Mövzu Entomologiya və kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərərverən canlılar haqqında anlayış, onların növ tərkibi, çoxalma və inkişafı. Zədə və zərər. Plan

Torpaq (edafik) amilləri – Həşəratlar öz inkişaflarının müəyyən hissəsini torpaqda keçirir. Belə ki, bəzi həşəratlar torpaqda pup halında və yaxud da yetkin halda qışlayır, bəzi həşəratlar torpağa yumurta qoyur və bəzi həşəratlar inkişafını torpaqda keçirir.

Həşəratın hamısında yaşamaq üçün əlverişli torpaq seçəm qabiliyyəti vardır. Yəni torpaq həşəratın yaşaması üçün əlverişli olmadıqda həmin yeri tərk edib, özünə müvafiq torpaq seçir.

- Biotik amil – Bu amilə insanların fəaliyyəti, heyvanlar, bitkilər amili daxildir. Heyvanlar aləmində onların bir-biri ilə aşağıdakı münasibəti ola bilər:

- Fərqsiz əlaqələr – burada həşəratlar bir-biri ilə yanaşı yaşayır, ancaq heç bir əlaqəsi olmur.

- Simbioz (müştərək) əlaqələr – bu əlaqədə canlılar bir yerdə yaşayaraq yaşamaq üçün bir-birinə kömək edir.

- Antaqonist əlaqələr – bir canlı digərini yeməklə yaşayır. Antoqonist əlaqələr aşağıdakı formalarda olur:

1. Yırtıcılıq – burada bir canlı digərinə hücum edib onu dərhal parçalayıb yeyir. Məsələn, böcəklər dəstəsinin nümayəndəsi olan 2 və 7 nöqtəli parabizən böcəkləri mənənələrə hücum edib onları yeyir, yəni yırtıcı həyat tərzi keçirir.

Yırtıcı həşəratlardan karabid böcəkləri, parabizənlərin yetkin və sürfələri, sirfid milçəyinin sürfələrinin zərərvericilərin miqdarının azalmasında böyük əhəmiyyəti vardır. Yırtıcı həşəratlardan başqa zərərvericilərin azalmasında, onlarla qidalanan quşlar və məməlilər də mövcuddur.

Zərərvericilərlə qidalanan quşlardan ağacdələni, sığırçını, qara qarğanı, dolaşanı, kiçik oxuyan quşları və başqalarını göstərmək olar. Bu quşlar torpağın şumlanması zamanı torpaqda yaşayan məftil qurdlarını, lövhəbığ böcəklərin sürfələrini, sovkaların tırtıllarını, eləcə də çəyirtkələri kütləvi surətdə yeyirlər.

Müxtəlif həşəratlarla qidalanan məməlilərdən kirpi, göstəbək və s. göstərmək olar.

2. Tüfeylilik – burada bir tüfeyli həşərat digər bir zərərvericinin daxilində, yaxud üzərində yaşayır və onunla qidalanır. Nəticədə zərərverici tədricən zəifləyir və məhv olur. Tüfeylilər zərərvericilərin daxili orqanları və qanı ilə qidalanır.

Tüfeylilərdən trixoqramma, afelinus, apanteləs, anilasta, habrobrakon və s. göstərmək olar. Əgər tüfeyli həşərnatın daxilində yaşayırsa ona endotüfeyli, xaricində yaşayırsa, ektotüfeyli deyilir.

- Bitkilər aləmindən olan tüfeylilərdən göbələklər, bakteriyalar və virsular həşəratda müxtəlif xəstəliklər törədir. Bu orqanizmlər suda və torpaqda yaşayaraq, hava ilə yayılır.

Bəzi kəpənəklərin tırtılları (yemişan kəpənəyi, tut ipəkqurdu) bakteriya xəstəliyi olan flyaşeridan böyük zərər çəkir. Bu xəstəlik çubuqşəkilli bakteriyalar tərəfindən törədilir. Bakteriya ilə yoluxmuş tırtıl əvvəlcə süstləşir, qaralır, içərisi iyli maye ilə dolur və bitkidən asılı halda məhv olur.

Həşəratda xəstəlik əmələ gətirən orqanizmlərə empuza və muskardin göbələkləri də daxildir. Bundan empuza göbələyi çəyirtkələrdə xəstəlik əmələ gətirir. Xəstələnmiş çəyirtkənin bədəni göbələyin mitelləri ilə örtülür, bu zaman çəyirtkə hər hansı bir bitkinin üzərinə qalxıb oradan ayaqları ilə möhkəm yapışaraq ölür.

Xəstəlik əmələ gətirən muskardin göbələklərinə misal olaraq yaşıl muskardini göstərmək olar.

Həşəratlarda viruslar da xəstəlik törədir. Viruslar müxtəlif həşərat tırtıllarında sarılıq xəstəliyi törədir.

Nəhayət, müxtəlif həşəratda ibtidai canlıların (Protozoa) nümayəndəsi olan Nosema tərəfindən nezema xəstəlikləri də baş verir. Bu xəstəliklər həşəratın təbiətdə sayca müəyyən qədər azalmasına səbəb olur. Həşərat miqdarının azalmasında insanların da böyük rolu vardır. Belə ki, xam və dincə qoyulmuş torpaqlardan istifadə edilməsi, kütləvi surətdə çoxalan həşəratın növ tərkibinin dəyişməsinə və eləcə də onların miqdarca azalmasına səbəb olur. Əkin sahələrində həşəratın növ tərkibi və miqdarca dəyişilməsi, yüksək aqrotexnikadan və təsərrüfat tədbirlərinin təşkili səviyyəsindən də asılıdır.

Həşərat ilə bitkilər daima qarşılıqlı əlaqədədir. Belə ki, bir bitki ilə qidalanan (fitofaq) hər hansı bir həşərat müəyyən bir bitki ilə bilavasitə əlaqədar olur, çünki o, həşəratın qida mənbəyidir. Hər hansı bir yırtıcı (zoofaq) həşərat da bitki ilə əlaqədardır, çünki onun qidalandığı həşərat bitki ilə qidalanır. Bu əlaqə bilavasitə yox, dolayı əlaqədir. Digər tərəfdən bitkilər əksər həşəratın sığınacaq yeri hesab olunur.