Mövzu 23. Atom nüvəsi və elementar zərrəciklər fizikası. Atom nüvəsi

Radiasiya mənbələri.

Bütün canlı aləm radiasiya şüalanmasının təsiri altındadır.Kosmosdan gələn radioaktiv şüalar təbii radioaktiv şüalardır. Atom sənayesinin tullantılarının radioaktiv şüaları, radioaktiv izotopların yaydığı şüalarda gündəlik radiasiya şüalanmasının tərkib hissəsidir.

Təbii radioaktiv maddələr 3 qrupa ayrılır:

1. 
   Uran , torium , kalium , rubidium və onların parçalanma məhlulları.
   
2. 
   Böyük yarımparçalanma periodlu izotoplar: və s. izotopları.
   
3. 
   izotopları isə intensiv kosmik şüalar təsiri ilə əmələ gəlir
   

Yerin nüvəsində və çoxdur. -izotopu təbii uzunmüddət yaşayan radioizotop olub, qeyri radioaktiv tərkibində 0.049% qarışıq təşkil edərək -şüalanmaya (88%) və elektron tutaraq (12%) çevrilməyə məruz qalır.

Dağlarda filizlərin tərkibində uran, torium, radium kimi radioaktiv izotoplar daha çox üstünlük təşkil edir.Bunların sıx olduğu yerlərdə illik radiasiya şüalanması 1.15 olur.

Radioaktiv şüalanmanın bioloji təsiri.

Radioaktiv izotopların parçalanma məhsulları olan şüaları böyük bioloji aktivliyə sahibdirlər.Radioaktiv şüaların bioloji təsiri nəticəsində biokimyəvi proseslərin pozulması, hüceyrə və toxumalarda morfoloji dəyişikliklər əmələ gəlir.Bu şüalar ilk olaraq canlı orqanlarda şüa-kimyəvi təsiri, sonra isə pataloji-fizioloji, pataloji-morfoloji təsir edir.

Bu prosesdə suyun və onda həll olunmuş maddələrin radiolozi əsas təşkil edir. və şüaların təsiri ilə 10^-8 saniyə ərzində aşağıdakı kimi çevrilmələr baş verir.

Fermentlərə, vitaminlərə bir başa radiasiya təsirində oksidləşmə prosesi gedir.

Şüalanma zamanı şüa enerjisinin 45%-ı bir başa udulduğu halda 55%-ı birbaşa olmayan təsir edir.

Şüalanmaya məruz qalan bioloji obyektdə oksigenin çoxalması-oksigen effekti yaranır. Bu şüalanmanın dağıdıclıq təsirində, dozasında müəyyən edici amildir.
Şüalanmaya məruz qalmış obyektdə oksigenin konsentrasiyasının azalması isə sağalmağa başlandığının göstəricisidir.Şüalanma canlı və bitkilərdə mutasiyanı başqa biokimyəvi prosesləri dəyişdirir.
Alimlər müəyyənləşdirmişlər ki, oksigen effekti nəticəsində üzvi birləşmələr əmələ gəlir ki, bunlar da fərqli yaşama müddətlərinə malik olub, şüaların dağıdıcı təsirindən əsas rol oynayır.
Radioaktiv şüalar əsəb sistemin\ (>500 Rentgen) böyük təsiri müəyyən edilmişdir. Şüalar endokrin sistemini güclü dağıdır.Məsələn: İnəyin radioaktiv şüalanmasında qanda asetexolin artır, qusma mərkəzləri həyəcanlanır, qusma baş verir.Bu zaman böyrək hormonları artır, qlikogen artır, toxumalar dağılır.DNK sintezi tormozlanır, hüceyrələrə də təsir edir, və s.
Radioaktiv şüalanmada adinozintrifosfor (ATF) turşusunda bir sıra maddə çoxalır, onun enerji mənbəyi funksiyasına mənfi təsir edir.Nuklein turşularının sintezi, xromosomlar şüalanma zamanı pozulur.
Heyvanların 25-100 Ren. Dozlu şüalanması onlarda şüa xəstəlikləri və ölümlə nəticələnir.
Şüalanma dərəcəsi(dozası) BS sistemində -la ölçülür.
Sistemdən kənar ölçü vahidi kimi, 1928-ci ildə Rentgenin daxil etdiyi və onun adını daşıyan 1 Rentgen ( ) istifadə olunur. 1R elə şüalanmadır ki, onun təsiri ilə 1 SQSE_y.v. qədər yük daşıyan hər iki işarəli ion yaransın.Belə ion cütlərinin sayı 1 SQSE_y.v.: olar.
Rentgendən törəmə vahid kimi, kR (10³R), mR (10^-3R), mkR (10^-6 R) istifadə olunur.
1950-ci illərin əvvəllərindən şüalanmanın bir çox sahələrdə xüsusi halda canlı toxumalardakı fiziki effektini aşkara çıxaran universal vahidə ehtiyac duyuldu.Bu vahid 1953-cu ildə radioloqların Beynəlxalq konqresində 1 rad kimi qəbul edildi.1 rad- istənilən növ ionlaşdırıcı şüalanma zamanı udulan elə dozadır ki, bu zaman 1 q. kütləyə 1000erq.udma enerjisi düşür.

Canlılar üçün bioloji nöqteyi nəzərdən şüalanmanın dozasını deyil, şüalanma dozasının gücünü bilmək vacibdir. -şüalanmanın gücü, -şüalanmanın dozasıdır. P-ın ölçü vahidi -dir.

Şüalanmanın udulma dozası və gücü dozimetrlər (rentgenometrlər) vasitəsi ilə ölçülür.