Mövzu Entomologiya və kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərərverən canlılar haqqında anlayış, onların növ tərkibi, çoxalma və inkişafı. Zədə və zərər. Plan

GƏNCƏ - 2017


Mövzu 15. Pambıq və tütün bitkilərinin zərərvericiləri
və onlarla mübarizə tədbirləri

Pambıq bitkisi zərif bitki olaraq bir sıra zərərvericilər tərəfindən zədələnir. Pambıq bitkisi üzərində 200-ə yaxın həşərat və gənə növlərinə rast gəlmək olar.

Bir sıra polifaq həşəratlar müxtəlif illərdə kütləvi surətdə artaraq zərər vurur. Bunlardan çəyirtkəkimiləri (Asiya, İtaliya, Mərakeş və s.), cırcıramaları, karadrina, böyük pambıq mənənəsini, gövdə güvəsini və s. göstərmək olar.
Respublikamızın pambıq əkilən bütün bölgələrində geniş yayılan və zərər verən xüsusiyyətlənmiş zərərvericilərdən pambıq (bostan) və yonca (akasiya) mənənəsi, tütün tripsi, tor gənəsi, pambıq sovkası, payızlıq əkin sovkası və s. qeyd etmək olar.
Mənənələr – Bərabərqanadlılar (Homoptera) dəstəsinin mənənələr (Aphidinea) yarım dəstəsinə mənsubdur.
Respublikamızda pambığa ik növ mənənə zərər vurur: pambıq, yaxud bostan (Aphis gossypii G.) və yonca, yaxud akasiya (Aphis craceivora K.) mənənəsi.
Pambıq mənənəsinin qanadsız dişi fərdləroinin rəngi olduqca dəyişkəndir, sarıya, limonu-sarıya və tünd-qonura çalan rəngdə olur. Bığcıqları altı buğumludur. Uzunluğu 1,25-2,1 mm-dir. Sürfələr yaşlarından asılı olaraq solğun-yaşıl və sarımtıl-yaşıl rəngdə olur.
Yonca mənənəsi qonur və qonur-qara roəngdə olmaqla, pambıq mənənəsindən fərqlənir.
Hər iki növün həyat tərzi, qidalanma xüsusiyyətləri, onlara qarşı mübarizə tədbirləri, demək olar ki, eynidir.
Pambıq mənənəsi geniş yayılmaqla bir sıra mədəni və yabanı bitkilərlə qidalanır. Pambıq mənənəsi əsasən yetkin halda, bəzən isə sürfə və nimfa halında qışlayır. Bunlar qışlamadan çıxan zaman bağayarpağı, biyan, əməköməci və digər bitkilərlə qidalanırlar.
Bir müddət keçdikdən sonra onlar yenicə cücərmiş pambıq bitkisi üzərinə keçirlər və orada qidalanırlar. Pambıq mənənəsi bakirə yolla çoxalır.
Yazda havanın temperaturu 12⁰S-dən yuxarı olduqda bu mənənə çoxalmağa başlayır. Zərərvericiyə kütləvi halda may-iyun aylarında təsadüf edilir. Avqust və iyul aylarında onların miqdarı nisbətən məhdudlaşır, zəif olur. Mənənənin inkişafı üçün optimum temperatur 16-22⁰S-dir. 25⁰S-dən yuxarı temperatur mənənənin inkişafına mənfi təsir edir.
Pambıq bitkisi üzərində ən çox iki dövrdə: yazda, pambıq cücərtiləri əmələ gəldikdə və payızda qozalar açıldıqda təsadüf edilir. Məhsul yığıldıqdan sonra mənənə yabanı bitkilər üzərinə keçərək qışlamaya gedirlər. Mənənə il ərzində 20-yə qədər nəsil verir.
Mənənələr əsasən pambıq yarpaqlarının alt səthində olmaqla onun hüceyrə şirəsini sorur. Sorma nəticəsində yarpaqlar qıvrılır, inkişafdan qalır, bunun nəticəsində isə bitkinin inkişafı zəifləyir və məhsula mənfi təsir göstərir. Mənənə eyni zamanda virus xəstəliklərini də yayır. Qozalar açıldığı dövrdə mənənələr açılmış qoza üzərinə çıxıb yapışqanlı ifrazatı ilə lifləri çirkləndirir, ağımtıl örtük əmələ gətirir və onu kəltənə çevirir. Belə çirklənməyə «ağ şirə» deyilir. Rütubətli havada kif göbələkləri onları qara rəngə boyayır ki, buna da «qara şirə» deyilir. Belə şirələnmiş liflərin emalı çətinləşir və keyfiyyəti aşağı düşür.