Mövzu 6: Türkiyə 1918- ci İLDƏ


Тцркийянин хариъи сийасятиндя Кипр мясяляси



Yüklə 320,05 Kb.
səhifə10/20
tarix02.01.2022
ölçüsü320,05 Kb.
#41916
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   20
Mövzu 1. TÜRKİYƏ. doc-1

5. Тцркийянин хариъи сийасятиндя Кипр мясяляси. (Еносис вя йа таксим.)

Тцркийянин Кипря олан мцнасибяти ХВ ясрин олунан дюврцндя 4 мярщялядя юйрянилминшди: 1960-ъыилдя Кипр Республикасы елан едиляня гядяр; 1965-74-ъц илляр вя 1974-ъц илдян сонра ил кики дювр вя цчцнъц дюврцн биринъи йарысында тцркийя актив мцшащидячи, сонракы мярщялялярдя ися билаваситя иштиракчы кими чыхыш едирди.

Мцщарибядян сонра Инэилтяря Кипря бюйцк тязйиг эюстярди. Йунан-кипрляр тязйиги арадан галдырмаг истяйи иля Йунаныстанла бирляшяъяклярини билдирирдиляр. Еносиси ешидян тцрк кипрлиляр аданын юблцнмясини тяляб етдиляр. 1951-ъи илдя Йунан парламентиня петисийа верилди. 97% йунан-кипрлилярин имзаладыьы еносис тялябли петисийадан сонра Йунаныстанын баш назири елан етди ки, Кипр проблеми артыг йунанларын Милли сийасятинин бир щиссясини тяшкил едир. 1954-ъц илдя Йунан щюкумяти Киприн юз мцгяддяратыны щяллетмяк шцарыны таныдыьыны рясми олараг билдирди. Афинада йарадылмыш Панеллинист Иттифагы Кмприн Йунаныстанла бирляшмясини тяблиь едирди. Киапрдя Эеорэи Гривасын рящбярлийи иля Азадлыг наминя Милли Тяшкилат йарадылды. Бу щярби террорист тяшкилаты ЕОКА-ы адландырылды.

Сентйабрын 6-да Салоникидя Ататцркцн евиня бомба атылды. 1956-ъы илдя Тцркийя йеня дя Инэилтяряни мцдафия едирди. Тцркийянин Малиййя Назири Поладхан 22 сентйабрда Вашингтона билдирди ки, адада йашайан 20 мин тцрк онун бюлцнмясини истяйир. АБШ ися Кипр мясялясинин артмасыны истямирди. Реэионда нязарят едя билмяк цчцн бу бюлэядя сабитлийин олмасы АБШ марагларына даща йахын иди. Ейни заманда НАТО-нун реэионда нцфузунун зяифлямяси дя арзуолунмаз иди. АБШ беля щесаб едирди ки, Инэилтяря гисмян эцзяшт етмялидир. Бу щалда, онлар Кипрдян база кими истифадя едя билярдиляр. Она эюря эя, АБШ дювлят катиби Даллес августун 2-дя Тцркийя сяфири иля Лондон эюрцшцндя билдирди ки, аданын бюлцнмяси тяклифинин цстцндя дурмаьа ещтийаъ йохдур. Гейд едяк ки, Йунаныстанын Кипря олан мцнасибяти дя АБШ тярфиндян гаршыланырды.

1958-ъи илин йанварында мялум олду ки, Тцркийя Кипр мясялясинин щяллинин Инэилис планыны рядд едир вя гяти олаъаг бюлцнмя тяляб едир. Бу арада 29 йанварда инэилислярля тцркляр арасында Кипрдя тоггушма олду. Бурада тцрклярин юлдцрцлмяси Тцркийядя щяйаъана сябяб олурду. Мцнасибятлярин кяскинляшмясиня йол верилмямяси цчцн НАТО вя АБШ 1958-ъи илдя компромисс планы щазырладылар. Плана эюря щамы иддиасындан ял чякмяли иди. Йалныз мцнагишя едян тяряфлярин щеы бири бу планы гябул етмядиляр. Беля олдугда, 1959-ъу илин 6-11 фералын Сцрихдя АБШ-ын тязйиги иля тцрк вя йунанлар арасында икитяряфли данышыглар башланды. АБШ-ын бурада ясас мягсяди, НАТО-нун мараглары дахилиндя, Кипри инэилтярянин Шярги Аралыг дянизи щювзясиндя щярби база кими, сахламаг иди. Яслиндя бу эюрцш Лондонда Баш Назир вя ХИН сявиййясиндя кечирилмяси нязярдя тутулмуш конфранса щазырлыг иди. Февралын 19-да Киприн мцстягиллийинин елан олунмасыны нязярдя тутан разылыг имзаланды.

1960-ъы ил февралын 19-да Кипр Республика елан олунду.Инэилтяря, Йунаныстан вя Тцрийя Кипрдя гайда-гануну риайят олунмасына нязарят едяъякляри барядя ющдялик эютцрдцляр. Гярара алында ки, адада 950 йунан, 650 тцрк ясэяр вя забити галсын. Инэилис гарнизону 2750 няфяр тяркибля сахланылды. 1960-ъы илин 6 ийулунда Никосийада разылыг имзаланды. Инэилтяря Тцрк вя Йунан иъмаларынын нцмайяндяляри палатасына сечкилярдян сонра, инэилис губернатору Фут, президент Макариос вя витсе президент Кучук Республикасынын йарадылмасы щаггында мцгавиля имзаладылар. 1960-ъы илин сенйабрында Кипр Республикасы БМТ-йя цзв олду. Бцтцн рясми тяшкилатланма баша чатдыгдан сонра, мцнагишя йенидян ъанланды. 1962-63-ъц ил бялядиййяляря щюкумятин, тцркляр ися щяр иъмадан бир няфярин сечилмясини тяклиф едирдиляр. Тцркляр ъоьрафи, йунанлар ися щяр бялядиййянин тяркибиндя бюлэц олмасына чалышырдылар. 1963-ъц илдя бу мцнагишя даща да кяскин характер алды, илин сонларына йахын Кипрдя вязиййят писляшди. Йунан иъмасы тяляб едирди ки, коститусийада дяйишиклик едилсин. Хариъи гошунлар арадан чыхарылсын. 1963-ъц илин 30 нойабрында президент Макариос витсе-президент Кучука тапшырды ки, конститутсийада 13 дцзялиш етсин. Аданын тцрк иъмасы дяйишикликляри рядд етди. Тцркляр йенидян аданын бюлцнмясини тяляб етмяйя башладылар. Декабрын 21-дя Никосийада атышма олду. Инэилтяря орду иля мцдахяля етди. Декабрын 26-да Кипр Республикасынын БМТ-дяки нцмайяндяси БМТ баш катиби Й.Тануйа етираз едяряк билдирди ки, Тцркийя Киприн дахили ишляриня гарышмасын вя Тящлцкясизлик Шурасынын иъласы чаьырылсын. Лакин Декабрын 27-дя Макариос йенидян Кипрдя инэилис, тцрк, йунан силащларынын галмасына разылыг верди. Онлар инэилис эенералы Йанга табе едилдиляр. Декабрын 30-да йунанлар вя тцркляр арасында назир Сендисин тяклифи иля нейтрал йашыл зона гурулду. Декабрын 31-дя Макариос елан етди ки, беля эется, Кипр Сцрих-Лондон данышыгларынын БМТ-дя ляьвини мцзакиряйя чыхараъаг.

Кипрли тцркляр щаггларыны горумаг цчцн гарантийаны Тцркийядян Ана вятяндян йардымда эюрдцляр. Онлар бу эцня гядяр йетяринъя йардым вя дястяк алмадыгларындан шикайят едирдиляр. Йунаныстан щяр нюв силащ вя сурсатла Кипр румларыны-йунанларыны тямин етдийи щалда, Тцркийянин бу йюнцмлц йардым етмямяси наразылыг доьурурду. Йунанлары Крит, Епир, Кипр, Измир, Константинопол (Истамбул) щядяфиндя олмасы фикри ящалини гыъыгландырырды. Онлар Йунаныстаны бюйцк Искяндярин Императорлуг гурдуьу торпаглара йаймаг щявясиндя сучлайырдылар. Ящали еносиси нифрятля гаршылайырды. Кипрли тцрк мятбуаты йазырды. Еносис дейиб кечмяк олмаз. Еносис, Тцрк Вятянинин бцтцнлцйцня йюнялмиш бир давадыр. Измир бунун цчцн ишьал едилмишдир. Йунан ордулары Анадолуйа Еносис давасынын гялябяси цчцн салдырылмышдыр. Бу эцн Киприн Йунаныстана илщагы бу даванын бир сону демяк дейилдир. Кипр тцркляри 1878-ъи илдян бу йана Еносися гаршы мцъадиля едир.

Кипр тцркляри Тцркийяни онларын бу мцъадилясиня ачыгъа гошулмаьа чаьырырдылар. Йунаныстанын 1878-дян етибарян Кипр Румларына етдийи Кипр Румларына етдийи йардымы Тцркийя анъаг 1948-ъи илдя башлайа билмишди. 1955-ъи илдян бу йана Тцркийя Кипр мясялясиндя ня истядийини билмямиш, Милли бир сийасятля ня истядийини тясбит етмямишдир. Бцтцн чалышмалар програмсыз олмушдур. Милли бир щядяф эцдцлмямишди. Одур ки, йерли тцркляр мцстягил ля чалыша билярляр фикри иля, тцркляр верэи юдямякдян имтина етдиляр. 35-ъи паралел цзря Кучук аданын бюлцнмясини тяклиф етди. О, билирди ки, тцркляр йунан щюкумятинин хидмятиндя дурмайаъаглар. Сон олараг, рясми Тцркийя 1964-ъц илдя бир бяйанат верди. Йанварын 16-да баш назир И.Инюнц билирди ки, Тцркийя тяряфи федератив дювлят гурулмасынын вя йа бюлцнмясинин тяряфиндядир.

Щадисялярин кяскинляшдийини баша дцшян БМТ Тящлцкясизлик Шурасы 1964-ъц илин мартын 4-дя Кипря, 3 айлыг мцддятя, гошун эюндярди. 5 минлик континэент 10 эцн сонра, Исвеч, Данимарка вя Исландлылардан ибарят, Кипря эялди. Май айында Кипр щюкумяти Милли орду йарадылмасы вя щярби мцкяляфиййят щаггында мясяля галдырылды. Йунаныстандан Милли гвардийанын тяшкили цчцн забитляр дявят олунду. Бу мясялядя президентин Тцркийяйя йох, Йунаныстана мцраъият етмяси вязиййяти писляшдирди. АБШ мясяляйя гарышмалы олду. Хцсуси нцмайяндя Дин Ачесон Киприн Йунаныстана верилмясини тяклиф етди вя бунунла йанашы аданын Шимал-Шяргиндя тцрк идарячилийи йарадылмасыны вя Тцрк щярби базаларынын йерляшдирилмясини тяклиф етди. Тцрк Кипрлиляр разы олсалар да, Йунанлар наразы идиляр. Она эюря дя, Киприн нцмайяндяляр палатасы 30 ийул халгын юз мцгяддяратыны тяйин етмя щцгугуну тясдиг етди. Ейни заманда, бурадакы инэилис базаларынын ляьв олунмасы нязярдя тутулурду.

Шярги Аралыг дянизи щювзясиндя нязаряти ялдян вермямяк цчце АБШ Кипрдя 6 щярби эями, Инэилтяря ися суалты гайыг йерляшдирди. Коккина районунда, Никосийада давамлы тоггушма олурду. 1964-ъц илин 7,8-10 августунда Тцрк Силащлары Киприн Шимал-Гярбини бомбардман етдиляр. 30 март 1965-ъи илдя БМТ нцмайяндяси Гало Пласын баш катиб Й.Тануйа мярузяси дяръ олунду. Г.Плас 15 ай ярзиндя данышыгларын щеч бир нятиъя вермядийини билдирдиляр. Тцркляр онун мярузясини гябул етмядиклярини билдирдиляр. Мартын 31-дя Тцркийянин ХИН бу мярузянин гябул олунмасынын мцмкцнсцз олдуьуну билдирдиляр. Мцхалифят дя бу мясялядя игтидарла щямфикир иди. Онлар Пласын сялащиййятляринин ялиндян алынмасыны тяляб едирдиляр.

1967-ъи ил апрелиндя Йунаныстанда чеврилиш олду. Сентябрда баш назир Коллиаса вя Тцркийянин баш Назири С.Дямирял арасында эюрцш бир нятиъя вермяди. Бюлэядя йени мцщарибя тящлцкяси олдуьуну эюрян АБШ президенти Л.Ъонсон Анкарайа кечмиш мцдафия назиринин кюмякчиси С.Венси эюндярди. 1968-ъи илин 16 йанварында ададан йунан ордусу чыхарылды. Феврал айында баррикадалар ляьв олунду. Анъаг, йунан ордусу еносисдян ял чякмядиляр. Тцрклярин лидери Р.Денкташ бу щалда аданын бюлцнмясини тяляб етди. Щяля 1967-ъи илин декабрында тцркляр «мцвяггяти тцрк мцдриййяти» йаратмышдылар: витсе-президентин башчылыг етдийи Иъра Шурасы Киприн тцрк районларда иъра щакимиййятини щяйата кечирмишди.

60-ъы иллярин Кипр бющраны дцнйа сийаси даиряляриндя ъидди дяйишикликляря, щятта Тцркийянин хариъи сийасят бюйцк тясир эюстярмишди.

ХВ ясрин 70-ъи иллярин яввялляриня гядяр Тцркийя НАТО чярчивясиндя Кипр мясялясинин щялл олунаъаьына инанырдылар. 1974-ъц илин апрелиндян ийунуна кими Еэей дянизиндя вязиййят кяскинляшди. Сябяб Тасос адасында нефт-газ йатагларынын ачылмасы иди. Мцгайисяли ярази иддиасы олдуьуна эюря, щяр ики тяряф ону юзцнцнкц щесаб едирди. Она эюря дя, майын сонларында дювлятляр сярщяд районларда ордуларыны дюйцш вязиййятиня эятирдиляр. 1974-ъц илдя Оттавада, сонра ися Брцсселдя ХИН эюрцшц кечирился дя, нятиъя вермяди.

Президент Макариос Йунан забитлярини ъери гайтарды. Забитляр Кипрдя олдуглары мцддятдя щадисялярин кяскинляшмясиндя мцщцм рол ойнамышды. 1974-ъц илин 15 ийулунла щярби цсйан башланды вя Макариос гачмалы олду. Йунан забитляринин команданлыьы алтында олан Милли гвардийа щиссяляри, Кипрдя йерляшян йунан гощунлары блмяляри вя КОКА-2 (Кипр мцбаризляринин Милли тяшкилаты) щюкумят ялейщиня гийама башчылыг едирдиляр. Мцнагишяйя гошулан Тцркийя ийулун 20-дя юз гошунларыны Кипря чыхармаьа башлады. Щярби ямялиййатлар нятиъясиндя тцрк гошунлары ада яразисинин тягр.40%-ни тутдулар. Кипрдя йаранмышвязиййяля ялагядар БМТ Тящлцкясизлик Шурасы хариъи гошунлары ададан чыхармаьа чаьырды. Йунанларда гара полковникляр ийулун 23-дя щакимиййяти Караманлися верди. Йени щюкумят Макариосу мцдафия едирди. Ъеневрядя Инэилтяря, Тцркийя вя Йунаныстан данышыглара башладылар. 30 ийулда имзаланмыш бяйаннамяйя эюря, Йунаныстан вя инэилтяря Тцркийяйя эцзяштя эетмяли иди. Бяйаннамядя фактики олараг, 2 мухтар инзибати иъма олдуьу эюстярилирди ки, бу да Тцркийянин уьуру иди. Мцнагишя башланан вахтдан Тцркийя чалышырды ки, аданын бюлцнмясини реаллашдыран йеэаня вариант иъмаларын инзибати бюлэцсц щяйата кечсин вя дцнйа иътимаиййяти буну беля гябул етсин. Мящз БМТ –нин Тящлцкясизлик Шурасынын беля бир гятнамя вермяси дя Тцркийя цчцн севиндириъи щал иди. Она эюря дя, БМТ бейнялхалг сцлщ вя тящлцкясизлийин горунуб сахланылмасынын, щямчинин гейри-сийаси сащядя ямякдашлыьын инкишафынын еффектив вя нцфузлу гарантии иди.

Ъеневрядяки биринъи иъласда Хариъ ишляр назирляри-Ъ.Коллаэен, Г.Маврас вя Т.Эцнеш иштирак едирдиляр. Данышыглар кяскин фикир айрылыьы шяраитиня кечирди. Моврас вя Килидирис данышыглары кясяряк, ЫЫЫ мярщялянин алмасыны тяклиф етдиляр. Тцркляр тяклифи гябул етмяйиб, тяляб иряли сцрдцляр. Онларын тялябляриня эюря, конфрансын гятнамясиндя йазылмалы иди ки, Кипр тцркляри в йунанлары айгы-айгылыгда конститусийа щазырламалы вя мцстягил еоэрафи реэион кими танынмалыдырлар. Г.Маврас бу лайищяни гябул етмяди. Данышыгларын еффексизлийи эюрян Тцркийя йеня дя силаща ял атды. Минлярля динъ тцрк сакинляринин гятля йетирилмяси, евляриндян говулмасы вя с. кими щадисяляр Тцркийядя ящалинин кяскин етиразыны вя кюмяклик тяляби иля гаршыланырды. Онлар билдирирдиляр ки, 1959-ъу ил Лондон вя Сурих анлашмаларыны имзаламаьа мяъбур галан Кыбрыс (Кипр) румлары вя Йунаныстан 1960-ъы илдя елан олунан Кипр Республикасыны ЕНОСИС цчцн бир ара щядяф олараг эюрмцш; юзляри цчцн илк мцнасиб вахт олан 1963-ъц илдя АКПИТАС-планы иля тцрк варлыьыны ада цзцндян силмя тяърцбясиня эирмишдиляр.

Августун 17-дя тцрк мятбуаты «Федератив Кипр дювляти»нин йарадылмасыны билдирдиляр. Артыг рясми хяритялярдя Кипр-Атилла хятти иля бюлцнмцш шякилдя эюстярилирди. Бу мцддят цчцн тцркляр аданын 38%-ня нязарят едирдиляр. Йунаныстан гяти тядбирляр эюрцлмяйинъя, НАТО-дан чыхаъаьыны билирди. Тцркийя ися билирди ки, онун дювляти НАТО цчцн бу иткини явяз едяъяк.

Тцркийянин АБШ-а олан тязйигляриндян сонра, Кипр мясялясиндя тцркляри мцдафия едян дювлят башчысы конгресдя мцхалифятля цзляшди. Йунан лоббисинин тясири иля конгресс бирбаша кюмяклик цчцн реал манея йаратды. Бющрандан чыхыш ахтаран Кипр щюкумяти БМТ баш катибинин хцсуси нцмайяндяси васитясиля Тцркийяйя йени щазырланмыш лащийя эятирди. Февралын 10(1975) верилмиш лащийядя 2 иъмалы чохреэионлу федерал дювлятин йарадылмасы тяклиф оунурду. Лашийяйя эюря, Никосийа-Кирейнийа хятти бойунъа бюлцняъяк яразидя тцрк йалныз там- кампакт тцрк кяндлиляри идаря едя билярляр. План йунанлар тяряфиндян гябул едился дя, тцркляр ондан имтина етдиляр. Р.Денкташын 1975-ъи илин 13 февралында БМТ-нин хцсуси нцмайяндясиня тягдим етдийи тяклифдя 2 иъмалы-реэионал федкатив дювлят йарадылмасы тяклиф олунурду. Планын гябул олунмасыны эюзлямякдян, февралын 13-дя Киприн тцркляря аид щиссясиндя биртяряфли гайдйдй «Кипр федератив тцрк дювляти» йарадылды, ийунда бу дювлятин конститусийасы гябул олунду. Артыг февралын 17-дя ися бу дювлятин Мцяссисяляр Мяълииня сечкиляр кечирилди.

Щадисялярин кяскин дяйишмяси бейялхалг алямдя якс-сяда доьурмайа билмязди. АБШ вя Инэилтяря цчцн ващид Кипр даща мнасиб иди. ССРИ бу мясяляйя ВМТ чярчивясиндя кечирилян бейнялхалг конфрансда бахылмасынын ваъиблийини вя Кипря Тящлцкясизлик Шурасынын миссийасынын эюндярилмясини лазым билирди. Тцркийянин ХИН М.Ъсенбил бяйан едирди ки, анъаг иъмаларарасы данышыглар мясяляни щялл едя биляр. Долайысы йолла, Тцркийя ССРИ-нин тяклифини дя рядд едирди. Мараглыдыр ки, НАТО юлкяляри дя ССРИ-нин тяклифини гябул етмяди. Тцркийя тяряфи ися ялиндян эяляни едирди ки, юз иъмасынын йерли статусуну мющкямлятсин.

1974-ъц илин 2 августунда Никосийада щярби гцввяляр арасында данышыглар башланыб. Тцркийя гошунларынын чыхарылмасы барядя Йунаныстанын тялябини уериня фетирмяди. Августун 8-дя Ъеневрядя данышыглар башланды вя данышыгларын 2 мярщялядя апарылмасы гярарлашдырылды. 1974-ъц илин 14 августунда Тцркийя икинъи щяби ямялиййатлара башлады. 1974-ъц илин 31 августунда Йунаныстан рясми олараг, НАТО-дан чыхдыьыны билдирди.

Щадисялярин кяскин дяйишмяси бейнялхалг алямдя якс-сяда доьурмайа билмязди. АБШ вя Инэилтяря цчцн ващид Кипр даща мцнасиб иди. ССРИ бу мясяляйя БМТ чярчивясиндя кечирилян конфрансда олмасыны лазым билирди.БМТ-нин Баш Ассанблйасынын 1975-ъи илин нойабрында 117 сясля гябул етдийи гятнамядя хариъи гошунларын чыхарылмасы, БМТ бу катиблийинин нязаряти алтында данышыгларын йенидян бярпасы, гачгынларын евляриня гайытмасы цчцн шяраит йарадылмасы гярара алынды. Лакин Тцркия щеч бир шяртля разылашмады. БМТ катиби К.Волтщаймын васитячилийи иля 1979-ъу илин майында Никосийада башланмыш иъма башчыларынын федератив дювлят йарадылмасы барядя данышыглары да баш тутмамышды.


Yüklə 320,05 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   20




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin