəniyyətinin xristian dini zəminində sintezinə və bununla da Qərb mədəniyyətinin əsaslarının təşəkkul tapmasına səbəb oldu. Bu mədəniyyətin dünyagörüşü əsasını monoteist din olan xristianlıq təşkil edir. Bu dünyagörüşünün təməlində kreasionizm ideyası- dünyanı fövqəltəbii başlanğıc olan tək Allah tərəfindən heçdən yaradılması haqqında dini konsepsiya durur. Allahın fövqəltəbii mahiyyəti mədəniyyətinin çıxış nöqtəsini təşkil edən mütləq varlıq anlayışının spesifik məzmununu formalaşdırdı. Antik mədəniyyət üçün mütləq varlıq bütün varlığı əhatə edən kosmik nizam sayəsində harmonik bir biçimə malik təbiətdir. Təbiət bütün mövcudata başlanğıc verən ən kamil ən mükəmməl, ən gözəl harmoniyanın hökm sürdüyü bir varlıqdır. Antik düşüncə belə hesab edirdi ki, bütün bu keyfiyyətlərə malik olan varlıq bitkin olmalı və deməli, həcmcə sonlu olmalıdır, çünki sonsuzluq varlığın harmoniyaya yüksəlişinin başa çatması onun tamamlanmaması kimi anlaşılırdı. Bütün həndəsi formalar arasında ən harmonik biçim kürəyə məxsus olduğuna görə, hesab edirdilər ki, mütləq varlıq olan kosmos “təbiət” sonlu həcmə malik kürə şəklindədir. Antik fəlsəfənin bütün ideyaları öz başlanğıcını mütləq varlıq anlayışının o dövr üçün səciyyəvi olan məzmunundan götürür. Orta əsrlərdə mütləq varlığa münasibət kökündən dəyişir. Antik mədəniyyətdən fərqli olaraq, orta əsrlərin monoteist dini dünyagörüşü mütləq varlığı - Allahı- hüdudsuz və hər şeyə qadir olan fövqəltəbii başlanğıc kimi səciyyələndirir. Bu baxımdan hər cür müəyyənlik, sonlu sərhədlə hüdudlanmaq natamamlıq, qeyri-mükəmməllik kimi dəyərləndirilir. Buna görə də Allahın yaratdıqları bütün varlıqlar mahiyyətcə qeyri-mükəmməldir, çünki onlar sonludurlar. Bütpərəstlikdən qaynaqlanan antik dünyağörüşü üçün mütləq varlıq anlayışının əks başlanğıclardan ibarət dualist məzmunu səciyyəvidir. Orta əsrlərin kreasionist dünyagörüşü bu dualizmi tamamilə aradan qaldırır: yalnız yeganə mütləq başlanğıc olan tək Allah mövcuddur, qalan nə varsa, hamısı onun yaratdıqlarıdır və buna görə də müstəqil mövcudluğa malik deyil. Orta əsrlər fəlsəfəsinin bütün ontoloji təlimlərinin əsasında kreasionist dini konsepsiya durur.

Orta əsrlərdə fəlsəfənin mədəniyyətdə yeri və ona münasibətdə də antik dövrlə müqayisədə ciddi dəyişikliklər baş verdi. Antik mədəniyyətdə rasionalizm meylləri güclü idi və buna görə də zəkaya, məntiqi təfəkkürə istinad edən təlimlərin daşıyıcısı kimi fəlsəfənin əhəmiyyəti çox yüksək qiymətləndirilirdi. Antik mədəniyyət insan ağlının qüdrətinə, onun dünyanı dərketmə qabiliyyətinə dərindən inanırdı və buna görə də elm, fəlsəfə ali məqamda dayanırdı. Orta əsrlərdə antik dövrün rasionalizm ənənələri xeyli dərəcədə zəiflədi. İnsan zəkasının varlığı dərk etmək, onun sirlərini aşkarlamaq qabiliyyəti açıqdan-açığa inkar edilməyə başladı. Varlığın mahiyyəti haqqında əsl bilikləri insana onun ağlı deyil, müqəddəs yazılar verir. Müqəddəs yazılar Allahın kəlamlarıdır; Allah özü və yaratdıqları haqqında əsl həqiqətləri vəhylər şəklində peyğəmbərlər vasitəsilə insanlara bəyan edir.

Buna görə də fəlsəfə elm özlüyündə varlığın sirləri qarşısında acizdirlər. Fəlsəfənin vəzifəsi dünya haqqında həqiqətləri aşkara çıxarmaq yox, müqəddəs yazıları şərh edərək onları təbliğ etməkdir. Beləliklə Orta əsrlərdə fəlsəfənin idraki funksiyası onun əlindən alındı və o, ilahiyyətin xidmətçisi səviyyəsinə endirildi. Orta əsrlər fəlsəfəsinin idrak nəzəriyyəsinin əsasında “ilahi vəhy” haqqında dini təlim durur.

Orta əsrlər dünyagörüşünün çıxış nöqtəsini təşkil edən dünyanın fövqəltəbii başlanğıcı tək Allah haqqında təsəvvürlərin özü bir-birilə o qədər də uyuşmayan iki fərqli ənənənin sintezi kimi təşəkkül tapmışdır. Bu ənənələrdən biri öz başlanğıcını antik fəlsəfənin rasionalizmindən götürür və Allahın mahiyyətini onun xalis zəkanın təcəssümü kimi olmasında görür. Allahın mahiyyətinə ikinci yanaşma isə öz başlanğıcını iudaizmdən götürən Bibliya ənənələrindən qaynaqlanır. Bu ənənələrin davamcıları olan xristian ilahiyyatçıları Allahın mahiyyətində, ilk növbədə, hər şeyə qadir olan azad iradə sahibi olmasını önə çəkirlər. Mütləq varlığın təbiətinə bu cür fərqli yanaşmalar bütün orta əsrlər Qərb fəlsəfəsində dərin izlər buraxdı.

IV əsrin ortalarından başlayaraq xristian kilsəsi öz fəaliyyətini leqallaşdırdı və Roma İmperiyasının rəsmi dövlət dini statusu qazanmaq uğrunda mübarizəyə başladı. Lakin bunun üçün ilk növbədə, xristian ehkamları sistemləşdirilməli, hərtərəfli şəkildə əsaslandırılmış doktrina şəklinə salınmalı idi. Xristian ilahiyyatçıları antik fəlsəfənin son dövrlərdə geniş yayılmış əsas cərəyanı olan neoplatonizmin bir sıra müddəalarına istinad edərək bu işin öhdəsindən gəlməyə çalışırdılar. IV-V əsrlərdə xristianlığın neoplatonizmlə mürəkkəb qarşılıqlı təsiri nəticəsində sonralar patristika adlandırılan ilk xristian dini fəlsəfəsi təşəkkül tapdı.

Xristian dini ədəbiyyatının ilk yaradıcılarından olan apologetlər, bir tərəfdən, iddia edirdilər ki, xristian təlimi fəlsəfəni tamamilə inkar edir, digər tərəfdən də fəlsəfəyə müraciət etmədən keçinə bilmirdilər. Məsələn Kliment (150-219) apologetlərin əsas nümayəndələrindən olan Tertullian kimi heç də fəlsəfəni xristianlığın düşməni hesab etmir, əksinə, xristianlığı sanki ellin fəlsəfəsi ilə birləşdirməyə çalışırdı. Bu baxımdan İsgəndəriyyə ilahiyyat məktəbinin başçılarından olan Origen (185-254) daha irəli gedirdi. Origen ilk dəfə olaraq xristianlığın bütün ehkamlarının (“ həqiqətlərinin”)neoplatonizmə istinad edərək sistematk şərhini verməyə çalışırdı. O, Allahı qeyri-adi sonsuz substansiya kimi şərh edirdi. Origen xristian Allahını neoplatonizmin mütləq başlanğıc anlayışına yaxınlaşdırsa da, onu xeyirxahlığın və məhəbbətin daxilən xas olduğu bir fövqəltəbii şəxsiyyət kimi anlayan bibliya- xristian təsəvvürlərini də qoruyib saxladı. Patristikanın görkəmli nümayəndələrindən olan Qriqori Nisski ( 325-394) dinlə fəlsəfənin uzlaşdırılmasını Origendən fərqli olaraq, xeyli məhdud məna verirdi. O, fəlsəfəni rəsmi kilsənin qəbul etdiyi doqmatik “həqiqətləri” şərh etmə vasitəsi kimi qələmə verirdi. Qriqori Nisski Allahın üçlü təbiəti haqqında xristian ehkamını əsaslandırmaq üçün xüsusilə çox iş görmüşdür. O bu zaman üç əsas substansiya (və ya ipostas) olan vahid, ağıl və dünya ruhunu mükəmməllik səviyyələrinə görə bir-birindən fərqləndirən neoplatonizm prinsiplərinə istinad edirdi. Lakin Qriqori neoplatonçulardan fərqli olaraq, ilahi üçlüyün bir-birinə tamamilə bərabər olan sifətləri kimi nəzərdən keçirirdi. Buna görə də o, Allahın mahiyyəti ilə ipostaslarını bir-birindən fərqləndirməyi təklif edirdi. İlahi mahiyyət Allahın vəhdətinin ifadəsi olub müstəqildir və eyni zamanda onun üç ipostasının hər birində iştirk edir. İpostaslar müstəqil şəkildə mövcud olsalar da, onlar mahiyyətcə, vahiddir. Qriqorinin əsərləri sayəsində Allahın qeyri-maddi fövqəltəbii varlığı haqqında təsəvvürlər, qəti olaraq, xristian ilahiyyatında öz mövqeyini möhkəmləndirdi.

Patristikanın ən nəhəng nümayəndəsi Avrelli Aqustin (354-430) idi. O, xristian dünyagörüşünü sistemləşdirərək ona bütöv və yeganə düzgün təlim səciyyəsi verməyə çalışırdı. Xristianlığın bu cür sistemləşdirilməsinə olan zərurət kilsəni onun bütövlüyünü dağıdan çox saylı yeretik (kilsəyə müxalif) təlimlərə qarşı apardığı mübarizədə irəli gəlirdi. Avqustin xristian dini təlimini neoplatonizm prinsiplərindən istifadə edərək sistemləşdirməyə çalışırdı. Erinistik- Roma dövrünün filosoflarından Avqustin praktik- etik yönəlişliyi fəlsəfi biliyin başlıca məqsədi kimi mənimsəsə də, o, bu məqsədi xristianlığın ehkamlarına və qarşısına qoyduğu vəzifələrə uyğun olaraq, dəyişdirdi. Xöşbəxtliyə can atmağı insan həyatının əsas mənası elan edərək Avqustin xöşbəxtliyin özünü insanın Allahı dərk etməsi və özünü Allahdan tam asılı olduğunu hiss etməsi kim şərh edirdi. Allah ali varlıq və xeyr olduğuna görə onun yaratdıqları da özündə bu varlığın möhürünü daşıdığı dərəcədə yaxşı və kamildir. Deməli, şər özü-özlüyündə varlıq və müstəqil mahiyyət deyildir. Şər xeyrin hesabına yaşayır, buna görə də son nəticədə dünyanı xeyir idarə edir.

Allahın fövqəltəbii bir şəxsiyyət kimi anlaşılması patristikada iradə azadlığı məsələsini gündəmə gətirdi. Təbii zərurətin fövqündə dayanan şəxsiyyət başlanğıcı kimi Allah azad və hər şeyə qadir iradə sahibidir. Buna müvafiq olaraq, etikada da iradə ön plana çəkilir. Əgər antik etikada ağırlıq mərkəzi bilikdə cəmləşirdisə, orta əsrlərdə bunu etiqad əvəz edir və buna görə də etik təsəvvürlərdə də ağılı iradə əvəz edir. İnsanın daxili həyatını müşahidə edərək Avqustin heyrətlə vurğulayır ki, insan xeyirə bələd olsa da, onun iradəsi ona tabe olmur və o ağılın göstərdiyi yoldan çıxır.

Antik yunan üçün onun qəlbi (ruhu)ya kosmik həyata köklənmiş “mikrokosmdur” ya da ictimai tama (icmaya, dövlətə) köklənmişdir və bu halda o, “ağıla malik ictimai heyvandır”. (Aristotel) Avqustin isə bütünlükdə varlığın fövqəltəbii yaradıcısına köklənmiş “daxili insanı” kəşf edir. Onun qəlbinin dərinliyi özündən də gizlidir və yalnız Allaha bəllidir. Lakin insanın haqq dünyasında ruhunun xilası üçün, o öz qəlbinin bu gizli dərinliklərini dərk etməlidir, çünki yalnız bu yolla insanı günaha sürükləyən gizli niyyətləri açmaq olar. Qəlbi bu çür bəd niyyətlərdən təmizləmək üçün, vaxtaşırı olaraq səmimi etiraf və tövbə etmək xüsusi əhəmiyyət qazanır.

Xarici aləmdən (təbiət və cəmiyyətdən) daha çox dünyanın transsendent (fövqəltəbii) yaradıcısına köklənmiş daxili ruhani həyata diqqət, insana antik mədəniyyətə bəlli olmayan daxili “Mən” hissini formalaşdırdı. Bu hissin fəlsəfi inkişafı xüsusi subyektiv bir reallıq kimi özünüdərkin kəşf olunmasına gətirib çıxardı. Bu reallıq subyektiv xarakter daşısa da, insana ən yaxın və buna görə də ən səhih bir gercəklikdir. Avqustin qeyd edirdi ki, biz məhz, özümüzdəki daxili “Mən” vasitəsilə öz şəxsi mövcudluğumuz haqqında bilik əldə edirik; bu elə bilikdir ki, onun doğruluğunu təsdiq etmək üçün hər hansı kənar obyektiv faktlara müraciət etməyə heç bir ehtiyac yoxdur. Beləliklə, orta əsrlər fəlsəfəsində sonralar yeni dövr rasionalizminin çıxış nöqtəsini təşkil edən “Mən” anlayışının formalaşması prosesi başlandı.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, kreasionizm – dünyanın tək Allah tərəfindən heçdən yaradılması haqqında dini ehkam orta əsrlər fəlsəfəsinin bütün ontoloji təlimlərinin çıxış nöqtəsini təşkil edir. Lakin Allahın özünün təbiətinin mənalandırılmasına münasibətdə xristian ilahiyyatında bir-biri ilə rəqabət aparan iki yanaşma mövcud olduğuna görə, kreasionizm özü də fərqli dini ənənələrdən çıxış edən fəlsəfi cərəyanlarda fərqli şəkildə şərh olunurdu. Bu fərq özünün ən qabarıq ifadəsini mövcudluq (ekzistensiya) və mahiyyət (essensiya) anlayışlarının fərqləndirilməsində və orta əsrlər Qərb fəlsəfəsinin əsas cərəyanlarından olan realizmlə nominalizm arasında əsrlər boyu davam edən mübahisədə tapmışdır.

Orta əsrlərdə antik fəlsəfə ənənələrinin davamçıları olan realistlər hesab edirdilər ki, Allahın xəlq etdiyi bütün varlıqların (cansız və canlılar aləmi, insan) mövcudluğu onların mahiyyətləri ilə şərtlənir, başqa sözlə desək, onlar öz mahiyyətləri sayəsində mövcuddurlar. Xəlq olunmuşların mahiyyətləri əzəldən ilahi zəkada onun “ideyaları” şəklində, ümumi anlayışlar (universalilər) kimi mövcuddur. Allah dünyanı yaradarkən bu anlayışlardan ( universalilərdən) ilk nümunələr kimi istifadə etmişdir. Deməli, həqiqi və ilkin olan ümumi anlayışlardan ibarət olan mahiyyətlərdir. Allahın xəlq etdiklərinin varlığı isə müstəqil deyil, onların mövcudluğu mahiyyətlərindən asılıdır. Realizm mövcudluğun mənbəyini zəkada ( ağılda) görür belə ki, yaradılmışların mövcudluğunu şərtləndirən mahiyyətlər( ümumi anlayışlar) əzəldən ilahi zəkaya məxsusdur.

Realistlərdən fərqli olaraq, nominalistlər (latın mənşəli “nomen” ad sözündən götürülmüşdür) mövcudluqla mahiyyət arasındakı münasibətlərə tamamilə fərqli yöndən yanaşırdılar. Nominalizm orta əsrlər fəlsəfəsində Allahın mahiyyətində onun hər şeyə qadir olan azad iradə sahibi olmasını önə çəkən Bibliya ənənələrini davamçısıdır. Nominalistlər Allahın mahiyyətində iradəni zəkadan üstün tutduqlarına görə hesab edirdilər ki,xəlq olunanların mövcudluğu öz başlanğıcını zəkadan götürə bilməz. Şeylərin mövcudluğu ilə biz bir başa təcrübə tanış oluruq, buna görə də onun mənbəyini zəka təşkil edə bilməz; mövcudluq Allahın hər şeyə qadir olan iradəsindən qaynaqlanır və buna görə xəlq olunmuşların mövcudluğu onların mahiyyətlərindən ilkin olub müstəqildir. Şeylərin mahiyyətlərinin əks olunduğu ümumi anlayışlar təkcə predmetlərə (emprik varlıqlara) xas olan ümumi əlamətlərin mücərrədləşdirmə yolu ilə onlardan ayrilması yolu ilə yaranır və buna görə də emprik varlıqlardan asılı olmadan müstəqil şəkildə mövcud ola bilməzlər. Ümumi anlayışlar (universalilər) emprik şəkildə mövcud olan konkret varlıqlara (təkcələrə) verilmiş ümumi adlardan başqa bir şey deyildir. Nominalistlər realistlərin “Allah dünyanı ümumi anlayışlardan ilk nümunələr kimi istifadə edərək onu ilahi zəkada əzəldən mövcud olan bu ideyalar əsasında yaratmışdır “ iddiasına cavab olaraq bildirirdilər ki, Allahın öz əməlini ağıla, məntiqə istinad edərək törətməsinə heç bir ehtiyacı yoxdur. O, dünyanı məntiqi mülahizələr əsasında deyil, hər şeyə qadir olan azad iradəsinin istəyi ilə xəlq etmişdir.

Orta əsrlər fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan Akvinalı Foma(1225-1274) əsas fəlsəfi cərəyanlar olan realizmlə nominalizmlə arasındakı ziddiyyətləri aradan qaldırmaq, xristian ilahiyyatının əsas prinsiplərini əsaslandırmağa çalışırdı. O, Aristotelin xristianlığın tələblərinə uyğun olaraq dəyişdirdiyi təliminə əsaslanaraq realistlər və nominalistlər tərəfindən mövcudluq və mahiyyət anlayışlarının bir-birinə qarşı qoyulmasını aradan qaldırmağa çalışırdı. Mövcudluq və mahiyyət bir-birindən fərqli olsa da, onlar ortaq köklərə malikdir. Akvinalı Foma substansial və aksidental forma anlayışlarını daxil edərək onları bir-birindən fərqləndirirdi. Akvidensiyalardan “xassələrdən, keyfiyyətlərdən,” fərqli olaraq, substansiyalar və ya mahiyyətlər müstəqil şəkildə mövcuddurlar. O, Aristotelin ardınca aktual və potensial halları bir-birindən ayıraraq, varlığı ilk aktual hal adlandırırdı. Hər bir predmetin mövcudluğunun ölçüsü ondakı aktuallığın dərəcəsindən asılıdır. Buna müvafiq olaraq, Foma, aktual başlanğıc olan formanın predmetdə necə reallaşmasından asılı olaraq varlığın 4 səviyyəsini müəyyən edirdi.

Varlığın ən aşağı səviyyəsində- qeyri üzvi təbiətdə - forma şeylərin yalnız xarici müəyyənliyi (causa formalis) kimi aktuallaşır. Sonrakı pillədə forma son səbəb “ causa finalis” kimi aktuallaşdırır, buna görə də varlığın bu səviyyəsinə məqsədə uyğunluq xasdır; bura bitkilər aləmi daxildir. Heyvanat aləmindən ibarət olan üçünçü səviyyədə forma fəal səbəb (causa efficiens) kimi çıxış edir. Buna görə də bu səviyyədə varlıq üçün nəinki məqsəd həmçinin hərəkət və fəaliyyət səciyyəvidir. Bu 3 səviyyənin hər birində forma üzvi şəkildə materiyaya “qaynayıb qarışaraq,” onu daxilən təşkil edir və ya canlandırır. Varlığın dördüncü səviyyəsində isə forma artıq materiyanın daxili təşkil prinsipi kimi deyil, materiyadan asılı olmadan müstəqil şəkildə qarşıya çıxır. Bu səviyyədə forma özünü ruh və ağıl kimi biruzə verir və yaradılmışların ən alisidir. Aristotelin ardınca Foma ağılı insan qabilliyyətlərinin ən alisi kimi nəzərdən keçirərək, hətta iradənin özünü belə ağılın insana xeyiri şərdən seçmək imkanı verən bir növü hesab edirdi. Aristotel kimi o da iradəni idraka deyil, fəaliyyətə istiqamətlənmiş, bizim əməllərimizə və davranışımıza rəhbərlik edən praktik ağıl adlandırırdı.

Göründüyü kimi Akvinalı Foma ağılın iradədən üstünlüyü prinsipindən çıxış edərək realizmlə nominalizm arasındakı mübahisəni, faktiki olaraq, realistlərin xeyrinə həll etməyə çalışırdı. Nominalistlər ağılın iradədən asılı olduğunu əsaslandıran və Allahın iradəsini bütün varlığın səbəbi hesab edən Duns Skotun (1266-1308) təliminə istinad edərək Allahın hər şeyə qadir iradəsi haqqında təlimi Aristotel ənənələrinə qarşı qoyurdular. Uilyam Okkam (1285-1349) realizm üçün mühüm əhəmiyyət daşıyan mahiyyət anlayışını onun orta əsrlər fəlsəfəsindəki əsaslarından məhrum etməklə ləğv etməyə çalışırdı. Realistlər onların mahiyyət anlayışına verdikləri ali statusu ideyaların (ümumi anlayışların) əzəldən ilahi zəkada mövcud olması ilə əsaslandırırdılar. Okkama görə ideyalar (deməli, mahiyyət) Allahın yaratdıqlarının proobrazları (ilk nümunələri ) şəklində ilahi zəkada mövcud deyil; onlar yalnız Allah şeyləri yaratdıqdan sonra onlar haqqında təsəvvürlər kimi ilahi zəkada sonradan yaranırlar. Nominalistlər Aristotelin birinci mahiyyətin yalnız fərdi (təkcə) mövcudluğunu iddia edən təlimindən çıxış edərək onun fəlsəfəsini Akvinalı Fomadan fərqli şəkildə şərh edirdilər. Okkamın fikrincə, real olaraq yalnız təkcələr (konkret varlıqlar) mövcuddur. Bu baxımdan, realistlərin iddia etdiyi kimi aksidenyaların guya daşıyıçısı olan mahiyyət (substansiya) öz müstəqil varlıq əhəmiyyətini itirir: nominalistlər görə Allah heç bir substansiyaya bağlı olmayan istənilən aksidensiyanı yarada bilər. Aydındır ki, bu halda substansial və aksidental formaların tomizm (Akvinalı Fomanın təlimi) üçün səciyyəvi olan fərqləndirilməsi öz mənasını itirir. Nəticədə mahiyyət onun sadə emprik varlığı olan təzahürlə (hadisə ilə) tamamilə eyniləşir. Nominalizm varlığın müxtəlif iyerarxik səviyyələri haqqında təlimi qəbul etmir. Onun empirik aləmin bütün təfərrüatlarına eyni dərəcədə maraq göstərməsi, məhz bununla şərtlənir. Təcrübəyə istiqamətlənmə nominalizmin xarakterik xüsusiyyətini təşkil edir. Sonralar bu tendensiya Yeni dövr fəlsəfəsində emprizm tərəfindən mənimsənilərək daha da dərinləşdirildi.

Nominalizm insan idrakı və dərk edən ağılın təbiəti haqqında yeni təsəvvürlərin formalaşmasına səbəb oldu. İdrak prosesi mahiyyətin deyil, konkret şəkildə mövcud olan təkcələrin dərkinə yönəldiyinə görə o, intuitiv xarakter daşıyır və onun predmetini aksidensiyalar təşkil edir. Nominalizm ağılı daha yaradılmış varlıqların iyerarxiyasında ən alisi hesab etmir. Otrekyralı Nikolayın (XIV) fikrincə ağıl varlıq deyil, varlıq haqqında təsəvvürdür. Beləliklə nominalizm çərçivəsində obyektə qarşı duran subyekt haqqında təsəvvür formalaşdı; nominalizm idrakı subyekt-obyekt münasibətləri kimi anlamağın əsasını qoydu. Bütövlükdə nominalizm həm fəlsəfənin, həm də XVI-XVII əsrlərin eksperimental – riyazi təbiətşünaslığınım inkişaf istiqamətinin və xarakterinin müəyyənləşməsində əhəmiyyətli rol oynadı.

Orta əsrlər fəlsəfəsində təbiət antik dünyagörüşü üçün səciyyəvi olan müstəqilliyini bütünlüklə itirir- təbiət Allahın yaratdığı varlıqlar arasında sıradan birinə çevrildi. Möcüzə törətmək qüdrətinə malik olan Allah nəinki yaratmışdır, o həm də təbiətdə baş verən proseslərin təbii gedişinə qarşı durmaq gücündədir. Antik dövrdə təbiət bütpərəst (çoxallahlıqdan çıxış edən ) dünyagörüşünün başlıca mənbəyini təşkil edirdi. Xristian monoteizmi bütpərəstliklə bir araya sığmadığına görə xristianlıq bütün vasitələrlə bütpərəstliyin çıxış nöqtəsini təşkil edən təbiəti alçaldıb gözdən salmağa çalışırdı. Buna görə də orta əsrlərdə təbiət idrakın müstəqil predmetinə çevrilmədi.Təbiət öz özlüyündə müstəqil bir dəyər deyil, daha çox simvolik məna daşımağa başladı. Təbiətdə heç bir hadisə özü –özünü təmsil etmir; onların hər biri dini –mənəvi mahiyyət daşıyan daha ali reallığın simvolları kimi çıxış edirlər. Buna görə də simvolizm və alleqorizm müqəddəs yazılar və onlara həsr olunmuş şərhlər ruhunda tərbiyə olunmuş orta əsrlər təfəkkür tərzinin səciyyəvi cəhətlərindən birini təşkil edir.

İnsana münasibətdə orta əsrlər fəlsəfəsinin irəli sürdüyü ideyaların əsasını

xristianlığın “ insan Allahın surəti və bənzəridir” ehkamı təşkil edir. Bu ehkam orta əsrlərdə insna münasibəti antik dövrlə müqayisədə kökündən dəyişdi. Məlum olduğu kimi antik fəlsəfənin kosmosentrizmi insanı təbiətin adi bir parçası kimi nəzərdən keçirməyi tələb edirdi. Bu baxımdan insanla digər təbiət elementləri arasında prinsipial əhəmiyyət daşıyan elə bir ciddi fərq yoxdur; insan da bütün digər təbii varlıqlar kimi təbiətdə hökm sürən zərurətə (kosmik nizama) tabedir. Kosmosentrizm çərçivəsində insan deyil, təbiət ali varlıqdır; o, öz mövcudluğu üçün bütün mövcudatın mütləq başlanğıcı olan təbiətə borcludur.

Orta əsrlərin dini dünyagörüşü insanı təbiətlə deyil, bütün kainatın fövqəltəbii başlanğıcı olan Allahla bağlayır. Allahın bənzəri və surəti kim insan yer üzündə ilahi mahiyyətin daşıyıçısıdır, buna görə də ona münasibət digər təbii varlıqlarla müqayisədə kökündən fərqli olmalıdır. İnsanla əbiət arasındakı münasibətlərin mənalandırılmasında antik fəlsəfə ilə müqayisədə ciddi çevriliş baş verdi: Allah yalnız insanı özünə bənzər yaratmışdır, buna görə də insan bütün digər yaradılmışlardan (təbiətdən) qat-qat üstün dəyərə malik ali varlıq statusu qazanır. Allahın bənzəri və surəti kimi insanda dünyanın transsendent yaradıcısının hansı keyfiyyətləri öz əksini tapmışdır? Aydındir ki, xristian ilahiyyatının Allaha isnad verdiyi bir sıra keyfiyyətlər,məsələn, zaman və məkan xaricində mövcudluq və sonsuzluq insan üçün əlçatmazdır. Deməli insanda Allahın bütün keyfiyyətləri deyil, onun mahiyyətini ifadə edən atributlar əks oluna bilər. Xristian ilahiyyatı bu atributlar ali zəka və azad iradə anlayışlarında ifadə etdiyinə görə, insanda da ilahi mahiyyətin daşıyıçısı kimi bu keyfiyyətlər olmalıdır. Buna görə də insanın mahiyyətini orta əsrlər fəlsəfəsi Allahdan ona pay verilmiş ağıl və azad iradə sahibi olmasında görür. Allah özü azad varlıq olduğuna görə, insanı da azad yaratdı. O bütün mövcudatın hakimi olduğu kimi, təbiəti yaradaraq, insanı da onun hakimi etdi. Beləliklə sonralar İntibah mədəniyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətini təşkil edən humanizm ideyaları öz başlanğıcını, məhz, orta əsrlərin dini dünyagörüşündən götürür.

Orta əsrlər antropologiyasının (insan haqqında ideyaların)antik fəlsəfənin insan təlimindən fərqi təkcə insanı təbiətdə onun hakimi qismində ən uca varlıq kimi qələmə verməsi deyil. Allahın surəti və bənzəri kimi insan sanki təbiətin hüdudlarından kənara çıxaraq, onun fövqündə dayanır. Antik fəlsəfə üçün insana bu çür yanaşma qətiyyən qəbul edilə bilməz: insana hər nə qədər yüksək dəyər verilsə də, o təbiətin bir hissəsi kimi ona tabedir. Orta əsrlərdə filosoflar insanla bütün digər kainat arasında keçilməz sədd çəkirlər: insan səmavi aləmdən gəlmiş varlıqdır və ora da qayıtmalıdır. O, torpaqdan və sudan yaransa da,bitkilər kimi qidalanıb böyüsə də, heyvanlar kimi hissiyata malik olub hərəkət etsə də o təkcə təbiətlə deyil, həmçinin Allahla da “qohumdur”.İnsan haqqında təbiətin hakimi və bütün yaradılmışların tacı kimi təsəvvürlər, məhz, orta əsrlərin xristianlıq ənənələri çərçivəsində təşəkkül tapmışdır.

Lakin insanın təriflənib göylərə qaldırılması orta əsrlər fəlsəfəsinin insan haqqında təliminin yalnız bir tərəfini insanın öz nəfsinin köləsi olması və əzldən günahkar bir varlıq olması haqqında ideyalar təşkil edir. Patristikanın banilərindən olan Origen hesab edirdi ki, insan ruh, can və bədəndən ibarətdir. Ruh insanın özünə məxsus olmayıb ona Allah tərəfindən bəxş edilmişdir və həmişə xeyirə və həqiqətə can atır. Can isə insanın yalnız ona məxsus olan “Mən”ini təşkil eir və hər bir adama fərdiyyət keyfiyyəti verir. Lakin insanın mahiyyətinin ən mühüm göstəricisi iradə azadlığı olduğuna görə, xeyirlə şər arasında azad seçim etmək, məhz canın missiyasıdır, çünki yalnız can insanı fərdiyyət kimi xarakterizə edir. Öz təbiəti etibarilə can daha ali başlanğıc olan ruha, bədən isə cana tabe olmalıdır. Lakin canın ikili təbiəti üzündən çox vaxt onun bədənə yaxın olan aşağı səviyyəsi onun ali səviyyəsini üstəliyir və bununla da insanı öz nəfsinin və ehtiraslarının istəyinə əməl etməyə məcbur edir. Bu hal vərdişə çevrildikdə insan Allahın bərqərar etdiyi təbii nizamı tərsinə çevirərək günaha batır: O ali məqama sahib olanı özündən aşağıda duranı tabe etdirir və bununla da şərin dünyaya ayaq açmasına səbəbkar olur. İnsanın özünü sürüklədiyi bu rəzalətdən xilas olması üçün öz gücü yetərli deyil; bunun üçün onun Allahın mərhəmətinə ehtiyacı var.

Orta əsrlərdə, ilk dəfə olaraq, tarixi şüurun formalaşması üçün əlverişli ilkin şərtlər meydana çıxdı. Qütpərəst dünyagörüşünə sahib olan qədim yunanlar üçün əsl anlamda tarix, demək olar ki, mövcud deyildir. Tarixi şüurun mövcudluğu üçün ilkin şərt keçmiş indi və gələcək arasındakı keyfiyyət fərqinin dərk edilməsidir. Qütpərəst dünyagörüşü isə bu fərqin dərk edilib mənalandırılması üçün əlverişli deyildir. Qütpərəstlik insanın şüurunun əsas etibarilə təbiətlə bağlayır, təbiət isə zaman vaxt keçdikcə baş verən keyfiyyət dəyişikliklərini hiss etmək üçün əlverişli mühit deyil. Təbiətdə baş verən təkamül dəyişmələri çox ləng gedir və onları müşahidə etmək üçün bir və ya bir neçə insan nəslinin ömrü kifayət deyildir. Müşahidə edilməsi mümkün olan dəyişikliklər təbiətdə daha çox fəsillərin dövrü olaraq bir-birini əvəz etməsi ilə şərtlənir və buna görə də keyfiyyət dəyişmələri deyil, dövrü olaraq təkrarlanan hadisələr təəssüratı yaradır. Buna görə də antik dövr üçün keçmiş, indi və gələcək arasında keyfiyyət baxımından prinsipial elə bir fərq yoxdur. Təsadüfi deyildir ki, qədim yunanlar zamanı keçmişdən gələcəyə doğru istiqamətlənmişdüz xətti kimi deyil, dairə ən yaxşı halda spiral şəklində təsəvvür edirdilər. Aydındır ki, bu cür dünyaduyumu çərçivəsində tarixin xüsusi bir reallıq,varlığın ayrıca bir təzahürü kimi dərk edilməsi mümkünsüz idi.

Xristianlıq Allah- oğlun insanda (İisus Xristosun simasında) təcəssüm etməsini o vaxta qədər baş vermiş bütün hadisələrdən mahiyyətcə fərqləndirir; bu hadisənin baş verməsilə zaman bir-birindən keyfiyyətcə fərqlənən iki hissəyə parçalanır: bu hadisədən keçmişdə baş verənlər və sonra, gələcəkdə baş verəcək hadisələr. Beləliklə Allahın insanda təcəssümü zaman oxunda fundamental bir hadisə kimi anlaşılar və özünün dərk edilməsi üçün insan nəslinin bütün keçmişinin, yəhudi Bibliyasında olduğu şəkildə yəni tarixi baxımdan nəzərdən keçirilməsini tələb edir.

Digər tərəfdən, varlığa keçmişdən gələcəyə doğru istiqamətlənmiş tarixi proses kimi yanaşmanın formalaşmasına xristianlıqda dünyanın sonu haqqında esxatoloji təsəvvürlərin geniş yayılması da böyük təsir göstərmişdir. İsa peyğəmbərin yer üzünə ikinci dəfə qayıdışı – artıq günaha batmış insan nəslinin günahlarını yumaq üçün deyil, bütün yer üzünün sahibi qismində Allah tərəfindən fövqəladə səlahiyyətlər verilmiş bir şəxs kimi – haqqında rəvayət xristian ilahiyyatının əsas mövzularından birini təşkilo edir. İsa peyğəmbərin ikinci dəfə zühür edərək haqqın divanını quracağı məşhər( qiyamət) gününü gərgin bir intizar içində gözləmək xristian dini şüurunun bütpərəst dünyagörüşü ilə müqayisədə başlıca səciyyəvi xüsusiyyətlərindən birini təşkil edir. Belə bir dini- psixoloji durum dünyada baş verən hadisələr axınını bəşəriyyətin ali məqsədinin - məşhər gününün -yetişməsinə doğru istiqamətlənmiş proses kimi qavramaq üçün əlverişli zəmin yaratdı. Xristianlıq keçmişin əbədi qayıdışına (dövranına) köklənmiş antik dünyadumundan fərqli olaraq, insanın həyatına “ məqsəd” və “ məna” anlayışlarını gətirməklə onun nəzərlərini gələcəyə - ali məqsədin yetişəcəyi günə yönəltdi. Əbədi qayıdış dünyaduyumu çərçivəsində gələcəyin keçmişdən keyfiyyətcə fərqli xüsusi bir dəyəri yoxdur, çünki gələcək keçmişin sadə dövrü təkrarı kimi qavranılır. Xristianlıq sayəsində gələcək əvvəllər heç vaxt sahib olmadığı bir dəyər qazanır: bütün ümumdünya tarixi prosesinin yönəldiyi ali məqsəd – haqqın divanının qurulacağı gün –insanın bu dünyadakı həyatına antik mədəniyyətə tamamilə yad olan xüsusi məna verir; xristianlıq insanın bu dünyadakı həyatını onun özünü böyük intizarla gözlənən Ümumdünya Tarixi Hadisəsinə -Məşhər gününə-hazırlaması üçün verilmiş bir sınaq müddəti kimi mənalandırır.

Orta əsrlər fəlsəfəsini çox vaxt “məktəb fəlsəfəsi” mənasını verən skolastika kimi səciyyələndirirlər. Bu terminin meydana çıxması fəlsəfənin orta əsrlərdə monastr məktəblərində, XII əsrin ortalarından etibarən isə universitetlərdə tədris olunması ilə bağlı idi. Sonralar “sxolastika” həyatdan ayrı düşmüş gercək sosial praktika üçün heç bir faydası olmayan fəlsəfəni səciyyələndirən bir simvola çevrildi. Sxolastik fəlsəfənin nümayəndələrinin məşğul oluğu başlıca məsələ və etiqadın münasibəti mövzusuna həsr olunmuşdu. Sxolastiklər etiqadın bilikdən üstünlüyü prinsipindən çıxış etsələr də, bu qəbildən olan dini ehkamların müzakirəsi fəlsəfi məsələlərin qoyuluşuna gətirib çıxarırdı. Bu məsələlər sırasında ən mühüm əhəmiyyət kəsb edən orta əsrlər sxolastik fəlsəfəsinin əsas cərəyanları olan realizmlə nominalizm arasındakı çox əsrlik mübahisənin əsasını təşkil edən ümuminin təkcəyə münasibəti məsələsi idi.

Sxolastik fəlsəfənin nümayəndələrinin əksəriyyəti realizm cərəyanına mənsub idi. Onların sırasında Kenterberiyalı Anselmin (XI əsr) ideyaları sxolastikanın inkişafına güclü təkan verdi. Anselm etiqadı zəkadn (ağıldan)üstün tutsa da, hesab edirdi ki, dini ehkamların məntiqi (rasional) mühakimələrlə mənalandırılması insanın etiqadını daha da möhkəmləndirər. Dini ehkamlarda əsl həqiqətlər öz əksini tapsa da, bir çox hallarda onların məntiqi baxımdan şərh olunmasına ehtiyac yaranır. Lakin dini ehkamların məntiqi şərhinin sərhədlərini elə bu ehkamlar müəyyən edir, çünki onlar məntiqi mühakimələrin nəinki ilkin şərtini təşkil edir, həmçinin bu mühakimələrin gətirib çıxarmalı olduğu nəticələri də irəlicədən müəyyənləşdirir. Beləliklə Anselm sonralar sxolastikanın mahiyyətini ifadə edəcək bir ideyanı – dini ehkamlara ağıla, zəkaya əsaslanan məntiqi mühakimələrlə haqq qazandırılması fikrini irəli sürdü. Anselmin məntiqi cəhətdən əsaslandırmağa çalışdığı ehkamlar sırasına Allahın varlığı, onun dünyanı heçdən yaratması, Allahın üçlü təbiətinin vəhdəti və fərqli təzahürləri, ruhun ölməzliyi və azadlığı və.s daxil idi. Bu cür “əsaslandırmalar”öz başlanğıçını orta əsrlər fəlsəfəsinin əsas cərəyanlarından biri olan realizmdən götürür. Belə ki, yalnız ümumi anlayışların təkcələrə münasibətdə mstəqil və əzli mövcudluğuna inanmaqla Allahın vahid mahiyyətinin onun üçlü təzahüründən asılı olmadan müstəqil mövcudluğunu əsaslandırmaq mümkün idi. Anselm iddia edirdi ki, biz insanlarda ən kamil mütləq varlıq kimi Allah anlayışının mövcudluğu birmənalı olaraq sübut edir ki, bu anlayışın obyekti olan Allah real gerçəklikdə də mövcuddur. Sonralar Allah haqqında anlayışdan çıxış edərək onun mövcudluğunu sübut etmək cəhdləri Allahın varlığının ontoloji isbatı kimi səciyyələndirildi.

Sxolastikanın yetkinlik və çiçəklənmə dövrü XIII əsrə təsadüf edir. Bu dövr Qərbin müsəlman Şərq mədəniyyəti ilə və antik mədəniyyətin o vaxta qədər avropalılara məlum olmayan bir sıra nümunələri ilə tanış olmasına gətirib çıxaran səlib yürüşlərinin genişləndiyi bir dövr idi. Bütün bunlarla əlaqədar olaraq, elmi və fəlsəfi ədəbiyyatın dairəsinin genişlənməsi sxolastik fəlsəfənin inkişafına güclü təkan verdi. Bu sırada Aristotelin qərbdə ilk dəfə olaraq mənimsənilmiş əsərlərinin təsirini xüsusi qeyd etmək lazımdır. XIII əsrin əvvəllərində Aristotelin əsərləri və ərəbdilli filosofların onlara yazdıqları çoxsaylı şərhlər kilsə tərəfindən düşmənçiliklə qarşılandı. Lakin katolik kilsəsi Aristotelin fəlsəfi təlimini xristian dini ehkamları ruhunda şərh etməyin mümkünlüyünə inandıqca Aristotelə münasibət də tədricən dəyişməyə başladı. Tezliklə Aristotelin xristianlığa uyğunlaşdırılmış doktrinası katolisizmin dayağına çevrildi. Aristotelin təliminin katolisizmə uyğunlaşdırılması haqqında Roma papası IX Qriqorinin irəli sürdüyü layihə XIII əsrdə fransiskan və dominikan ordenlərinə məxsus monaxlar tərəfindən həyata keçirildi . Bu dini ordenlər kilsəyə qarşı müxalifətdə duran ideya cərəyanlarına qarşı mübarizə məqsədilə yaradilsa da, sxolastik fəlsəfənin özünün daxilində azadfikirliyə, elmin və fəlsəfənin dindən asılılığının azaldılmasına meyl edən ərəbdilli filosofların ideyaları öz təsirini göstərməyə başlamışdı. Bu baxımdan xüsusilə İbn-Rüsdün (Averroesin) nəzəriyyələri olduqca populyar idi.

XIII əsrdə sxolastik fəlsəfənin ən görkəmli nümayəndələri Albert Bolştedt, Akvinalı Foma və Duns Skot idi. Həm Akvinalı Fomanın, həm də Duns Skotun çoxsaylı ardıcılları var idi və tezliklə onlar arasında mübarizə başlandı. Akvinalı Foma etiqadı ağılla barışdırmağa, dini ehkamları ağıla istinad edərək əsaslandırmağa çalışan sxolastiklərə başçılıq edirdi. Buna görə də bütün sahələrdə-ilahiyyatda, idrakda, psixologiyada və etikada-Foma intellektə böyük əhəmiyyət verirdi. Duns Skot ağılın (zəkanın,məntiqin) etiqada xidmət edəcəyinə ümidini itirmiş sxolastiklərə başcılıq edirdi. Onların fikrincə, etiqada ağıl əsasında bəraət qazandırmaq pərdəsi altında ilahiyyata zərərli müxalif fikirlər gətirilir. Buna görə də Duns Skot hesab edirdi ki, ağıl və etiqad, bilik və ilahiyyat müxtəlif sahələr olub eyni məqsədə xidmət edə bilməzlər.