Mövzu iQTİsadi BİLİKLƏRİn meydana çixmasi, formalaşmasi, MÜXTƏLİf elmi MƏKTƏb və İSTİqaməTLƏR

3.5. İqtisadi nəzəriyyədə əsas istiqamət və cərəyanları
Neoklassik məktəb XIX əsrin sonlarında İngiltərədə yaranmışdır. Kembric uni­ver­sitetinin professoru A.Marşall (1842-1924) «İqtisad elminin prinsipləri» (1890) əsə­rin­də “Ekonomiks”i siyasi iqtisada qarşı qoyur və onu elmi dövriyyəyə buraxır, “Eko­no­­­­­­miks”i məhdud resurslar şəraitində nadir (az) nemətlərin və xidmətlərin istehsalı, böl­güsü, mübadiləsi prosesində iqtisadi subyektlərin davranışları haqqında elm hesab edir.
Neoklassik istiqamət marjinal (fr. Marjinal - hədd) inqilabın nəticəsində meydana gəlmişdir. Bu inqilab: 1.faydalılıq həddi nəzəriyyəsini; 2.əməyin və kapitalın məhsuldarlıq həddi nəzəriyyəsini meydana gətirdi.
Neoklassik məktəb əmtəə və xidmətlərin istehlakçılarının bazar davranışlarını öy­rə­nir­di və buna görə də bazar strukturlarını idarə etməyin sistemli nəzəriyyəsini ya­rat­ma­dı­lar. Bu boşluğu siyasi iqtisadın Avstriya məktəbi doldurdu. Məktəbin nü­ma­yən­dələri K.Men­ger (1840-1921), Oyken Bem-Baverk (1851-1914) və F.Vizer (1851-1926) əmək-dəyər nəzəriyyəsinin əksinə olan subyektiv-psixoloji konsepsiyanı irə­li sür­dü­lər. Bu konsepsiyaya görə hər bir şəxs nemətin faydalılığına uyğun olaraq onun qiy­mət­li­li­yi­ni (dəyərini) özü müəyyən edir. Nəzəriyyəyə hədd kəmiyyətlərinin gətirilməsi iq­ti­sa­diy­yatda riyazi məktəbin yaranmasına səbəb oldu. Bu məktəbin əsas nüma­yən­də­ləri – ingilis U.Cevons, isveçrəli L.Valras, italiyalı V.Pareto ali ri­ya­ziy­yat­dan istifadə edərək son kəmiyyətləri müəyyən edirlər. Riyazi metodun köməyi ilə is­the­sal­da, bazarda və istehlakda bir çox funksional asılılıqları müəyyən etmək mümkün olmuşdur.
J.B.Seyin «bazar qanunu» (bu qanuna görə təklif həmişə tələbi doğurur – «əmtəə əm­təəyə mübadilə olunur») – əsas götürülərək, neoklassiklər bazar iqtisadiyyatının av­to­matik olaraq özünü tənzimləməsini, dinamik və böhransız inkişafını əsaslandırırlar.
İq­tisad elmində azad bazar tərəfdarları olub, dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsinin təh­lükəli olduğunu iddia edən avstriya-amerikan iqtisadçısı Fridrix Hayek (1899-1992) və avstriya iqtisadçısı Lyudviq Mizes (1891-1973) kimi iqtisadçıların adları xüsusi olaraq çəkilir.
1929-1933-cü il dünya böhranı ilə mikroiqtisadi neoliberal nəzəriyyələrində böh­ran baş verdi. İqtisadi nəzəriyyədə Keynsçilik bir istiqamət kimi meydana gəldi. Bu mək­təb makroiqtisadi problemləri ön plana çəkir və dövlətin iqtisadi proseslərə mü­da­xi­lə­sini zəruri sayırlar. C.M.Keynsin (1883-1946) 1936-ci ildə çapdan çıxmış «Məş­ğul­luq, faiz və pul haqqında ümumi nəzəriyyə» əsəri iqtisadi nəzəriyyədə həqiqi inqilab ya­rat­dı və mikroiqtisadi səviyyədə həlli çətin olan bir çox problemlərin cavabını verdi. C.Keyns Seyin «bazar qanunu»ndan imtina etdi və bazarın avtomatik tənzimlənməsi sis­teminin olmasına istinad edən neoklassik nəzəriyyəyə qarşı çıxdı. Keynsə görə iq­ti­sa­diy­yatın «mühərriki» təklif deyil, tələbdir. «Tələb istehsalın və təklifin inkişafına səbəb olur». Keyns dövlətin vergi-büdcə və pul-kredit siyasətindən istifadə etməyi məsləhət görür.
C.Keynsin nəzəri sisteminin daha da inkişaf etdirilməsində amerika alimləri E.Hansen və P.Samuelsonun xidmətləri xüsusi olaraq qeyd edilir. İqtisad elmində «Eko­no­miks»in mövcud olduğu vaxtdan keçən bir dövr ərzində onun məzmununda əhə­miy­yət­li dəyişiklik baş vermişdir. Bu dəyişiklik Keynsçi inqilabın, idarəetmə inqilabının, C.Robinsonun «qeyri-təkmil rəqabət», E.Çemberlinin «inhisarçı rəqabət», P.Sa­muel­so­nun «qarışıq iqtisadiyyat» və s. sayəsində baş vermiş və siyasi iqtisada yaxınlaşmışdır.
İqtisadi fikir tarixində xüsusi seçilən nəzəriyyələrdən biri də monetarizmdir. Mo­ne­ta­rist­lər milli iqtisadiyyatın inkişafını tədavüldə olan pulun miqdarı ilə bağlayırlar. Bu nə­­­zəriyyə iq­tisadiyyatı tənzim edən dövlətin pul-kredit siyasətinin əsasını təşkil et­miş­dir. İqtisadiyyatın döv­lət tənzimi, müasir monetaristlərin fikrincə, pul emissiyası və pul küt­ləsi üzərində nə­za­rət­dən, dövlət büdcəsinin tarazlığına nail olmaqdan, kreditlər üçün yük­sək bank faizi qoy­maq­dan ibarət olmalıdır ki, inflyasiyanın qarşısı alınsın. Mo­ne­ta­riz­min müasir konsepsiyası No­bel mükafatçısı (1976) Milton Fridmenin əsərlərində şərh olunmuşdur.
Yeni klassik makroiqtisadi nəzəriyyə 1970-ci illərdə mikroiqtisadi təhlil prin­sip­lə­ri­nin makroiqtisadiyyata tətbiqi nəticəsində formalaşmışdır. Yeni klassiklər «rasional göz­ləmə» hipotezini irəli sürdülər. Onun müəllifi Nobel mükafatçısı (1995) Çikaqo uni­ver­sitetinin professoru Robert Lukas (1937-ci il) olmuşdur. Bu ideyaya görə gələcəkdə gözlənilən qiymətlər iqtisadi qərarlar qəbul edənlərin hamısının dav­ra­nış­la­rı­na təsir göstərən çox mühüm motivdir. Rasional gözləmə hipotezi daim irəliyə baxmağa və baş verəcək dəyişikliyə uyğun hərəkət etməyi lazım bilir.
Müasir iqtisadi nəzəriyyələrdən biri də «təklif iqtisadiyyatı» nə­zə­riy­yə­si­dir. Onun müəllifi amerika iqtisadçısı Artur Lafferdir. Keynsçi model əsasında, 1970-ci il­lərdə, dövlət tənzimi uğursuzluğa düçar olur. Bu nəzəriyyə tələb əsasında iq­ti­sa­diy­ya­tın dövlət tənziminə, yəni tələbin tənzimlənməsi əleyhinə yönəlmişdir. Laffer və onun tə­rəfdarlarına görə iqtisadi inkişafın əsas amili tələb deyil, təklifdir. «Təklif iq­ti­sa­diy­ya­tı» tərəfdarlarına görə dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsi məhdudlaşdırılmalı və şəx­si təşəbbüs stimullaşdırılmalıdır. Bunun üçün: vergilər azaldılmalı, dövlət məsrəfləri ix­tisar edilməli, tədavüldə olan pulun miqdarı dövlət krediti siyasəti vasitəsilə azaldılmalıdır.
İnstitusional-sosioloji istiqamət – onun nümayəndələri T.Veblen, C.Kommon, C.Hel­­­­­breytdir. Öz başlanğıcını C.Kommonsun 1924-cü ildə Nyu-Yorkda çıxmış «İn­sti­tu­sional iqtisadiyyat» kitabından götürsə də bu istiqamətin banisi T.Veblen (1857-1929) sayılır. «İnstitusionalizm» (adət, qayda yaratmaq) və «institut» (qayda, qanunla yaxud idarə tərəfindən müəyyən edilmiş) kimi mənaları verir. Bu istiqamət «iqtisadi insanı» ayrılıqda deyil, onun olduğu mühitlə bağlı öyrənməyi təklif edir. Buna görə də tə­sər­rü­fat üçün «iqtisadi insan» «sosial insan» anlayışı ilə əvəz edilir, yəni ictimai mü­na­si­bət­lə­rin toplusunda olan insanı yaxud «konkret situasiyada olan insan» başlanğıc götürülür. Dövlət, ailə, mənəvi və hüquqi normalar, korporasiya, həmkarlar, müxtəlif iqtisadi me­xa­nizm, xüsusi mülkiyyət, kredit və s. insanı əhatə edən mühitə aid edilir və bu mühitin iq­tisadi proseslərə təsiri öyrənilir.
Başqa bir istiqamət «ictimai seçim nəzəriyyəsi»dir. Siyasi və iqtisadi hadisələri qarşılıqlı əlaqədə tədqiq edir. Şəxsi maraq (mənafe) nəinki fərdin və firmanın, habelə cəmiyyətin, ictimai həyatın hərəkətverici amili hesab edilir.