Mövzu 1: Üzvi kimyanın predmeti, inkişaf tarixi və nəzəri məsələləri. Doymuş karbohidrogenlər, adlandırılması, quruluşu, alınma üsulları, fiziki – kimyəvi xassələri və tətbiqi



Yüklə 2,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/12
tarix07.01.2017
ölçüsü2,27 Mb.
#4824
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
§13. KARBOHİDRATLAR 
 
Karbohidratlar    təbiətdə,  xüsusən  bitkilər  aləmində  ən  geniş  yayılmış 
maddələrdir. 
“Karbohidrat” 
termininin 
meydana 
çıxması 
bu 
sinifin 
nümayəndələrinin  öyrənilməsi  zamanı  ilkin  tədqiqatlarda  C,  H  və  O  elementləri 
nisbətlərinin  C  və  suyun  (H
2
O)  birləşməsinə  uyğun  gəlməsi  ilə  əlaqədardır  və 
Cn(H
2
O)n formulu ilə ifadə oluna bilər. Sonradan məlum oldu ki, karbohidratların 
hamısı bu  formulaya  uyğun  gəlmir.  Buna  misal ramnoza (C
6
H
12
O
5
), 2-dezoksi-D-
riboza  (C
5
H
10
O
4
),    nadir  və  şaxələnmiş  şəkildə  olan  streptoza  (C
6
H
10
O
5
)  və  s.  ola 
bilər. Sonuncu şəkər molekuluna 2 aldehid  və bir metil qrupu daxildir. Metil qrupu 
diqitoksoza  da  var.  Bundan  başqa  karbohidritlara  aid  olmayan  sirkə  turşusu  
(C
2
H
4
O
2
)  yuxarıdakı  formulaya  uyğun  gəlir. Beləliklə karbohidrat  məfhumu tarixi 
ad kimi saxlanılmışdır. 
Çoxatomlu  spirtlərin  aldehid  və  ketonları,  onların    polimerləri  olan 
karbohidratlar    energetik,  plastik,  müdafiə,  dayaq,  tənzimləyici,  ehtiyat  və  s. 
mühüm  funksiyalar  daşıyan    maddələr  olmaqla  yanaşı,  orqanizmlərin    həyat 
fəaliyyətini təmin etməkdə əhəmiyyətinə görə heç də zülallardan geri qalmır. 

 
46 
 
Sadə  şəkərlər  və  ya  monosaxaridlər  (C
3
-C
10
  aldo  və  keto  şəkərlər)  hidroliz 
olunmur.  Onlardan  α-D(+)  qlükopiranoza  təbiətdə  sərbəst  halda  rast  gəlinən  ən 
davamlı şəkər kimi istisna  olmaqla, qalanları maddələr mübadiləsi proseslərində I 
və  II  dərəcəli  mürəkkəb  şəkərlərdən  əmələ  gəlir.  Fotosintez  prosesi  təbiətdə 
mövcud olan karbohidratların əsas mənbəyidir. Bundan başqa çoxlu digər biosintez 
yolları  mövcuddur.  Onlardan  yağlar,  zülallardan  başlayan  qlükoneogenezlər 
mühüm  yer  tutur.  I  dərəcəli  poliozalar  (oliqoşəkərlər)  və  ondan  çox  monozadan 
ibarət  II  dərəcəli  poliozalar  (həqiqi  qlikanlar  homo-  və  heteropolisaxaridlər 
hidrolizə  (qeyri-fermentativ  və  fermentativ)  məruz  qalaraq  monomerləri  olan 
müxtəlif  sadə  şəkərləri  əmələ  gətirir.  Karbohidratlar  xüsusən  monozlar  labil 
birləşmələrdir və üç əsas tip çevrilmələrə məruz qala bilir. 
 
 
1.  Karbonil  qrupunun  iştirakı  ilə  gedən  oksidləşmə  -  reduksiya,  əvəzolunma 
reaksiyaları, şəkər turşularının alınması və s. 
2.  Hidroksil  (spirt  –  OH)  qruplarının  iştirakı  ilə  gedən  reaksiyalar.  Buraya 
müxtəlif  efirlərin  karbonil  törəmələrinin,  uron  turşularının,  qlikozidlərin, 
anhidridlərin, dezoksişəkərlərin alınması ilə əlaqədar olan reaksiyalar. 
3.  Karbon  skeletinin  dəyişməsi  ilə  əlaqədar  olan  reaksiyalar.  Buraya  karbon 
skeletinin  uzanması,  qısalması,  izomerlər  əmələ  gətirməsi,  müxtəlif 
törəmələr  və  üzvi  maddələrin  digər  siniflərinin  nümayəndələrinin  əmələ 
gəlməsi  və  s.  misaldır.  Monoşəkərlərin  reaksiya  qabiliyyəti  funksional 
qruplardan,  konformasiyalardan,  reaksiya  mühitindən  və  s.-dən  asılıdır. 
Aşağıda  nəzərdən  keçirəcəyimiz  keyfiyyət  reaksiyaları  elə  əsasən  karbon 
skeletinin dəyişməsi (3) karbonil qrupunun iştirakı (1) və bəzi digər spesifik 
xassələrə əsaslanır. 
 
 
 
 

 
47 
 
Mövzu 8: Aromatik karbohidrogenlər və onların törəmələri, 
quruluşu, alınma üsulları, fiziki – kimyəvi xassələri və tətbiqi. 
 
 
Molekulunda  bir  və  ya  bir  neçə  benzol  halqası  olan  və  C
n
H
2n-6
  ümumi 
formuluna malik karbohidrogenlərə aromatik karbohidrogenlər və ya arenlər 
deyilir. 
Arenlər də bir-birindən CH
2
 qrupu ilə fərqlənən homoloji sıra əmələ gətirir. 
Bu  sıra  karbohidrogenlərin  insanlara  məlum  olan  ilk  nümayəndələri  xoş  iyli 
olduğundan  onlara  tarixən  aromatik  karbohidrogenlər  adı  vermişdilər.  Sonralar 
müəyyən edilmişdir ki, quruluşu və xassələri ilə, bu qrupa mənsub olan maddələrin 
çoxunda xoş iy yoxdur. 
Altıbucaqlı  qapalı  quruluşda  olan  və  hər  bucaqda  “CH”  qrupundan  ibarət 
olan karbohidrogenlərə aromatik karbohidro-genlər adı verilmişdir. Çünki bunların 
bəziləri ilk dəfə ətirli qatranlarda tapılmışdır və xoş (aromat) iylidir. Bunlardan ən 
sadəsi ümumi formulu C
6
H
6
 olan karbohidrogendir, buna benzol deyilir. Benzolun 
xassələrinin öyrənilməsi nəticəsində ona aşağıdakı quruluşlar verilmişdir: 
 
 
 
 
 
 
 
                      Kekule forması              Müasir forma 
 
Bu  quruluşlar  benzolun  bütün  xassələrini  izah  edə  bilməsə  də,  təklif  edilən 
bütün  quruluşların  hamısından  çox  bu  quruluşlar    onun  xassələrinə  uyğun  gəlir. 
Benzoldan bir hidrogen çıxdıqda alınan qalıq C
6
H
5
 – fenil adlanır.  
 
Benzolu  1825-ci  ildə  Faradey  kəşf  etmişdir.  O  zaman  Londonu 
işıqlandırmaq  üçün  daş  kömürün  quru  distilləsindən  alınan  işıq  qazından  istifadə 
edilirdi. Işıq qazı balonlara doldurulub yandırılırdı. Müəyyən vaxt keçdikdən sonra 
qaz yanmır, balonun dibinə isə maye toplanır. Bu mayeni Faradey tədqiq edib onun 
tərkibində benzolu kəşf etmişdir.  
Hofman  1845-ci  ildə  benzolu  daş  kömür  qatranından  almışdır.  Benzol  suda 
həll olmayan, sudan yüngül, 80,4
0
C-də qaynayan xoş iyli mayedir.  
Benzol  adi  şəraitdə  bromlu  suyu  və  kalium-permanqanat  məhlulunu 
rəngsizləşdirmir.  Bu da benzolun doymuş  birləşmələrin  xassəsinə  malik olduğunu 
göstərir.  
Müəyyən  şəraitdə  benzol  3  molekul  hidrogeni,  3  molekul  halogeni  özünə 
birləşdirir. 

 
48 
 
C
6
H
6
 + 3H
2
→ C
6
H
12
 
C
6
H
6
 + 3Cl
2
 → C
6
H
6
Cl
6
 
Benzol əvəzetmə  reaksiyasına asan daxil  olur. Benzolun bir atom  hidrogeni 
başqa elementin (Cl, Br və s.) bir atomu ilə əvəz olunduqda ancaq bir törəmə alınır. 
C
6
H
6
 + Cl
2
 → C
6
H
5
Cl + HCl 
C
6
H
6
 + Br
2
 → C
6
H
5
Br + HBr  
Bunlar  benzoldakı  6  hidrogen  atomunun  eyni  xassəli  olmasını  göstərir. 
Benzolun  iki  atom  hidrogeni  başqa  elementin  iki  atomu  və  ya  iki  atom  qrupu  ilə 
əvəz olunduqda alınan törəmənin  üç  izomeri olur. Əvəz olmuş atomlar  və qruplar 
qonşu    karbon  atomlarına  birləşmiş  olduqda  alınan  törəmə  orto  izomer,  əvəz 
olunan  atomlar  və  qruplar  bir-birindən  bir  karbon  atomu  uzaqda    olduqda  alınan 
törəmə  meta  izomer,  əvəz  olunan  atomlar  və  qruplar  bir-birindən  iki  karbon  
uzaqda olduqda alınan törəmə para izomer adlanır: 
     Br                        Br                         Br 
               |                           |                            | 
-  Br                                                                                                   
                            
 
                           –Br 
                                                                        |          
                                                                        Br  
      Orto-dibrombenzol            meta-dibrombenzol          para-dibrombenzol 
 
   Benzolun və homoloqlarının alınması 
 
1. M.Bertlo,  N.D.Zelinski  və  B.A.Kazanski  asetilendən  benzol  almışlar. 
Bunun  üçün  asetilen  boru  içərisində  500-550
0
C-yə  qədər  qızdırılmış  aktiv  kömür 
üzərindən  keçirilir  və  bunun  nəticəsində  3  molekul  asetilen  trimerləşib  benzola 
çevrilir: 
3CH  ≡  CH → C
6
H
6
 
2.  N.D.Zelinski tsikloheksan və onun homoloqlarından  
benzol  və  onun  homoloqlarının  alınma  üsulunu  kəşf  etmişdir.  Bu  üsul  katalitik 
dehidrogenləşmə  adlanır.  Bu  üsul  üçün  katalizator  olaraq  Pt,  Pd,  Ni  işlədilir.  Bu 
katalizatorların  təsirindən  tsiklohek-san  və  onun  homoloqlarından  hidrogen 
atomları  ayrılır,  nəticədə  tsikloheksan  benzola  və  onun  homoloqları  isə  benzolun 
homoloqlarına çevrilir. 
 
C
6
H
12
 





Pt
Pd
Ni
,
,
C
6
H
6
 + 3H

                               tsikloheksan        benzol 
 

 
49 
 
3.  Daş kömür qatranının quru distilləsindən aromatik karbo- 
hidrogenlər  alınır.  Daş  kömür  qatranının  quru  distilləsindən  əsasən  4  fraksiya 
toplanır: 
I  –  yüngül  yağ  fraksiyası  170
0
C-yə  qədər  toplanır.  Bunun  tərkibinin  əsas 
hissəsi benzol, toluol və ksilollardan ibarətdir; fraksiyalı distillə vasitəsilə ksilollar 
bir-birindən ayrılır. 
II  –  orta  yağ  fraksiyası  170-230
0
C-yə  qədər  temperaturda  toplanır.  Bunun 
tərkibində fenol və naftalin olur. Distillə ilə bunlar bir-birindən ayrılır. 
III  –ağır  yağ  fraksiyası  230-270
0
C  arasında  toplanan  məhsuldur.  Bunun 
tərkibində naftalin və başqa üzvi birləşmələr vardır.  
  IV  –  antrasen  yağı  adlanır,  270-340
0
C-də  toplanan  məhsuldur.  Bunun 
tərkibində antasen, fenantren və akridin olur. 
4. Vyürs  –  Fittiq  üsulu.  Benzolun  halogenli  törəmələri  ilə  açıq  zəncirli 
karbohidrogenlərin  halogenli  törəmələrinin  qarışığına  metal  natriumun  təsirindən 
benzolun homoloqları alınır: 
C
6
H
5
Br + 2Na + JCH
3
 → C
6
H
5
 – CH
3
 + NaBr + NaJ 
 
Reaksiya efir mühitində aparırılır. 
5.  Qustavson – Fridel – Krafts üsulu. 
C
6
H
6
 + ClC
2
H
5
⎯⎯  C
6
H
5
 – C
2
H
5
 + HCl 
        Bu  üsuldan  sənayedə  geniş  miqyasda  istifadə  edilir.  Bu  üsul  üçün  susuz 
alüminium-xlorid əvəzinə susuz bor-flüorid və ya qatı sulfat turşusu da işlədilir. 
 
Aromatik  karbohidrogenlər  bir  çox  boyaların,  dərmanla-rın,  partlayıcı 
maddələrin  sintezi,  lakların  hazırlanmasında  həll-edici  kimi  və  motor  yanacağı 
kimi  işlədilir.  
Bəzi  sintetik  kauçukun,  liflərin  və  plastik  kütlələrin  istehsalı  üçün  bu 
birləşmələr əsas xammaldır. 
Arenlərin fiziki xassələri. Arenlər suda həll olmur. Benzol adi şəraitdə suda 
həll olmayan rəngsiz mayedir. 
 
Benzol  və  onun  homoloqları  yaxşı  həlledicilərdir.  Arenlərin  hamısı  hisli 
alovla yanır. Arenlərin qaynama temperaturu molyar kütləsi artdıqca artır. 
 
Arenlərin  kimyəvi  xassələri.  Benzol  və  onun  homoloqları  üçün  əvəzetmə, 
birləşmə, oksidləşmə reaksiyaları xarakterikdir. 
1.  Ə v ə z e t m ə  r e a k s i y a l a r ı.    
Benzol  nüvəsi  çox  davamlıdır.  Üçvalentli  dəmirin  halogenidlərinin  katalitik 
iştirakı ilə benzol əvəzetmə reaksiyasına daxil olur. 
 C
6
H
6
 + Br
2
  

 

t
FeBr ,
3
C
6
H
5
Br + HBr 
 C
6
H
6
 + Cl
2
  

 

t
FeCl ,
3
C
6
H
5
Cl + HCl 
 
Yod bu tip reaksiyaya daxil olmur. FeCl
3
-ü AlCl
3
 ilə əvəz etdikdə benzolun 
bütün hidrogen atomları xlorla əvəz olunur. 

 
50 
 
 C
6
H
6
 + 6Cl
2
  

 

t
AlCl ,
3
C
6
Cl
6
 + 6HCl 
 
Heksaxlor  benzol  rəngsiz  kristal  maddədir,  toxumların  dərmanlanmasında 
istifadə olunur.  
 
Benzolun  qatı  H
2
SO
4
  iştirakı  ilə  nitrolaşması  da  əvəzetmə  reaksiyalarına 
aiddir. 
 C
6
H
6
 + HNO
3





t
SO
H
,
4
2
C
6
H
5
NO
2
 + H
2

 
Benzolun sulfolaşma reaksiyası da əvəzetmə reaksiyalarına aiddir. 
C
6
H
6
 + HOSO
3
H  


t
C
6
H
5
 –SO
3
H + H
2

2.  B i r l ə ş m ə   r e a k s i y a l a r ı. 
Günəş işığının və ya ultrabənövşəyi şüaların təsiri ilə benzol  
birləşmə reaksiyalarına daxil olur. Məsələn, benzol işıqda xloru birləşdirir. 
C
6
H
6
 + 3Cl
2
 


hv
C
6
H
6
Cl
6
  heksaxloran 
C
n
H
2n-6
 + 3H
2

 

kat
,
C
n
H
2n
 
 
3.  O k s i d l ə ş m ə  r e a k s i y a l a r ı 
Benzol və onun homoloqları hisli alovla yanır. Arenlərin  
yanma reaksiyasının ümumi tənliyi aşağıdakı kimidir. 
 
C
n
H
2n-6
 + 
2
3
3 
n
O
2
 → nCO
2
 + (n-3)H
2

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
51 
 
 FENOLLAR 
 
 
Aromatik  karbohidrogenlərin  benzol  nüvəsindəki  hidrogen  atomlarının  bir 
və bir neçə  hidroksil qrupu  ilə əvəz olunmasından alınan  üzvi  maddələrə fenollar 
deyilir. 
 
       OH                             OH                             OH 
        |                                  |                                  |          
 
                                        OH                               OH 
 
—  OH 
 
 
fenol                           benzoldiol-1,2              benzoltriol-1,2,3 
(hidroksibenzol)         ( pirokatexin)                   (pirohallol) 
       OH                             OH                                OH 
        |                                  |                                     | 
 
 
     —CH
3
 
                                       —CH

 
                                                                     | 
                                                                                
CH

 
  2-metil-fenol             3-metil-fenol           
(o-krezol)                  ( m-krezol)             4-metil-fenol (p-krezol) 
 
Fenolda benzol nüvəsinin karbon atomlarının nömrələnməsi hidroksil qrupu 
ilə birləşmiş karbon atomundan başlanır. Hidroksil qrupunun sayından asılı olaraq 
fenollar  bir-,  iki-  və  üçatomlu  olur.  Fenol  və  krezolların  hamısı  biratomlu, 
pirokatexin  və  onun  törəmələri  ikiatomlu,  pirohallol  və  onun  törəmələri  üçatomlu 
fenollara aiddir. 
Hidroksil  qrupu  benzol  nüvəsində  deyil,  yan  zəncirdə  olan  üzvi  birləşmələr 
aromatik spirtlər adlanır. Aşağıdakı maddələrin hamısı aromatik spirtlərə aiddir. 
Aromatik  spirtlərin  kimyəvi  xassələri  biratomlu  spirtlərin  kimyəvi 
xassələrinə oxşayır. 
 
 
       CH
2
OH                      CHOH–CH
3
              CH
2
–CH
2
–OH 
        |                                  |                                  | 
 
     
 
 
 
Fenolların  quruluşu.  Fenolda  benzol  nüvəsindəki  karbon  atomlarının 
hamısı (altısıda) sp
2
 hibridləşmə halındadır. Yəni, fenol molekulunda 18 sp
2
 hibrid 
orbital,  5
  rabitəsi  var.  Fenol  molekulunda  benzol  nüvəsi  hidroksil 
qrupundakı  (-OH)  oksigen  atomunun  bölünməmiş  p-elektron  cütünü  özünə  cəzb 
edərək  O  –  H  rabitəsinin  elektron  sıxlığının  hidrogen  atomundan  oksigenə  tərəf 
daha  çox  yerdəyişməsinə  səbəb  olur.  Nəticədə  hidrogenin  əvəz  edilməsi  asanlaşır 

 
52 
 
və  fenol  turşu  xassəsi  göstərir.  Buna  görə  də  fenolun  suda  məhlulu  bəzən  karbol 
turşusu adlandırırlar. 
 
Alınma üsulları. Fenolu sənayedə əsasən üç üsulla alırlar. 
1.  Daş kömür qatranının distilləsindən. 
2.  Benzolun xlorla əvəzetmə reaksiyasından alınan xlorben- 
zolun qələvi ilə qarşılıqlı təsirindən.  
C
6
H

+ Cl
2
    
HCl
t
FeCl


 

,
3
C
6
H
5
Cl + NaOH  

 

NaCI
C
6
H
5
OH 
3.  Kumolun (izopropilbenzolun) oksidləşməsi ilə. 
                                             CH
3
-CH- CH
3
 
                                                             |                 
 
               
+H
2
C=CH–CH






t
AlC
3
;
              







)
,
(
4
2
2
t
SO
H
O
 
 
                                           
 
                                              OH 
                                               | 
 
                                                                     
                                           
CH
3
 – CO CH
3
 
                
 
 
Fiziki  xassələri.  Fenol  xarakterik  kəskin  iyli,  rəngsiz,  kristal  maddədir, 
49,9
0
C-də əriyir. Soyuq suda az, 70
0
C-də isə istənilən nisbətdə həll olur. Fenol çox 
zəhərlidir,  güclü  antiseptikdir,  mikroorqanizmləri  məhv  etmək  xassəsi  vardır. 
Dəriyə düşdükdə gec sağalan yaralar əmələ gətirir. 
 
Kimyəvi  xassələri.  Hidroksil  qrupunun  daxil  olduğu  reaksiyalar. 
Kimyəvi  xassələrinə  görə  fenollar  spirtlərdən  fərqlənir.  Fərq  fenol  molekulunda 
hidroksil qrupu ilə benzol nüvəsinin qarşılıqlı təsiri ilə izah olunur. Benzol nüvəsi 
OH qrupuna  təsir edərək O  –  H rabitəsinin elektron sıxlığını  hidrogen atomundan 
oksigenə  tərəf  çəkilməsinə  səbəb  olur.  Nəticədə  hidrogenin  proton  şəklində 
ayrılması asanlaşır və benzol turşu xassəsi göstərir. Ona görə də fenol yalnız Na və 
K  metalı  ilə  deyil,  həmçinin,  qələvilərlə  qarşılıqlı  təsirdə  olub,  suda  məhlullarda 
davamlı olan fenolyatlar əmələ gətirir
.  
 
2C
6
H
5
OH + 2Na → 2C
6
H
5
ONa + H
2
↑ 
C
6
H
5
OH + NaOH → C
6
H
5
ONa + H
2

 
 
Fenolun  dissosiasiya  dərəcəsi  suyun  və  doymuş  spirtlərin  dissosiasiya 
dərəcəsindən  çoxdur.  Lakin  o  zəif  turşudur.  Bu  səbəbdən  fenolyatlar  asanlıqla 
mineral turşuların, hətta karbonat turşusunun təsirindən parçanır. 
 
C
6
H
5
ONa + HCl → C
6
H
5
OH + NaCl 
C
6
H
5
ONa + CO
2
 + H
2
O → C
6
H
5
OH + NaHCO
3
 
 
 

 
53 
 
Benzol  nüvəsinin  daxil  olduğu  reaksiyalar.  Fenolun  hidroksil  qrupu,  öz 
növbəsində, benzol nüvəsinin 2, 4, 6 – vəziyyətindəki karbon atomlarında elektron 
sıxlığını  artırır.  Ona  görə  də  həmin  karbon  atomlarındakı  hidrogenlərə  daha  çox 
mütəhərriklik verir. Bu səbəbdən də həmin karbon atomlarında əvəzolma asanlıqla 
gedir.  Məsələn,  benzoldan  fərqli  olaraq  fenol  qızdırılmadan  və  katalizatorsuz 
bromlu  su  və  nitrat  turşusu  ilə  reaksiyaya  daxil  olub  2,  4,  6  vəziyyətində  əvəz 
olunmuş fenol törəmələri əmələ gətirir: 
Fenolda  benzol  nüvəsinin  hidroksil  qrupuna  təsirini  onun  qələvilərlə 
neytrallaşma reaksiyasına daxil olması, əksinə hidroksil qrupunun benzol nüvəsinə 
təsiri isə Br, HNO
3
 ilə 2, 4, 6 vəziyyətində əvəzetmə reaksiyasına daxil olması əks 
etdirir. 
OH                                         OH 
 |                                              | 
 
                          Br                   Br           
 
 
                        + 3Br
2
 →                                 + 3HBr 
 
                                                            | 
                                                           Br 
          Fenol                                  2,4,6-tribromfenol   
 
                OH                                              OH 
                 |                                                   | 
                                                    O
2
N                   NO
2
 
                          + 3HNO
3
⎯⎯                                + 3H
2

 
                                                                     | 
                                                                    NO

   Pikrin turşusu 
 
Hidroksil  qrupunun  benzol  nüvəsinə  təsiri  fenolun  formaldehidlə  (CH
2
O) 
reaksiyasında  özünü  göstərir.  Reaksiya  qələvi  və  ya  turşu  iştirakı  ilə  qızdırdıqda 
gedir. 
              OH                                     OH 
                |                                         | 
                                                                      CH
2
OH 
                          + HCHO → 
 
 
       
Fenolformaldehid (oksimetilfenol) 
 
Fenol, formaldehidlə polikondensləşmə reaksiyasına daxil olur. 
Yüklə 2,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin