Mövzu №1 Nitq inkişafının əsas vəzifələri. Plan: İnsanın həyatında nitqin rolu

Mövzu 8. Nitqin səs mədəniyyəti nitqi eşitmənin inkişafı. 
 
Plan: 
1.Nitq səs mədəniyyəti işinin istiqamətləri. 
2.Nitq səs mədəniyyəti sahəsində işin başlıca vəzifələri. 
3.Uşaqların nitq eşitmə qabliyyətini inkişaf etdirmək. 
4.Nitq səs mədəniyyətinin nöqsanları və uşağm şəxsiyyətində onların əksi 
5.Eşitmə diqqətinin inkişafında didaktik oyunlar. 
Nitqin eşitmə nəfəsalma ilə birlikdə səslənən nitqin yaranması üçün zəmin 
hesab olunur, Dilin maddi varlığı olan nitq səsləri qulaq yalnız o ətrafdakı 
şəxslər tərəfindən eşidildik də öz nitqi ictimai vəzifəsini yerinə yetirmiş olur, bu 
proses eşitmə üzvü olan Qulaq vasitəsi ilə baş verir ki, səslərin əmələ gəlməsi 
və eşidilməsi isə mərkəzi sinir sistemin tərəfindən idarə olunur 
Nitqin eşitmə qabiliyyəti dedikdə, eşitmə diqqəti və sözlərini başa düşülməsi 
bu nitqin müxtəlif keyfiyyətlərinin qabartmaq və fərqləndirmək nəzərdə tutulur, 
nitqin eşitmə qabiliyyətin inə də yiyələnmək yaxşı fonematik eşitməni, yəni ana 
dilinin , bütün səslərini düzgün eşitməyi səslənməsinə görə yaxşı sözləri 
fərqləndirməni təmin edir. 
Fonematik eşitmənin inkişafının ən mühüm şərtlərindən biri verilmiş akustik 
etalonun hərəki həyata keçirilməsidir.N.l.Jinkin göstərir ki, biliklərimizin 

---

düzgünlüyünə qəti şəkildə, yalnız təcrübədə yoxladıqda, inananq, nitq prosesi 
formalaşanda da eyni şey baş verir, o,yazır:Nitq inkişafı prosesində mən digər 
adamdan qəbul etdiyim sözlərin tərkibindəki nitq səslərinin yenidən hasil 
etməliyəm, başqa. Başqa cür ünsiyyəti mümkün olma olmazdır, lakin mən 
yalnız mənim eşitməmi fərqləndirən səsləri yenidən hasil edə bilirəm Beləliklə 
eşitmə, nitq hərəkəti prosesinin nəzarətçisi olub. 
Nitqi eşitmə erkən inkişaf edir. 2-3 həftəlik uşaqda nitqlə əlaqədar seçimə 
reaksiyası əmələ gəlir.5-6 O aylarda o, intonasiya, bir qədər sonra tələffüz 
etmək reaksiyası baş verir, ondan təsirlənir, nitqinin formalaşması, ilkin dövrdə 
bu nitqin və eşitmənin inkişafı, qeyri- bərabər gedir. Belə ki, ilk mərhələdə tək 
səsini eşitmək mühüm yer tutur, lakin səs, diqqət də xüsusi rol oynayır.Bu 
dövrdə uşaqlar nitqinin emosional çalarlığına ağlamaq əsəbilik, xeyirxahlıq, 
qayğıkeşlik, küsmə və sair.uyğun olaraq, onlar səsi tembrə görə ananı yaxşı 
adların səsi,sözün üçün praktik şəkilinə başqa sözünlə hecaların sayına və 
Vurğunun hecanın yerinə görə də fərqləndirməyi bacarırlar. Sözlə uşaqlar 
təxmini 2 yaşında ana dilinin bütün səslərini eşidib fərqləndirirlər ki, bu dövrdə 
onlar da fonetik eşitmə formalaşır, lakin səslərin eşidilməsi ilə tələffüzü 
arasında müəyyən uyğunluq qorunmur.Praktik nitq ünsiyyətdə belə səviyyə ilə 
bərabər qənaətbəxş olduğu halda savad təliminə hazırlıq baxımından 
nöqsanlıdır.Qiraət və yazı texnikasına yiyələnmək üçün yüksək fonematik 
eşitmə səs tənəffüsü və ya fonetik qavrayış yaranmamalıdır ki, savad təliminə 
başlayanadək uşaq sözdə səslərin sayını, hansı səslərin yeində eyni onların 
sıralarını müəyyənləşdirməyi bacarmalıdır, bu isə sözdə ayrı ayrı sözləri 
tanımağa və mənalarını başa düşməyə imkan verir. 
Nitqin eşitmə üzrə möhkəm vərdişlərə yiyələnmək, nitqin səslənməsini 
müxtəlif təlimçilərinin incəliklərini qabartmaq bacarığına səslərin tələfüzünə 
düzgünlüyü, dəqiqliyi, bu sözləri aydınlığına, səsin tonunun qalxıb- enməsi 
güclənib -zəifləməsi, axıcılığı, nitqin sürətlənməsi və ya yavaşlanması tembr 
rəngi və sair təmin edir. 
Eşitmə diqqətinin inkişafına nail olmaq üçün tərbiyəçi, didaktik oyunlardan 
geniş istifadə etməlidir, uşaqların səsi küyü və xarakterini fərqləndirə bilmələri 
üçün kiçik qrup da müxtəlif oyunlardan musiqi alətlərindən səsləndirilməsindən 
istifadə etməsi lazımdır “bu nəyin səsidir?” “nə çalırsan? “pərdənin dalından 
səslənir?” “Hansı səs daha güclüdür?” 1-ci 2-ci yoxsa üçüncü və sair kimi onlar 
bu baxımdan çox faydalıdır.səsinə görə, yoldaşlarına tanımaq üzrə də oyun 
keçirməsi mümkündür, bu zaman uşaqlardan birini bir oyuncağın və ya başqa 
əşyanın admı deyir,tərbiyəsi arxası uşaqlara tələb dayanmış və yaxud gözləri 
bağlanmış uşaqlardan həmin uşağı uşağın səsinə görə, tanımağı tələb edir. 
Böyük qrupda tərbiyəçi əlavə olaraq lent yazıların radioda verilişlərinin 
ayrılıqda iş apara bilər.Maqintafonla eyni vaxta bir neçə heyvan səsi qoyub 

---

deyir “kim çox səs eşidir?”sualını qoyur.Daha çox əşya və ya heyvan səsini 
bilən qalib gəlir .Yaxud tərbiyyəçi pıçıltılı səslə müyəyən heyvan meyvə quş, 
adlarını deyir və nə dediyini uşaqlardan tanımağı tələb edir.kiçik qurupda işin 
əyaniləşdırilməsi məsləhət görülür.Məsələn, tərbiyəçi üzü uşaqlara tərəf dayanıb 
onun cavan birinin adını uşağa deyib, sonra onunla əlaqədar tapşırığ verir.(Şamı 
pəncərənin qabağına apar.Kuklanı çarpayının yanına apar).Yuxarı qurupda 
arxasını uşaqlara çevirib (artikuliyasiyanm köməyinə imkan 
vermədən)eynixarakterli tapşırıq vermək olar.Belə oyunlara adətən tələffüzü və 
mənası uşaqlar üçün çətin olan sözlər daxil edilir.Yaxud uşaqların z-s,s-ş,b-t,b- 
n,səslərini qarşıdırmamalarını nəzərə alaraq yuxarı qurupda əz-əs,sal-zal, və.s 
kimi sözlərin aramla tələfıiz edib,‟‟Fərqlənən səsi tap”tapşırığını vermək olar.