Mövzu 1: Üzvi kimyanın predmeti, inkişaf tarixi və nəzəri məsələləri. Doymuş karbohidrogenlər, adlandırılması, quruluşu, alınma üsulları, fiziki – kimyəvi xassələri və tətbiqi

2
  qədər  artdıqda  adsorbsiya  3,2 
dəfə artır (Traube qaydası). 
Kationa  aktiv  maddələrə  misal  olaraq  aminlərin  duz-larını  göstərmək  olar. 
Onlar suda aşağıdakı kimi dissosiasiya edirlər: 
                                                 RNH
3
CI →  RNH
+
3 
+ Cl  
Səthi aktivliyə kation malik olur. Aniona aktiv maddələrə misal olaraq 
sabunlan, sintetik yuyucu vasitələri göstərmək olar. Onlar aşağıdakı kimi 
dissosiasiya edirlər: RCOONa → RCOO + Na
+ 

 
133 
 
Səthi aktiv anion olur. 
Adsorbsiya,  səthi  gərilmə  və  qatılıq  arasında  əlaqə  Gibbs  tənliyi  ilə 
müəyyənləşir: 
dc
d
RT
c




 
Əgər  
0
0



dc
d
dc
d


 
 
Olarsa ,   Q>0 olur. Yəni, maddənin həll olması 

 -nın qiymətini azaldırsa, onda 
səthdə maddənin qatılığı həcmə nəzərən böyük olur. 
Əgər   
dc
d


 <0   olarsa, Q<0 olar. Başqa sözlə həllolma 

-nın qiymətini artırırsa, 
onda səthə nəzərən həcmdə maddənin qatılığı daha böyük olur.                                        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Səthi gərilmənin qatılıqdan asılılıq əyrilərinə əsasən adsorbsiyanın qiymətini 
hesablamaq  mümkün  olur.  Bu  aşağıdakı  kimi  edilir

  =f(c)  əyrisinə  verilmiş 
qatılıqda  toxunan  çəkilir.  Həmin  nöqtədə  absis  oxuna  paralel  də  çəkilir.  Toxunan 
və paralelin ordinat oxundan kəsdiyi parça z ilə işarə olunur. 
dc
d
c
z
dc
d
c
z






 
 
 
Bu qiyməti (1) tənliyində yazaq. Onda 
 
)
2
(
RT
z


 
 
alırıq  və  z-in  tapılmış  qiymətinə  əsasən  verilmiş  qatılıqda  Q-nin  qiymətini 
hesablamaq olar. Nəticədə Q=f(c) asılılığı qurulur. 
 

 
134 
 
Bərk maddə-maye sərhəddində adsorbsiya. 
 
Həll    olmuş  maddələrin          bərk  maddə  səthində  adsorbsiyası        maye    
səthində    adsorbsiyadan       xeyli  mürəkkəbdir.  Bərk  maddə -  məhlul sərhədində 
molekulyar adsorbsiya və ion adsorbsiyası fərqləndirilir. 
Məhlullardan  molekulyar  adsorbsiya.  Bu  halda  bərk  cisim  adsorbtiv 
molekullarını  adsorbsiya  edir.  Məhluldan  adsorbsiya  zamanı  həll  olan  maddə 
molekulları  ilə  yanaşı  həlledici  molekulları  da  adsorbsiya  olunurlar.  Bərk 
adsorbentin  adsorbsiya  etdiyi  bu  və  ya  digər  molekulların  miqdarı  onların 
adsorbsiya  olunmaq  qabiliyyətindən  əlavə  həmçinin  həll  olan  maddənin 
qatılığından  asılıdır.  Təcrübələr  göstərir  ki,  kiçik  qatılıqlarda  həll  olan  maddə 
molekullarını,  böyük  qatılıqlarda  həlledici  molekullarının  adsorbsiyası  üstünlük 
təşkil edir. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  hidrofil  maddələr  (silikagel,  gil)  səthi  aktiv 
maddələri  qeyri-polyar  və  ya  zəif  polyar  həlledicilərdən  yaxşı  adsorbsiya  edirlər. 
Qeri-polyar  hidrofob  maddələr  (kömür,  qrafit,  talk,  parafin)  əksinə  səthi  aktiv 
ınaddələri polyar həlledicilərdən (məs., su) yaxşı adsorbsiya edirlər. 
Bərk adsorbentdə adsorbsiyanın üç halı mümkündür: 
1. Müsbət, bu halda adsorbent səthində həllediciyə pəzərən həll olan  maddə 
daha çox miqdarda adsorbsiya olunur; 
2. Mənfi, həlledici həllolan maddəyə nəzərən daha çox miqdarda adsorbsiya 
olunur; 
3.  Adsorbsiya  yoxdur,  həll  olan  maddənin  qatılığı  adsorbent  səthində  və 
məhlulun  həcmində  eyni  olur.  Müsbət  adsorbsiya    daha  çox  praktiki  əhəmiyyət 
kəsb edir. 
Adsorbsiyanın  sürəti  özlüyündə  ümumiyyətlə  böyükdür.  Ancaq  bərk 
adsorbent  səthində  adsorbsiya,  adətən  həll  olan  maddə  molekullarının  diffuziya 
sürəti  ilə  limitlənir.  Ona  görə  də  kiçik  məsaməli  adsorbentlərdə  (məs.,                                                                                                                          
kömür)  adsorbsiya  tarazlığının  yaranmasını  sürətləndirmək  üçün  qarışdırma  və 
çalxalamadan istifadə edirlər. 
Həll  olan  maddənin  adsorbsiyası  onun  öz  təbiətindən  başqa  adsorbent  və 
həlledicinin  də  təbiətindən  asılıdır.  Adsorbsiyanın  adsorbent  və  həlledicinin 
təbiətindən  asılılığına  baxaq.  Bu  halda  islatma  böyük  rol  oynayır.  Əgər  bərk 
maddənin səthində su damlası  yayılırsa (bərk  maddə - su bucağı  itidir), deməli su 
bu səthi isladır. Əgər su damlası bərk səth-də kürə halında qalarsa (bərk maddə - su 
bucağı  kordur),  su  bərk  səthi  islatmır.  Rebinderə  görə  su  ilə  yaxşı  islanan  bərk 
səthlər hidrofil, islanmayanlar hidrofob adlanırlar. 
Bərk  adsorbentlərdə  həll  olan  maddələrin  adsorbsiyası  bir  ümumi  qaydaya 
tabedir:  həlledici  bərk  adsorbent  səthini  yaxşı  isladarsa,  bu  həlledicidən  həll 

 
135 
 
olan  maddə  molekullarının  adsorbent  səthinə  adsorbsiyası  az  olur;  əksinə 
həlledici  bərk səthi pis isladarsa, həll  olan maddə molekullarının bərk səthdə 
adsorbsiyası böyük olur. 
Adsorbentin  səthinin  təbiətini  dəyişmək  olar.  Hidrofil  səthi  hidrofob, 
hidrofob səthi hidrofil etmək olar. 
Elektrolitlərin  adsorbsiyası.  Molekulyar  maddələrdən  fərqli  olaraq 
qüvvətli elektrolitlər  ion  formasında adsorbsiya olunurlar. İon adsorbsiyası  əsasən 
iki mexanizmlə baş verir: 
1. İondəyişmə adsorbsiyası; 
2. Kristalda ionların seçici adsorbsıyası. 
Nər  iki  halda  adsorbsiya  bərk-maye  sərhəddində  ikiqat  elektrik  təbəqəsinin 
əmələ  gəlməsi  ilə  əlaqədardır.  Bərk  adsorbent  elektrolit  məhlulu  ilə  təmasda 
olduqda,  ya  kristalda  ionların  adsorbsiyası  hesabına,  ya  da  bərk  maddənin 
səthindən dissosiasiya nəticəsində ikiqat elektrik təbəqəsi yaranır. 
İondəyişmə  adsorbsiyasında  məhlulda  olan  elektrolitin  ionlarından  birinin 
seçici  udulması  adsorbent  səthindən  həmin  yüklü  digər  ionun  sıxışdırılıb 
çıxarılması  ilə  müşayiət  olunur.  İonların  mübadiləsi  ekvivalent  miqdarda  baş 
verdiyindən  fazalar  sərhəddində  elektro  neytrallıq  pozulmur.  Təcrübələr  göstərir 
ki,  iondəyişmə  adsorbsiyası  adi  adsorbsiyadan  yavaş  sürətlə  gedir  və  bu 
adsorbsiyaya xemosorbsiya prosesi kimi baxmaq olar. 
Əgər  iondəyişmə  adsorbsiyasında  adsorbent  udulan  ionun  əvəzinə  məhlula 
hidrogen  və  ya  hidroksid  ionu  verirsə,  belə  adsorbsiya  hidrolitik  adlanır.  Məs., 
kömürdə  qeyri-üzvi  neytral  duzların  (NaCl,  KC1,  KNO
3
)  adsorbsiyası 
qələviləşməklə müşayət olunur, məhlula ON- ionları verilir. 
Hidrolitik  adsorbsiya  torpaqda  böyük  rol  oynayır.  Torpaqda  mübadilə 
adsorbsiyasının daşıyıcıları suda həll olmayan alüminosilikat, üzvi və üzvi-mineral 
birləşmələrin  qarışıqlarından  ibarət  yüksək  dispersliyə  malik  komplekslərdir.  Bu 
mübadilə  prosesində  yalnız  kationlar  iştirak edir.  Kationun  valenti böyük olduqca 
(valentlik eyni olduqda atom kütləsi böyük olduqca) mübadilə qabiliyyəti də böyük 
olur. Mübadilə tam ekvivalent miqdarda baş verir. 
İondəyişmə adsorbsiyasına aid misallara baxaq. 
Texniki suyun codluğunu aradan qaldırmaq  üçün  (suya codluğu  kalsium  və 
maqnezium  ionları  verirlər)  texnikada  təbii  silikatlardan  (seolit,  qlaukonit)  və  ya 
süni  qələvi  metal  alümosilikatlarından  (məs.  permutit)  istifadə  edirbr.  Permutitin 
mübadilə təsirini belə təsvir etmək olar: 
Permutit : Na+Ca
2+
 + S0
4
2
  ↔ Permutit ∙ Ca + 2Na
+
 + SO
2
4 
 
Permutitin  tətbiqi  suyun  codluğunu  azaldır,  ancaq  suyu  digər  ionlardan 
təmizlənir.  Suyun  kənar  ionlardan  praktiki  tam  təmizlənməsi  iondəyişdirici 

 
136 
 
qətranlar  tətbiq  etməklə  mümkündür.  Turşu  xassəli  qətranlar  (ionitlər)  məhluldan 
yalnız  kationları  adsorbsiya  edib,  əvəzinə  məhlula  hidrogen  ionu  verirlər.  Belə 
adsorbentlər  kationitlər  adlanırlar.  Əsasi  xassəli  ionitlər  (anionitlər)  məhluldan 
yalnız anion  adsorbsiya edirlər, əvəzinə məhlula hidroksid ionları verirlər. 
Kationit  və  anionit  doldurulmuş  xüsusi  filtrlərdən  suyu  keçirməklə  onu 
bütün kation və anionlardan təmizləyirlər. Bu cür təmizlənmiş su təmizliyinə görə 
distillə suyudan geri qalmır. 
İonit  tətbiq  etdikdə  suyun  təmizlənməsini  aşağıdakı      i  sxemlərlə  göstərə 
bilərik: 
kationit -H
2
+Ca
2+
 + S0
4
2
↔kationit∙Ca + 2H
+
 + S0
4
2 
anionit ∙(OH)
2
+ 2H
+
+ S0
4
2-
↔anionitS0
4
+ 2H
2
0 
Bərk  adsorbentdə  yalnız  bir  növ  ionların  adsorbsiyası  seçici  adsorbsiya 
adlanır.  Bu  halda  kationlar  (və  ya  anionlar)  mübadilə,  olmadan  məhluldan 
udulurlar  və adsorbentin səthi  yüklənir. Seçici adsorbsiya Panet-Fayans qaydasına 
tabe olur: 
Kristal  səthində  məhluldan  əsasən  o  ionlar  adsorbsiya  olunurlar  ki, 
onlar  əks  yüklü  kristal  qəfəs  ionları  ilə  çətin  həll  olan  birləşmə  əmələ 
gətirsinlər və ya kristal qəfəsi tamamlaya bilsinlər. 
Məs., AgJ kristalında Ag
+
 və ya J- ionları seçici adsorbsiya olunurlar. Kristal 
qəfəsə ölçüləri və strukturu yaxın olan izomorf ionlar da daxil ola bilərlər. Mas., J- 
ionu  ib  C1-,  Br,  CN-  ionları  izomorf  olduğundan  AgJ  səthində  bu  ionlar  da 
adsorbsiya  olunurlar.  Eyni  yüklü  ionlarda  hidratlaşma  dərəcələri  artdıqca 
adsorbsiya qabiliyyətləri azalır. 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 

 
137 
 
Ədəbiyyat: 
1.  Г.Б.Голодников.  Практические  работы  по  органическому  синтезу. 
Л., ЛГУ, 1966, 310 с. 
2.  M.S.Abbasov,  N.D.Sadıxova,  R.Ə.Nağıyeva,  M.Ə.Allahverdiyev.  Üzvi 
kimya. Praktikum. Dərs vəsaiti. BDU, Bakı, 2008. 312 s. 
3.  X.M.Həşimov,X.Y.Quliyeva,D.Ə.İbrahimova. 
Ümumi 
kimyadan 
praktikum. Dərs vəsaiti. Bakı,2012, 284 s. 
4.  Həşimov  X.M.,  Ramazanov  V.S.,  Həsənli  İ.Y.,  Cəfərov  R.V.  Üzvi 
kimyadan  praktikum.  Dərs  vəsaiti.  Bakı:  “İqtisad  Universiteti» 
Nəşriyyatı.- 2013. -  296 s. 
5.  Əhmədov  E.İ.,  Məmmədov  S.F.,  Rzayeva  N,A.”Fiziki  kimya” 
Bakı.2009., 
6.  Cəfərov Y.İ. “Fiziki və kolloid kimya” Bakı.2008. 
 
 
 
 
 
 
Tərtib etdi: dos. Həşimov X.M. 
                     dos. Ləzgiyev N.Y.