Mövzu 6: Türkiyə 1918- ci İLDƏ



Yüklə 320,05 Kb.
səhifə8/20
tarix02.01.2022
ölçüsü320,05 Kb.
#41916
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   20
Mövzu 1. TÜRKİYƏ. doc-1

АБШ-ын марагларына зидд сийасят йеrидян дювлят вя реэионлар

  • Онун марагларына щеч бир тясири олмайан дювлятляр;

  • АБШ-ын мянафеляри дирясиндя олан вə долайысы иля онун марагларыны тямсил едян дювлятляр групу;

  • АБШ-ын марагларынын билаваситя тямсил олундуьу юлкяляр;

    ХХ ясрин 50-70-ъи илляриндя Тцркийя бу груплардан ЫЫЫ вя ЫВ йердя оланлара даща чох аид едилдийини эюрмяк чятин дейил. бу дюврдя АБШ Тцркийяйя онун марагларыны тямсил етмяси цчцн йардымла бярабяр, тязйигляр дя эюстярирди.

    Гейд едяк ки, бу дюврдя Тцркийя игтисадиййаты щягигятян дя, малиййя гытлыьы чякирди. Балканларда вя Йахын Шяргдя низамлама просесляриндя иштирак етмяйя чалышан Тцрк игтисадиййатынын ясасыны тяшкил едян кянд тясяррцфатынын апарыъы сащяляриндян олан буьда, памбыг, тцтцн истещсалынын тяняззцл етмяси артыг мялум иди. Гызыл ещтийатларынын олмасына бахмайараг, юлкядя инфилйасийа эцълянмишди. Дювлятин боръу цч дяфя артмышды. АБШ цчцн бунлар эизли информасийа дйилди. Одур ки, 12 ийун 1947-ъи илдя Америка Тцrкийяйя 100 млн доллар верилмяси барядя разылыг имзалады. Щямин илин аvгустунда Р.Пекер щюкумяти истефайа эетди. Бу назир постуну Щясян Сака ялдя етди. Сийаси кечмиши билаваситя Америка иля баьлы олан Щ.Сака АБШ-ын Стандарт Ойл кампанийасы иля ялагяляр йаратдыьына эюря вахтиля игтисадиййат назири олан Няъмяддин Саадак да гярбин монополист даиряляри иля ялагяляри олан шяхсляр иди. Тяби ки, беля бир сийаси аб-щава АБШ-ын бу реэиондакы мараглары иля узлашырды.

    1948-ъи илин яввялляриндя щярби кяшфиййат Тrуменя билдирди ки, Советляр Иттифагы сяфярбярлик кечирир вя чох йягин ки, йахын бир-ики щяфтя ярзиндя мцщарибя елан едяъякдир. Одур ки, президент 17 март 1948-ъи илдя нювбядянкянар сессийа чаьырыб щярби мцкялляфиййят щаггында ганунун вя хариъи дювлятляря йардым планынын тясдиг олунмасыны тяклиф тутду. Маршал Планында Трумен доктринасындан фяргли олараг, дягиг цнван эюстярилмяся дя, 16 Гярби Авропа дювлятиня йардым нязярдя тутулурду. 2 апрел 1948-ъи илдя Сенат бюйцк сяс чохлуьу иля Маршал планыны гябул етди. 1948-ъи илин апрелиндя АБШ, Йунаныстан вя Тцркийяйя 337 млн доллар айырды. Ейни заманда, Йунныстана 527, Тцркийяйя 410 щярбичи эюндярилди. Бунун ардынъа, 4 ийулда Тцркийя вя АБШ арасында игтисади ямякдашлыг вя йардым барядя разылыг имзаланды. Даща сонра мядяни ямякдашлыг барядя разылыг ялдя едилди. Бу мцгавиляляр яслиндя Тцркийяйя американ капиталынын ахынын ясасыны гойурду. Дцнйанын апарыъы, ЫЫ эцъ мяркязи иля щямсярщяд олан юлкянин щярби-игтисади потенсиалына бирбаша нязарят етмяк, щабеля, йени хаммал мянбяйи вя сатыш базары ялдя едя билмяк Америка дювлятиня хцсуси нцфуз газандырырды. Ола билсин ки, мящз еля буну нязяря алан конгресменляр, Маршал планыны 398 сясля гябул етмишдиляр.

    Америка иля баьланмыш игтисади ямякдашлыг мцгавилясиня эюря, АБШ вятяндашлары бурайа визасыз эяля вя сярбяст щярякят едя билярдиляр. Маршал латын Плаnıня ясасян йардым 3 мярщялядя щяйата кечирилмяли иди. Боръ вя кредит шяклиндя верилян «бирбаша йардым»-35 ил ярзиндя юдянилмяли иди. Одур ки, Тцркийяйя лазыми кянд тясяррцфаты аваданлыьы вя машынлар ала билмяси цчцн 30 млн доллар кредит верилирди. «Васитяли йардым»дан ялдя олунан вясаит йалныз АБШ, Гярби Алманийа вя Норвечдян електрон сянайеси вя няглиййат цчцн аваданлыгларын алынмасына сярф олуна билярди. Сонунъу ися «техники йардым» сайылырды. План цзря 4 ил ярзиндя 17 млрд. доллар вясаит айрылмасы нязярдя тутулмушду. Лакин комиссийа буну бцтювлцкдя йох, йалныз 15 ай мцддяти цчцн тясдиг едяряк, ъями 5,3 млрд. айрылды. Бу мябляь Тцркийя, Йунаныстан вя Чиня айрылмыш цмуми вясаит иди. Бу хятт цзря 1953-ъц иля гядяр Тцркийя 322 млн. доллар ала билмишди. Рясми мялуматлара эюря, 1948-53-ъц ил ярзиндя 655,9 млн лиря ишлянмишди. АБШ-ын Тцркийяйя кюмяк етмякдя ики мягсяди варды: 1) Тцркийя игтисадиййатынын щярби-стратежи ящямиййятли сащялярини инкишаф етдирмяк, 2) бцтювлцкдя, юлкянин сянайеляшмясиня имкан вермямяк. Бу фикримизи о дювр Америкасынын мяшщур сийаси шярщчиси Уолтер Липпманын сюзляри дя тясдигляйир. О, билдирир ки, «биз Тцркийя вя Йунаныстаны она эюря сечмямишик ки, онлар демократийанын парлаг нцмуняляридирляр, она эюря ки, онлар Гара дяниздян кечмякля Совет Иттифагынын цзяrиня ачылан гапыдырлар». Американын Техники Йардым програмынын рящбяри Б.Беннет дя, бу лайищянин АБШ-ын марагларына хидмят етдийини сюйлямишди. Доьурдан да, артыг Тцркийядя капитал гойулушу вя ири инщисарларын йарадылмасы сцрятлянмишди. «Сокониваккум-ойл компани», «Дилон Рид енд компани», «Чейз нейшнл бенк», «Ъенерал електрик» вя башга кампанийалар нефт, кюмцр, ялван металлурэийа мядянлярини истисмар едирдиляр. Варлы храм йатаглары щесаб едилян Ерганимандаь, Кцтущйа, Эцляман, Сори, Орду, Испарта-АБШ бизнесменляринин ялиндя ъямлянмишди.

    1950-ъи илин ийулунда Тцркийя «бирбаşа йардым» чярчивясиндя 200 млн. доллар ала билди. Бунун гаршылыьында Тцркийя вя Йунаныстан НАТО шурасы тяряфиндян щярби планлама ямялиййатларынdа иштирак етмяйя дявят олунду. Цмуми вязиййятя там нязарят едя билмяк цчцн, 1957-ъи илин рясми мялуматларына эюря, бурада 489 щярбчи вя 225 мцлки Америка вятяндашы варды.

    Тцркийя щаким даиряляри АБШ-ла сых ямякдашлыьын игтисадиййатын дирчялмясиня кюмяк едяъяйиня инанырдылар. 1948-60-ъы илляр ярзиндя онларын цмидляри гисмян доьрулмушду. Бу мцддят ярзиндя Тцркийя 2,1 млрд. доллар щярби вя 1,3 млрд. доллар игтисади йардым алмышды. Юлкянин эюстярилян дювр цчцн алдыьы боръларла бирэя, хариъдян цмуми эялири 4 млрд. доллар тяклиф едирди. Юлкядяки мювъуд вязиййят 1960-ъы ил чеврилишиндян сонра гурулмуш йени щюкумятин програмында да якс олунмушду. Щюкумят ачыг-ашкар проамерикан сийасяти курсу цзря фяалиййят эюстяряъяйини нцмайиш етдирирди. Щярбичилярбу арада Милли бирлик комитяси тясис етдиляр. Йени щюкумят башчысы Эурсел АБШ, НАТО вя диэяр кечмиш тяряфдашлары иля мцнасибятлярдя ъидди дяйишикликлярин олмайаъаьыны билдирди. Гейд едяк ки, Халг Ъумщуриййят Партийасы щяля мцхалифятдя олдуьу дюврдя АБШ-ы дястякляйир, Тцркийянин НАТО вя СЕНТО чярчивясиндя фяалиййятинин тяряфдары кими чыхышлар едирди.

    Чеврилиш етмиш эянъ забитляр партийанын дахили вя хариъи сийасят курсундан там разы дейилдиляр. Одур ки, щюкумятин Милли Бирлик Комитясинин 14 цзвцнц хариъдяки дипломатик вязифяляриндян эери чаьырды. Бу аддым хариъи дювлятляр тяряфиндян мцсбят гаршыланды. АБШ йени режимля ялагяляр сахламаг, игтисади-щярби йардым етмякля Тцркийяни нязарятдя сахламаьа чалышырды. Мящз бу мягсядля НАТО-нун Авропдакы баш команданы америкалы орду эенералы Норстед вя АБШ-ын Мяркязи Кяшфиййат Идарясинин рящбяри А.Даллес Тцркийяйя эялдиляр.

    1961-ъи илин 27 нойабрында Тцркийя Бюйцк Миллят Мяълиси щюкумят програмыны тясдиг етди. Програмын хариъи сийасят бюлмяси АБШ-ла щярби-сийаси ямякдашлыг, НАТО-Гярб дювлятляри иля ялагялярин эенишляндирилмясиндян бящс едирди. Американын юлкядяки сяфири хейр бу сийасяти алгышладыьыны билирди. Тцркийя щаким даиряляри юлкядя американ ракет базаларынын сахланылмасынын эяряклийини сцбут етмяйя чалышырдылар. Лакин бейнялхалг сийаси алямдяки ъяряйан едян просесляря Тцркийянин там мцдахиля етмяк цчцн имканы йох иди. Бунунла ялагядар олараг, щюкумятин сяйляри бязян баша чыхырды. Элкядя щярби база вя гайыгларын йерляшдирилмяси йюнцмцндя мцсбят иътимаи ряй формалашдыран щюкумят, бязян анлашылмазлыгларла цзляширди. 1962-ъи илдя НАТО-нун Афина сессийасында билдирилди ки, НАТО Американын «Поларис» нцвя башлыглы ракетляри олан суалты гайыглы базалары ляьв едяъяк. Бу билдириш Тцркийядя наразылыгла гаршыланды.

    Бейнялхалг алямдяки эярэинлик НАТО-нун щяр щансы бир гярарына тясир едирди. Тцркийя яразисиндя Руслара гаршы 45 «Йупитер» ракети гурашдырылмышды. 1962-ъи илдя онлар щярби щазырлыг вязиййятиня эятирилмишди. Тцркийя щюкумятинин баш назири И.Инюнц парламендя АБШ-а «кариб бющраны» иля баьлы кюмяклик тяклиф етди. Бундан сонра, АБШ-ын Тцркийядяки 3 щярби-щава базасы дюйцш вязиййятиня эялирди. Щюкумят АБШ вя АФР-ин НАТО чярчивясиндя чохтяряфли нцвя силащлары йаратмаг тяклифини мцдафия едирди. 7 ийун 1963-ъц илдя Хариъи Ишляр Назири Еркин билдирди ки, НАТО-нун бирэя нцвя силащы йаратмасы сийаси ямякдашлыг вя щямряйлийин мадди сцбуту ола биляр. 1964-ъц илин сонларында мялум олду ки, бу план НАТО чярчивясиндя щяйата кечмяйяъяк. Щям бу, щям дя диэяр сябябдян Тцркийя дя бу рограма гошулмаг истямядийи билдирди. Тцркийянин имтина етмясинин ЫЫ сябяби Кипр мясяляси иля баьлы эюзлядийи дястяйи ала билмямяси иля баьлы иди. Лакин АБШ Тцркийя яразисиндя базаларын тикинтисини давам етдирирди. Измир ятрафында, Чигли районунда ися НАТО ири щярби–щава базасыны тикдирди. Бу ятрафда 3 мин америкалы ясэяр варды.

    Тцркийянин эениш яразиляриндя щярби базалар тикилмясиндян башга, бурадакы щава, суалты ялагялярдян дя истифадя олунурду. Беля ки, СЕНТО вя НАТО-нун планларына мцвафиг олараг, рабитя ялагяляринин эенишляндирилмясиня башланылмышды. СЕНТО юлкялярини бирляшдирян хцсуси радиолокасийа вя радиореле хяттляри, Лондон, Анкара, Тещран вя Кярачини бирляшдирян ултрайцксякщядли хятляр гурашдырылмышды. Измирин 15 км-дя НАТО-нун рабитя идаряси йарадылмышды. Анкара ятрафында Американын микродальалы радиостансийасы, телекоммуникасийа мяркязи, радиооптики мцшащидя мяркязи (1963) тикилди. Тябии ки, бунлар Тцркийянин стратежи ящямиййятини артырырды. Йахын вя Орта Шяргдя, Совет Иттифагы иля сярщяддя мювгелярини мющкямлятмяйя чалышан АБШ цчцн бу йюнцмлц тикинтилярин сайынын артмасы чох ваъиб иди. Одур ки, бурадакы орду бирляшмялярини йанаъагла тямин етмяк мясяляси гойулдугда АБШ чох щявясля Анталйа вя Искяндярин лиманларындан нефт дашыйан кямярляри чякмяйи юз ющдясиня эютцрдц. Гыса мцддят ярзиндя борулар чякилиб истифадяйя верилди. Тцркийянин силащлы гцввяляринин бюйцк бир щиссяси НАТО-нун ихтийарында ъямлянмишди. 1963-ъц илин рясми мялуматларына эюря, гуру гошунлары тяркибиндя 14 тцрк, 11 алман, 9 йунан, 7 италйан, 5 американ, 3 инэилис, 2 франсыз, 2 белчикалы вя 2 щолланд дивизийасы вар иди. Бундан ялавя, Тцрклярин щярби гцввяляри тякъя НАТО чярчивяли маневр вя щярби нцмайишлярдя иштирак етмирди. 1963-ъц илин февралында американ, Тайланд, Ъянуби Корейа ордулары иля бярабяр КХДР сярщяддиндя идиляр. Ъ.Корейада да тцрк ясэярляри вар иди. Лакин юлкя дахилиндяки наразылыглардан сонра, 1966-ъы илин майында тцрк ордусунун эерийя чаьырылмасы гярара алында.

    Тцркийядя щюкумяти бу дюврдя АБШ-дан йардымы артырмаьы тяляб едирди. 1963-ъц илдя Бейнялхалг Инкишаф Идарясинин рящбяри Д.Белл щярби йардымын азалдылмасына етиразыны билдирирди. О, дювлятин цмуми марагларынын нязяря алынмасыны вя бу мясяляйя мящз бу йюнмдян йанашылмасыны тяляб едирди. Юз чыхышларында о билдирирди ки, Американын ян чох йардымы 9 коммунист сярщяди сайылан юлкяляря йюнялмишдир. Ъянуби Корейа, Тцркийя, Пакистан, Ъ.Вйетнам бу сырадан сайылмалыдыр. Биз ону азалда билмирик. Трцмен доктринасындан башлайараг, 1964-ъц иля гядяр бу йардым 4,3 млрд. доллар тяшкил едирди ки, онун 60%-и щярби мягсядля хярълянмишдир.

    АБШ-ын нцмайяндяляр палатасынын хариъи юлкялярля иш цзря Комиссийасы 1964-ъц илдя щярби йардым програм щазырлайаркян, Мцдафия Назири Макнамара билдирди ки, бу програмда Тцркийя ясас йер тутмалыдыр. Чцнки НАТО вя СЕНТО арасында кюрпц ролуну мящз бу дювлят йериня йетирир. 1964-ъц илдя АБШ игтисади йардымынын 1,72 млрд. доллары Тцркийяйя айрылмышдыр. Бу, цмуми йардымын 40%-и тяшкил едирди. Гей едяк ки, бу вясаитин хярълянмя истигамяти дя хцсуси нязарят алтында иди. Йардымын аз щиссяси щярби мягсядли тикинтиляря сярф олунурду. Ейни заманда, АБШ-дан эятирилян малларын явязиндя юдянилирди. Беля бир системли ялагя Тцркийя цчцн дя гисмян сярфяли щесаб олунурду. Тцркийя Американ капиталыны юлкяйя ъямлямяйя чалышырды. Юлкядя бирэя тцрк-американ кампанийасы фяалиййятя башлады. Дювлят бцдъяси щесабланаркян, Американын йардымына йер айылыр, хцсуси мябляь щесабланырды. Беля ки, 1962-ъи илин бцдъяси 1,7 млрд лиря дефиситля щесабланмышды ки, онун 1,2 млрд. лиряси хариъи йардым васитясиля юдянилмяли иди. Доьрудур, нязярдя тутулан мябляь олдуьу кими юдянилмяся дя, муяййян чатышмамазлыгла бцдъя юдянилирди. Тцркийянин Ы бешиллик планында кцлли мигдарда хариъи йардым вя борълар нязярдя тутулмушду. 1963-ъц илин планы 250 млн доллар дефиситля щесабланмышды. АБШ Тцркийя яразисиндя бейнялхалг консорсиум йарадаркян, бу консорсиум чярчивясиндя 42% кюмяклик эюстярилмишди. АБШ цчцн юз яразисини щярби мейдана чевирян Тцркийя бунун мцгабилиндя кифайят гядяр мадди мябляь ялдя етмяйя чалышырды. Доьрудур, бу вясаит бцтэвлцкдя игтисадиййатын щяр щансы сащясинин бирбаша инкишафына йюнялмяся дя, дювлят ондан йаралана билирди.

    1964-ъц илдян АБШ вя Тцркийя арасындакы мцнасибятляр Кипр мясялясиня эюря писляшди. Щятта НАТО да адайа гошун йеридилмясинин ялейщиня олдуьуну ачыгъа билдирди. Бейнялхалг тяшкилат олараг, НАТО бу дюврдя сийаси просесляря даща ъидди тясир эюстярмяйя чалышырды. Тяшкилатын Тцркийя, цмумиййятля, Йахын вя Орта Шярг реэионуна, Аралыг дянизи щювзяси ятрафынада ъяряйан едян щадисяляря мцдахиля етмяси ясасян онунла баьланырды ки, бурада баш верян милли, етник, дини вя ярази мцнагишяляри бцтювлцкдя бейнялхалг мцнасибятляр системи цчцн тящлцкя йарадыр. Щярби-сийаси тяшкилат кими ися НАТО бцтцн дцнйада, о ъцмлядян Советляр Бирлийи иля сярщяддя мцнагишялярин ляьв едилмясиндя юз ролуну артырмьа, бу юлкялярдя сийаси вя игтисади бющраныны арадан галдырылмасында апарыъы мювгесини сахламаьа чалышырды. Бу дюврдя, «сойуг мцщарибя» ящвал-рущиййяси эедишиндя гейри сабитлик мювъуд иди. НАТО дцнйанын ики ясас эцъ мяркязляри арасында дцнйа мцщарибяси мигйаслы бюйцк кофликлярин йаранмасы ещтималы вя кичик конфликт вя йа тоггушмалар сявиййясиндя щяр щансы гаршыдурма анында юз сийаси вя щярби потенсиалындан истифадя едя билярди. Тцркийяни йерляшмя ареалы, сярщяд дювлятдлярля щяр щансы ялагя вя мцнасибятляри бу бахымдан НАТО-ну марагландырырды. НАТО сийаси стратеэийасыны мцяййянляшдиряркян вя эяляъяк ишлярини планлашдяраркян, Аврасийа мяканында баш верян дяйишикликляри, цмуми эеосийаси реаллыьы вя с. амилляри дя нязяря алырды.

    АБШ президенти Л.Ъонсон баш назир И.Инюнийя 5 ийун 1964-ъц ил тарихили телеграмында Тцркийянин щярби мцдахилясини пислямишди. АБШ-ын бу мювгейи юлкя дахилиндя антиамерикан ящвал-рущиййсинин йаранмасына сябяб олду. Дюврц мятбуат, апарыъы информасийа каналлары щям щаким даирядя, щям мцхалифят дцшярэясиндя, щям дя юлкя вятяндашлары ичярисиндя Америкадан эюзлядикляри дястяк явязиня, тянгид алынмасы иля разылашмырдылар. НАТО-нун тямсилиндя Бюйцк Британийанын да бу мясялядя тутдуьу мювге Тцркийя цчцн айдын иди. Одур ки, щаким даиряляр Гярбдя йени тяряфдаш ялдя етмяк курсуну эютцрдцляр. Щяля 1962-ъи илин яввялляриндя юлкя дахилиндяки вязиййятля ялагядар олараг, АФР конслери К.Аденауер И.Инюнцйя билдирмишди ки, Алманийа тяряфи щюкумятя кюмяк етмяйя щазырдыр. Мцнасибятлярин сямимилийи эюстярмяк цчцн 1962-ъи илин 1 августунда Гярби Алманийа радиосунда тцрк дилиндя верлишлярин йайымы башланды. Йада салмаг олар ки, АФР ХХ ясрин 50-ъи илляринин сонларындан етибарян, Тцркийяйя щярби кюмяклик етмишдир. Беля ки, 1959-60-ъы илляр ярзиндя бурайа ики ядяд торпедо гайыьы 1960-61-ъи иллярдя 9 йедяк эямиси эятирилмишди.Бунлар Тцркийянин щярби-дяниз гцввясинин артырылмасы цчцн кифайят гядяр бюйцк кюмяклик сайылырды. ЫЫ Дцнйа мцщарибясинин аьырлыьы чининдчн эютцрцлмямиш Алманийа Тцркийяйя гаршы беля хош мцнасибяти йолуна гоймаг, юлкянин дахили игтисади потенсиалыны эцъляндирмяк вя бейнялхалг сийасятя тясир етмяк хятти йеридирди.

    Одур ки, Алманийа Тцркийя иля йахынлашма сийасятиндян йарарланмаьа чалышырды. 20 ийун 1962-ъи илдя Анкарада Тцркийя иля Алманийа арасында баьланмыш мцгавиля юлкядя капитал гойулушуна шяраит йарадылмасыны реаллашдырырды. Щятта НАТО-нун май сессийасында Гярби Алманийа нцмайяндяляри Тцркийя вя Йунаныстана игтисади йардымын тезляшдирилмясини тяклиф етмишди. Цмумиййятля, бу дюврдя Алманийа АБШ-дан сонра игтисади ямякдашлыг вя импорт-експорт сащясиндя ЫЫ йердя дурурду.

    1956-ъы илдя щяр ики дювлят арасында пийада вя артиллерийа сурсатларынын истещсалы барядя имзаланмыш разылыг 1974-ъц илдя щяйата кечмишди. 1963-ъц илдя АФР-ин игтисадиййат Назири Шелл Тцркийяйя сяфяр едир. Бу сяфяр 1956-ъы ил разылшмасынын сцрятлянмяси вя сонракы ялагяляр цчцн зямин йаратды. 1964-ъц илин 2 майында щяр 2 дювлят арасында разылыг имзаланды. АФР Тцркийяйя пай олараг, 18 май мцддятиня, илк вахтлар 50 млн. марка олмагла йардым айырмаьы нязярдя тутурду. Алманийа иля гаршылыглы ялагяляри эенишляндирян Тцркийянин ЫВ коалисйан щюкумяти АБШ-ла мцнасибятляри гайдайа салмаьа чалышырды. Иътимаи ряйи бу ахара сала билмяк цчцн щюкмятин хариъи ишляр Назири Х.Ишык АБШ-ын щеч бир мясялядя Тцркийяйя тясир эюстярмядийини билдирди. С.Х.Узгуплу щюкумяти дя щесаб едирди ки, бу дювлятляр арасында щяйати ящямиййятли мясялялярдя фикир айрылыьы йохдур. Даща сонра, 1965-ъи илин 10 октйабрында Ядалят партийасынын тяклиф етдийи щюкумят дя ялагяляри низамламаьа чалышырды. 1965-71-ъи илин арасында мювъуд олмуш бу щюкумят АБШ вя НАТО иля ялагя сахлайа билди. Бу йюнцмдя Назирляр сявиййясиндя дя эюрцшляр кечирилди. 1966-ъы илин 17 февралында Вашингтонда нцвя планламасы иля баьлы Ы иъласы башланды. Ясасян бу иъласда АБШ, Инэилтяря, АФР, Италийа тмсилчиляри иля йанашы Тцркийянин мцдафия Назири А.Топалоьлу да иштирак едирди. Щаким даиря нцмайяндяляри чох йахшы баша дцшцрдцляр ки, АБШ планетдя мювъуд олан нцфузлу вя бюйцк тясир эцъцня малик олан бейнялхалг вя реэионал тяшкилатларын апарыъы цзвцдц; БМТ, НАТО, АТЯТ кими гурумлар АБШ-ын фяал тяшяббцсц иля йаранмыш вя щяля дя бу тяшкилатларын ясас малиййя вя тяшкилати системляри Америка бцдъясинин цзяриндя гурулмушдур. Одур ки, АБШ дцнйанын истянилян реэионунда, онларын гябул етдийи гярарлара вя йеритдикляри сийасятя ящямиййятли тясир етмяк игтидарына маликдир.

    Бцтцн бунлары нязяря алан Тцркийя щюкумяти щярби ямякдашлыг сащясиндя бу дювлятля 1966-ъы иля гядяр 55 разылашма ялдя етмишди. Онларын яксяриййяти америкалылара эцзяштли шяртляр ясасында баьланмышды ки, шяртлярин бюйцк бир гисми парламентдя наразылыгла гаршыланмышды.

    Тцркийя парламенти бу разылашмалара йенидян бахылмасыны вя бязиляринин бирляшдирилмясини тяклиф едирди. 1966-ъы илин мартында данышыглар башланды вя разылашмалар ляьв олунду. Кипр мясяляси кяскинляшяндя 1967-ъи илин йазында Американын Мцдафия Назиринин кюмякчиси С.Венс Тцркийяйя эялди. 1969-ъу илин йанварында щюкумят елан етди ки, АБШ-да йени разылашмаларын мятнляринин тяртиби баша чатмышдыр, йени ялагяля ися бунлардыр;

    1. Бирэя мцдафия тикилиляри Тцркийянин мцлкиййяти сайылыр вя бундан сонра йени тикилиляря щюкумят иъазяси олмалыдыр.

    2. юлкя яразисиндяки Американ персоналынын сайы вя онларын явязлянмяси барядя йерли щюкумятя мялумат вермялидир.

    3. Тцркийя мцдафия тикилиляриня там нязарят едя вя юз аддымларыны бурада йерляшдиря билярди. Онларын истифадяси Тцркийянин рясми иъазясиндян сонра, милли мараглар чярчивясиндя мцмкцн щесаб едилирди.

    4. щцгуги ъящятдян, гейри-тцрк ордусунун Тцркийядя йерляшдирилмяси 19 ийун 1951-ъи илин НАТО разылашмасына ясасланмалыдыр.

    Принсиплярдян айдын олрду ки, Тцркийя тяряфи асылы шяртлярдян, сярбяст вя гятиййятли шяртляря кечмишди. Йени разылашма Тцркийя ганунларына риайят олунмасыны тяляб едирди. Тцркийя артыг бейнялхалг алямдя эетдикъя даща айдын нязяря чарпан мцстягил сийасят йеритмяйя башламышды. Бунунлу, йерли щюкумят стратежи партнйор ахтарышынды щцгуги дювлятчилик принсипинин ясас йертутаъаьыны эюстярмяйя чалышырды. Артыг щюкумят баша дцшцрдц ки, Тцркийянин мцстягил дювлятчилик мараглары вя Совет русийасынын бу бюлэядяки тясирини зяифлятмяк истяйи АБШ цчцн еля бир щяйати ящямиййят кясб ется дя, Тцркийя бцтцн проблемлярини юзц щялл етмялидир. АБШ-ын щярби марагларынын цстцн олдуьуну баша дцшян Тцркийя, Американын Кипр мясялясиндя онлары мцдафия едяъяйиня, республикада мцстягил дювлят гуруъулуьуна, сцлщя вя демократийайа ямяли йардым эюстяряъяйиня шцбщя иля йанашырды. Одур ки, икитяряфли данышыглар просесиндя бярабярщцгуглу тяряф кими чыхыш олунмасы тяляб олунурду. 1966-1969-ъу иллярин дяйишикликляри бу тяляблярин гисмян дя олса, йериня йетирилдийини эюстярирди. 1969-ъу илин 3 ийулунда Анкарада «бирэя мцдафия ямякдашлыьы » барядя разылыг имзаланды.

    1965-ъи илдян щюкумят юлкяйя хариъи капитал ахыныны артырды. С.Дямирял хариъи сийасятдя АБШ-ла истиляшмя хятти тутаъаьыны билдирди. О, кечирдийи мятбуат конфрансында елан етди ки, Америка иля ялдя олунмуш разылашма вя мцгавилялярин еля 13-ц НАТО чярчивясиндядир: бунларын щярбири ваъиб мясяляляря тохундуьундан, юлкянин милли марагларына зидд дейилдир. Йени мцгавиляляря эюря, аеродром, коммуникасийа силащлары, гярарэащлар, нефтдашыма борулары, радар системляри вя диэяр инфоструктур характери тикилиляр Тцркийянин ихтийарына кечирди. 1970-ъи илин 1 йанварына аид рясми эюстяриъиляр Американын щярби вя мцлки персоналын 7 мин няфяр олдуьуну билдирирди. Самсун, Трабзон вя Чигли щярби базалары да тцрклярин ихтийарына верилдикдян сонра, онларын ймуми сайы 6 мин олмушду.

    70-ъи иллярдя Яряб-Исраил вя Кипр мцнагишяляриндя АБШ-ла фикир айрылыгларынын олдуьуну эюрян С.Дямирял ССРИ-йя истигамятлянмиш «У-2» тяййаряляринин Тцркийя цзяриндян учмасына гадаьан гойду. Тцркийянин сон илляр ярзиндя сярбяст сийасят йеритмяси АБШ щюкумятини артыг наращат едирди. Бу юлкяйя коммунист тящлцкясинин гаршысыны ала биляъяк бир «база» кими бахмаьа алышан Аь ев гадаьалары гябул етмяк истямирди. Гейд олунан дюврдя Тцркийянин хариъи сийасятини характеризя едян ясас ъящятлярдян бири ващид хятт цзря апарылан ардыъыл вя принсипиал курсн олмамасы иди. Хариъи сийасят вя дипломатик миссийа гаршысында дуран ясас вязифяляри, юлкянин стратежи мянафелярини, реэионал вя бейнялхалг мцнасибятляр сащясиндя дювлят сийасятинин ясас мащиййятини мцхтялиф сявиййяли дювлят рящбярляри фяргли шякилдя изащ едяряк, бир-бири иля узлашмайан аддыилар атырдылар. Тцркийянин бир-бирини явязляйян щюкумятляринин хариъи сийасятдя йалны АБШ-а биртяряфли цстцн мейллилик вя бейнялхалг мцнасибятляря Вашингтонун мювгейиня уйьйн йанашма курсу эютцрмясинин сящв олдуьу артыг эюз юнцндя иди. Халг вя щюкумят айдын эюрцрдц ки, дювлят мянафеляри бцтювлцкдя дювлятлярарасы, реэионал вя бейнялхалг мцнасибятлярин ясас инкишаф тенденсийасы иля узлашдырмаьын вахты эялиб чатмышдыр.

    АБШ щюкумяти Тцркийядя «ъятяня» плантасийаларын эенишлян-дирилмясини ясас эятиряряк, бу юлкянин наркокотик васитяляр йаймагда сучлады. Тцркийя щюкумяти кяндлилярин ясас газанъ мянбяйини ялиндян алмайаъаьыны билдирдикдя, АБШ иттищамларыны артырды. Бундан сонра АБШ-ын Мяркязи Кяшфиййат Идарясинин тязйиги иля С.Дямирял щюкумяти истефа верди. Йени щюкумятин рящбяри Н.Ерим ТБММ-дяки елан етдийи 2 апрел 1971-ъи ил програмында ики юлкя арасында мющкям достлуьун олдуьуну бяйан едирди. Буну сцбут етмяк цчцн щюкумят кяндлярдя чятяня якилмясини гадаьан етди. Лакин 1974-ъц илин ийулунда Б.Еъевит щюкумяти бу гадаьаны эютцрдц. Мящз бу аддым АБШ-ын наразылыьына сябяб олмушду.

    13 ийул 1974-ъц илдя АБШ конгреси Тцркийяйя щярби йардым цзяриня ембарго гойулмасыны тяляб етди. Щямин илин 18 октйабрнда Кипря гошун йеритдийиня эюря, конгрес щярби йардымы дайандырмаьы гярара алды. Бу, яслиндя Тцркийяйя эюстярилян тязйигин базис нцмуняси иди. Президент Ъ.Форд, дювлят катиби Г.Киссинъер конгреся тязйиг едяряк, гярары дяйишдирмяйя чалышырдылар. Онлар сон 10 ил ярзиндя Тцркийянин йцрцтдцйц сийасятдян ещтийат едирдиляр. Щюкумят башчысынын гятиййятини эюрян конгрес президентя иъазя верди ки, бу илин 10 декабрына гядяр бу йаздым давам етдирилсин.

    Тцркийя тяряфи тябии ки, бу шярти гябул етмяди. Тцркийя явязиндя беля бир бяйанат верди ки, йардымын кясилмяси гярары НАТО-нун ъянуб-шярг фалангасыны зяифлядяъяк, Шярги-Орта Аралыг дянизи щювзясиндя стабиллийин вя тящлцкясизлийин потенсиалына зяряр вураъаг.

    Тцркийянин бяйанатындан сонра, президент вя дювлят катибинин йенидян тязйиги иля конгрес декабрын 19-да 5-феврал 1975-ъи иля гядяр щярби йардым вахтынын узадылмасыны гярара алды. Анъаг Тцркийя тяряфи йеня дя етиразыны билдирди. Вахтын артырылмасынын яслиндя тязйиг васитяси олдуьуну билян Тцркийя тяряфи беля щесаб едирди ки, юлкянин щярби стратежи мювгейини нязяря алан АБШ бу сащя аддымыны дцзялдяъяк.

    О дювр Америка Конгресиндя йунан лоббисинин цстцнлцк тяшкил етдийини йахшы баша дцшян тцркляр, бу гярарын мящз онларын тязйигинин нятиъяси олдуьуну билдирдиляр. Лоббинин Конгреся, конгресин гярарынын Тцркийяйя тязйиги зянъирвари систем кими узанса да, онун нятиъясиз галаъаьына инам бюйцк иди.

    Тцркийянин хариъи Ишляр Назири М.Есенбел Кипр мясялясини мцзакиря етмяк цчцн АБШ дювлят катиби Киссинъерля 6 феврал 1975-ъи иля нязярдя тутулмуш эюрцшдян имтина етди. Йерли щюкумят НАТО-дан асылы олмайан, юлкянин ваъиблийини елан етди. Мартын 10-да Анкарайа эялян Киссинъер баш Назир С.Измакла эюрцшдя Кипр вя вя йардым мясялялярини мцзакиря етди. Бир гядяр яввял хин М.Есенбел бяйанят вермишди ки, щярби йардямя бярпа етсин. Мящз бундан сонра, ики дювлят арасында мцнасибятляря йенидян бахмаг олар.

    Дювлят катиби щяр ики иъма арасында Кипрдя данышыглар апарылмасыны тяклиф етди. Одур ки, тяклифдян сонра ики юлкя арасында эярэинлик арадан эютцрцлдц. 1975-ъи илян апрелиндя Тцркийядя саьлардан-Милли Ъябщя партийасы С.Дямирялин башчылыьы иля щюкумят тяклиф етди. Апрелин 21-дя назир билдирди ки, йени щюкумят данышыглара щазырдыр. Мцнасибятлярин ахара дцшмяси цчцн президент Ъ.Форд йенидян «ембарго»нун эютцрцлмясини тяклиф етди. Майын 20-дя Сенат бу тяклифи гябул ется дя, йунан Лоббисинин цстцнлцк тяшкил етдийи конгрес ону гябул етмяди. Бу арада АБШ-ын няинки щярби, щятта игтисади йардымы да хейли азалмышды. 1975-ъи илдя йардым 4,49., 1976-ъы илдя–о, 1977-78-ъи илдя ися аз мигдарда иди.

    Тцркийянин ХЫВКиссинъеря билдирди ки, яэяр ембарго эютцрцлмяся, ялагяляря зяряр дяйя биляр. Юлкя дахилиндя антиамерикан ящвал-рущийяси йенидян эцълянди. С.Дямирял щюкумяти щяр васитя иля мцнасибятляри низамламаьа чалышырды. Лакин ийулун 24-дя конгрес йенидян ембаргону имзалады. Сящяри эцн Тцркийя щюкумяти щярби базалары юз нязарятиня эютцрдцйцнц билдирди. Формал олараг, 25 ирили-хырдалы щярби база, хцсусиля щярби мягсядли тикилиляр Тцркийянин ихтийарына кечди. Тцркийя щюкумяти Инъирликдяки щярби щава Гцввяляринин базасына вя НАТО-нун бирбаша ихтийарында олан «Нейъ» базасына тохунмады.

    Баш назир С.Дямирял вя президент Ъ.Форд арасынла Щелсински эюрцшцндя мясялянин сиддилийи бир даща вурьуланды. 1975-ъи илин 2 октйабрында конгрес ембаргонун гисмян ляьвини гярара алды. Бундан сора данышыглар йенидян бярпа олунду. 1976-ъы илин 26 мартында Мцдафия сащясиндя ямякдашлыг барядя мцгавиля имзаланды. Мцгавиля ясасян, щяр щансы ямялиййат НАТО чярчивясиндя щяйата кечирилч билярди. Цмуми разылашмайа эюря, мцхтялиф каналларла бурайа 1368 млн. доллар йардыма эюндярилмяси нязярдя тутулурду. Анъяг конгрес йеня дя йунан лоббисинин тясири иля разылашманы рафификасийа етмяди. Гейд едяк ки, ХХ ясрин 60-ъы илляринин яввялляриндя АБШ Тцркийянин хариъи тиъарятиндя Ы йери тутурду. 1960-64-ъц иллярдя импорт 7-20%, експорт 12-30%, тяшкил едирди. Мцвафиг олараг, бу эюстяриъи АФР-ля 15-18%, Инэилтяря иля 8,6-12,7% вя 10,4-13% тяшкил едирди. 168-ъи илдя бу рягям дяйишмяк цзря иди. АФР 20,4-17,4%, АБШ 15,8-14,6% иди. Артыг АБШ юз ящямиййятли йерини итирмишди. 1970-ъи илдя Алманийанын тиъарятдя пайы 18,5-20,6%, Американын ися 19,3-9,2%-а чатмышды. Щятта 1971-ъи ил цчцн АБШ-ын Тцркийяйя айырдыьы йардымы 15% азалмышды.

    Доьурдан да, Алманийа мцнасибятляр няинки тиъарят, щям дя сийаси щярби сащдя дя артмышды. АФР-ин Хариъи Ишляр Назири С.Шредер вя ондан бир ил сонра кранслер Кизинэер Анкарайа рясми сяфяр етмишдиляр. Бу заман ялагялярин эенишляндирилмяси, ики бюйцк халг арасында мещрибан мцнасибятляр гурулмасы, щярби ямякдашлыг щяр ики эюрцш заманы приоритет мясяляляр олмушду. 1964-ъц илдя баьланмыш щярби ямякдашлыг мцгавилясиня эюря, 1964-70-ъи илляр ярзиндя Тцркийяйя танк вя диэяр щярби техника верилди. 1963-68-ъи илляр ярзиндя юлкяйя 18,1% кюмяклик эюстярилмишди. 1969-ъу илдя «Цмуми базар чярчивясиндя АФР Тцркийяйя буьда йардымы етди. 70-ъи иллярдя интенсив ямякдашлыг давам етдирилирди. 1974-ъц ил Кипр бющраны заманы Алманийа да щярби йардымыдайандырса да, ембаргодан сонра йардым бярпа олунду. 1976-ъы илин февралында танкларын алынмасы барядя данышыглар апарылды. Тцркийянин игтисадиййаты цчцн диэяр гейри-рясми кюмяклик тцрклярин Алмянийайа иш далынъа эетмясиндя иди. 1974-ъц илдя 600 мин тцрк АФР-дя ишляйирди. Лакин, 1973-ъц илин нойабрында АФР щюкумяти тцрк фящляляринин эялишиня гадаьа гойду.

    Щалбуки, бир нечя ил юнъя, Алманийа дювляти бурайа уъуз ишчи гцввясинин эялмясиня чалышырды. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Гярби Авропа юлкяляри мадди ресурслар вя инсан ресурслары бахымындан хейли иткийя мяруз галмышды. Мящз беля бир вязиййятдя галиб юлкялярин щюкумятляри мцстямлякялярин ящалисиндян топланмыш вя ордудан тярхис олунмуш ясэярляря метрополийаларда мяскунлашмаьы тяклиф етдиляр. Алманийа Федератив Республикасы да уъуз ишчи гцввяси цчцн цзцнц Шярг юлкяляриня тутмалы олду. Франса ишчи гцввясини, ясасян, мяьриб юлкяляриндян, Инэилтяря, Пакистан вя Щиндистан, АФР ися Тцркийя вя Шимали Африка юлкяляриндян ихраъ етди.

    Яъняби ишчи гцввясинин ахыны тезликля эюзлянилмяз нятиъяляр верди. Гярби Авропа игтисадиййаты сцрятля дирчялмяйя, ящалиси ися артмаьа башлады. Яъняби ишчилярин цълц истисмары сайясиндя Маршал планы даьыдылмыш игтисадиййатлары айаьа галдырды. Шяргдян эялян мцщаъирялярин бюйцк яксяриййяти вятяндашлыг ялдя етди. Гярб юлкяляриндя исламын йайылмасында демократик амилляр исламын христиан ареалында сцрятля йайылмасында бюйцк рол ойнамышдыр. Алманийада мяскунлашмыш 4 млн. мцсялманын вятяндашлыг ялдя етмишди. Тябии ки, мцщарибядян сонракы дюврдя бющранлы игтисади вязиййят эеридя галдыгдан сонра, АФР цчцн тцркляр щям дя юлкянин дини ясасларыны сарсыда биляъяк гцввя кими гябул олунурду. Алман неотитляринин сайынын артмасы доьурда да ъидди наращатлыг доьурурду.

    1975-ъи илдя цмумдцнйа нефт бющранынын гызьын чаьында Белчикада «Брцссел ислам мяркязи» рясми фяалиййятя башлады. Белчикада крал тяряфиндян айрылмыш яразидя авропанын ян бюйцк мясъиди инша едилди. АФР глобал вя реэионал проблемлярин чохалдыьы бир вахтда, юлкясиндя баш галдыра биляъяк милли-дини мцнагишялярдян юзцнц сыьорталамаьа чалышырды. Одур ки, щюкумят рясми гадаьан гойулмасыны планлашдырды.

    Лакин гадаьайа бахмайараг, тцрк фящляляринин эизли йолла газнъ далынъа Алманийайа ахыны давам едирди.


    Yüklə 320,05 Kb.

    Dostları ilə paylaş:
  • 1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   20




    Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
    rəhbərliyinə müraciət

    gir | qeydiyyatdan keç
        Ana səhifə


    yükləyin