Mövzu 6: Türkiyə 1918- ci İLDƏ

1973-cü il aprelin 6-da Fəxri KorutürK prezident seçildi. Ticarət-sənaye dairələrinin nümayəndəsi Naim Talu on gündən sonra Koalision hökumət təşkil etdi. Oktyabrın 14-də yeni hökumət aqrar islahat haqqında qanunu Məclisdən Keçirtdi. Bu islahat mülkədar torpaqlarının bir hissəsinin əvəzi ödənilməklə alınıb Kəndlilərə satılmasını nəzərdə tuturdu. Kəndlilər torpağın pulunu 15 il müddətinə ödəyə bilərdilər.

Məclis universitetlər haqqında da qanun qəbul etdi. Qanuna görə, ali təhsil müəssisələri muxtariyyətdən məhrum olunurdular. Təhsil haqqı isə ildə 3 min lirə müəyyən olunurdu. Lakin hökumətin qəbul etdiyi antidemokratik qanunlar əhali arasında böyük narazılığa səbəb oldu. Xalq çörək, torpaq, dərman, pulsuz təhsil və s. tələblər ilə küçələrə çıxdı.

Yunanıstanın enozis yolu ilə Kipri (Kıbrısı) ilhaq etmək siyasəti Türkiyənin kəskin müqavimətinə səbəb oldu. 1974-cü il iyulun 20-də Kipr (Kıbrıs) respublikasının müstəqilliyini və türk əhalisinin təhlükəsizliyinin təmin etmək üçün Türkiyə adaya qoşun çıxartdı. "Kipr (Kıbrıs) böhranı" Türkiyənin beynəlxalq vəziyyətini xeyli çətinləşdirdi. Yeni hökümət böhranı baş verdi. 1975-ci ilin aprel ayında S.Dəmirəlin başçılığı ilə "Milliyyətçi cəbhə" Koalision hökuməti formalaşdı.

Yeni hökumətin 1976-cı ilin avqust ayında əmək haqqı, qiymətlər və gəlir işləri üzrə vahid əmək müqaviləsi idarələrinin yaradılması haqqında təklifi Məclisdən keçirmək cəhdi tətillərə səbəb oldu. Sağ partiyaların Koalisiyası dağıldı. İstehsal azaldı, müəssisələr bağlandı, işsizlik artdı, iqtisadi böhran dərinləşdi.

ХХ ясрин орталарындан етибарян, Тцркийядя баш верян дахили сийасятдякя уьурсузлуглара бахмайараг, бу дюврдя дцнйа бирлийинин там щцгуглу цзви олмаьа вя бейнялхалг мцнасибятляр системиндя лайигли йер тутмаьа чалышан мустягил Тцркийя дювлятинин гаршысында дуран ян мцщцм вязифялярдян бири юлкянин Милли марагларыны, эеосийаси вязиййятини, стратежи мянафелярини, игтисади потенсиалыны, хариъи дювлятлярин реэионда кясишян марагларыны вя с. амилляри нязяря алан хариъи сийасят консепсийасыны ишляйиб щазырламагдан вя щяйата кечирмякдян ибарят иди. Лакин мцряккяб сийаси, игтисади, сосиал вя с. дахили проблемлярля цзляшян, хариъи тязйигляря мяруз галан Тцркийя Республикасы бу мярщялядя щятяряфли дцшцнцлмцш, чевик вя ардыъыл хариъи сийасят хяттинин щяйата кечирилмясини тямин едя билмяди.

Тцркийянин дцнйа бирлийиня интеграсийа олунмасы вя юз марагларыны билаваситя тямсил етмяси бахымындан АБШ вя Авропа дювлятляри иля ялагялярин йарадылыб инкишаф етдирилмяси мцщцм ящямиййят кясб етдийиня эюря бу сащядя фяалиййят Тцркийянин хариъи сийасятиндя ясас вя апарыъы истигамятлярдян бирини тяшкил етмяли иди. Дцнйада мцстягил дювлятлярин, инсан щагларынын, демократик принсиплярин вя сивилизасийалы дювлятлярарасы мцнасибятлярин бяргярар олунмасынд фювгяладя хидмятляри вя ролу олан АБШ-ла ялагялярин инкишаф етдирилмясиня вя достлуг мцнасибятляринин йарадылмасына мцстягиллик йолу тутмуш юлкяляр бюйцк сяй эюстярмишляр. Мцряккяб ъоьрафи-эеосийаси реэионда, гоншу дювлятляр тяряфиндян мцстягил дювлятчилик мейилляриня кяскин гысгнълыг шяраитиндя щцгуги демократик дювлят гуруъулуьуну щяйата кечирян Тцркийя дювлятинин АБШ кими фювгял дювлятля достлуг мцнасибятляриня даща бюйцк ещтийаъ вардыр.

Тцркийя щям дя дцнйа сийасятинин вя планетимизин глобл мясяляляринин щялл олундуьу нцфузлу бейнялхалг вя реэионал тяшкилатларла ялагяляр гурмушду. Цмумиййятля, ЫЫ Дцнйа мцщарибясиндян сонра, бейнялхалг мцнасибятляр системиндя реэионал тясисатларын институтлашма просеси ъанланды. НАТО, Варшава пакты, дя Авролпа бирлийи, ГИЙШ, АСЕАН, СЕНТО, СЕАТО, вя с. ССРИ вя АБШ тямсилиндя ики антогонист системин мцбаризяси шяраитиндя йаранмышды. Гярб дювлятляринин щярби-сийаси блоку кими мейдана эялмиш Шимали Атлантика Мцгавиляси Тяшкилаты (НАТО) 1949-ъу илдя АБШ, Бюйцк Британийа, Франса, Италийа, Канада, Белчика, Нидерланд, Лцксембург, Португалий, Норвеч, Данимарка вя Исландийа арасында баьланан мцгавилə ясасıнда йарадылмышды. Тцркийя Йунаныстанла бирэя, 1952-ъи илдя бу блока гошулмушду. ХХ ясрин 50-70-ъи иллярдя Тцркийянин хариъи сийасятдяки ямякдашлыьынын кифайят гядяр ящямиййятли пайы НАТО-нун пайына дцшцрдц. АБШ ятрафында йаранмыш Шимали Атлантика блоку иля ССРИ-нин тяшкил етдийи Варшава Мцгавиляляри Тяшкилаты юлкяляри арасындакы «сойуг мцщарибя» Тцркийя сийасятинин истигамятини мцяййянляшдирирди.

ЫЫ Дцнйа мцщарибясиндян игтисади ъящятдян даща да гцввятли чыхмыш АБШ мцщарибянин даьынтыларына мяруз галмамыш йеэаня ири капиталист дювляти олмушду. Бу дюврдя артыг бцтцн капиталист дювлятляри АБШ-дан борълу вязиййятя дцшмцш вя юз игтисадиййатларыны бярпа етмяк цчцн Авропа юлкяляриня АБШ йардымыны нязярдя тутан «Маршалл планы» адлы лащийядя иштирака ъялб едилмишдирляр. Бунунла да АБШ щярби котинэентинин щямин вахтдан «сойуг мцщарибя» елан едилмиш ССРИ вя онун сосиалист мцттяфигляринин ятрафындакы юлкялярин яразиляриня йерляшдирилмяси башланмышдыр. АБШ щаким даиря нцмайяндяляри рясмян елан едирдиляр ки, Совет Русийасы бцтцн азад дцнйа цчцн тящлцкялидир. Одур ки, АБШ-ын мящшур «Трцмен доктинасы» вя «Маршалл планы» билаваситя Тцркийя истигамятиня йюнялмишди. Трцмен доктринасына эюря Тцркийя вя Йунаныстанда АБШ дювлятинин йардымы нязярдя тутулурду. Ейни заманда Искяндярунда щярби-дяниз, Адана вя Дийарбакирдя щярби-щава базалары йарадылды. Цмуми сийаси мянзяряйя ясасян, Йунаныстан вя Тцркийяйя айрылмыш щярби игтисади йардым 1948-ъи илдя «Маршал планынын» вя 1949-ъу илдя НАТО-нун йарадылмасы цчцн практики щазырлыг иди. Бундан яввял ися, 1946-ъы илин февралыда икитяряфли разылашмайа ясасян, АБШ Тцркийяйя 10 млн доллар кредит вермишди. Президент Трумен(1945-1952) АБШ конгресиндяки чыхышында елан едирди ки, «… халглара йардым АБШ сийасятинин ясасыны тяшкил едяъякдир». Америка совт тящлцкясиндян горунмаг цчцн Тцркийядя, цмумиййятля, Йахын вя Орта Шярг бюлэясиндя мющкямлянмяй чалышырды. Американын мараьы амили цзря бу юлкянин хариъи сийасятиндя ващид йанашма вя мейарлар дейил, юзцнцн бцтцн хцсусиййят вя яламятляри иля бир-бириндян фярглянян конкрет реэион вя бюлэяляря мцхтялиф мцнасибят апарыъы йер тутур. Бу мянада АБШ-ын хариъи сийасятиндя дюрд групп реэион, дювлят вя дювлятляр групу айдын сечилир:

1.