Mövzu Maliyyə menecmentinin nəzəri-metodoloji əsasları

6.3. İnvestisiya portfelinin formalaşması xüsusiyyətlərı.
Müasir maliyyə investisiyalaşdırması “İnvestisiya portfelinin” formalaşdırılması ilə bilavasitə əlaqədardır. Bu ona əsaslanır ki, investorların əksəriyyəti maliyyə investisiyalaşdırması üçün bir neçə maliyyə aləti seçirlər, yəni onların müəyyən mücmusunu formalaşdırırlar. Belə alətlərin məqsədyönlü seçimi investisiya portfelinin formalaşması prosesini ifadə edir.
İnvestisiya portfelinin formalaşmasının başlıca məqsədi ən gəlirli və təhlükəsiz maliyyə alətlərinin seçilməsi yolu ilə müəssisənin maliyyə investisiyalaşdırması strategiyasının əsas istiqamətlərinin reallaşdırılmasını təmin etməkdir.
İnvestisiya portfeli dedikdə bütöv idarəetmə obyekti kimi çıxış edən fiziki və ya hüquqi şəxsə məxsus olan hər hansı qiymətli kağızların məcmusu başa düşülür. Portfel özündə müxtəlif təminat və risk dərəcəli korporativ səhmlərin, istiqrazların müəyyən dəstini, eləcə də dövlət tərəfindən zəmanətlə təsbit olunmuş gəlirə, yəni əsas məbləğ və cari daxilolmalar üzrə minimal riskə malik kağızlar dəstini birləşdirir.
Portfel investisiyanın əsas vəzifəsi investisiyalaşma şəraitini yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir. Bu zaman qiymətli kağızların məcmusuna elə investion xarakteristika verilir ki, buna ayrıca götürülmüş qiymətli kağız mövqeyindən nail olmaq mümkün deyil və yalnız onların kombinasiyası ilə mümkündür.
İnvestor real təcrübədə qiymətli kağızlar portfelini yaratmaqla müxtəlif qiymətli kağız növlərinə sərmayə qoyur. Bununla da o, özünü bazar konyukturunun kəskin tərəddüdlərindən sığorta edir. Portfelin strukturu və balanslığı investorun məqsədlərindən və kağızlarda təmsil olunan xarakterindən asılıdır. İnvestor qiymətli kağızlar portfelinin mühafizəkar və ya təcavüzkar xarakterini müəyyən edir. Qiymətli kağızların mühafizəkar portfeli etibarlı, az riskli, lakin daha az gəlirli kağızları özündə birləşdirir. Qiymətli kağızların təcavüzkar portfeli özündə fond və maliyyə bazarlarında yüksək kotirovkaya, fəal dövrəyə malik qiymətli kağızları birləşdirir və həmin qiymətli kağızlar haqqında belə təsəvvür yaranır ki, onların məzənnə dəyəri gələcəkdə daha da artacaqdır.
İnvestisiya portfelini vahid tam kimi idarə olunan maliyyə və material aktivlərinin məcmusu, gəlirli obyektlərə kapital qoyuluşu üzrə aktiv əməliyyatların gedişində investor tərəfindən əldə edilən qiymətli kağızlar dəsti kimi ifadə etmək Gəlir mənbələri
Məzənnə dəyərinin artımı
Cari ödəmələr
Artım portfeli
Artım və gəlir portfeli
Gəlir portfeli
Balanslaşdırılmış
İkiqat təyinat
Müntəzəm gəlir
Gəlir kağızları
Mühafizəkar artım
Orta artım
Təcavüzkar artım
daha məqsədəuyğundur. İnvestisiya portfelində həm şirkətin qiymətli kağızlarına qoyulan investisiyalar, həm də təkrar likvid ehtiyatları – dövlət qiymətli kağızlar şəklində likvid aktivlər əks etdirilə bilər.
Qiymətli kağızlar portfeli investorun elə bir aləti sayılır ki, onun köməyilə minimal risk zamanı gəlirin tələb olunan davamlığı təmin edilir. Gəlir və riskin nisbəti portfelin tipini xarakterizə edir. Lakin vacib odur ki, hansı üsulla və hansı mənbə hesabına bu gəlir alınmışdır: məzənnə dəyərinin artımı hesabına, yaxud cari ödəmələr – dividendlər və faizlər hesabına.
Bizim fikrimizcə, investisiya portfelini aşağıdakı əlamətlərə görə təsnifləş-dirmək olar:
• 1. İnvestisiyanın obyektlərinə görə;
• 2. Müəssisənin investisiya strategiyasına görə;
• 3. Müəssisənin investisiya strategiyasının məqsədlərinə çatma dərəcəsinə görə.
İnvestisiya obyektlərinə görə investisiya portfelinin aşağıdakı növləri vardır:
• real investisiya portfeli
• qiymətli kağızlar portfeli
• bank depozitlərinə qoyulan maliyyə qoyuluşunun portfeli
• dövriyyə kapitalının investisiya portfeli.

Müəssisənin investisiya strategiyasına görə investisiya portfelinin aşağıdakı növləri vardır:

Artım portfeli. Bu portfel kapital artımına yüksək templərlə nail olmağı təmin edən investisiya obyektlərinin hesabına formalaşır, müvafiq olaraq risk səviyyəsi də yüksəkdir
Gəlir portfeli. Bu portfel kapital qoyuluşuna yüksək gəlir artım tempini təmin edən investisiya obyektlərinin hesabına formalaşır;
Mühafizəkar portfel. Bu portfel artım və gəlir portfelinə nisbətən kapital və gəlir artımını daha az templə təmin edən az riskli investisiyaların hesabına formalaşır.
Müəssisənin investisiya strategiyasının məqsədlərinə çatma dərəcəsinə görə investisiya portfelinin aşağıdakı növləri vardır:
• - taraz portfel. Bu portfel müəssisəsinin investisiya strategiyasına tam cavab verir;
• qeyri-taraz portfel. Bu portfel müəssisənin investisiya strategiyasına tam cavab vermir.
Maliyyə bazarının indiki vəziyyəti onun dəyişməsinə tez və adekvat reaksiya verməyi tələb edir, ona görə də investisiya portfelinin idarə olunmasının rolu kəskin surətdə artır, likvidlik, gəlirlilik və risklilik arasında elə bir hədd tapılır ki, burada portfelin optimal strukturunu seçmək mümkün olsun. Bu məqsədə xidmət edən aşağıdakı modellər mövcuddur:
1. Markovits modeli. Bu model üzrə investisiyanın həcmini və riski səciyyələndirən göstəricilər müəyyən edilir ki, bu da kapital qoyuluşunun müxtəlif alternativlərini öz aralarında müqayisə etməyə imkan verir. Qeyd edək ki, markovits qiymətli kağızlar portfelinin müasir nəzəriyyəsi üçün çox vacib müddəa işləyib hazırlamışdır. Bu müddəaya görə portfelin məcmu riskini iki tərkib hissəyə ayırmaq olar. Birincisi, bu sistematik riskdir, onu istisna etmək olmaz və bütün qiymətli kağızlar praktiki olaraq bərabər dərəcədə buna məruz qalırlar. İkincisi, spesifik risk adlanır. Hər bir konkret qiymətli kağız öz-özlüyündə qiymətli kağızlar portfelini idarə etməklə bundan qaça bilər. Markovits tərəfindən işlənib hazırlanmış böhran xətləri metodunun köməyi ilə perspektiv portfelləri ayırmaq və yalnız səmərəli, daha doğrusu, verilmiş gəlir zamanı minimal riskə malik və yaxud riskin verilmiş maksimum səviyyəsində maksimal mümkün gəlir gətirən portfelləri saxlamaq olar.
Riskin asılı olmayan tərkiblərə ayrılması istənilən investora qiymətli kağızları hərtərəfli təhlil etməyə və portfelin formalaşması zamanı onların güclü etməyə və portfelin formalaşması zamanı onların güclü və zəif tərəflərini müəyyən etməyə imkan verir.
2. Şarpın indeks modeli. Bu modelin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, səhmin məzənnəsi və müəyyən indeks arasında xətti əlaqənin mövcudluğunu fərz etməklə indeks kəmiyyətinin proqnoz qiymətləndirilməsinin köməyilə səhmin gözlənilən məzənnəsini müəyyən etmək mümkündür.
3. Tənləşdirilmiş qiymətlər modeli. Bu modeldə səhmin gözlənilən gəliri amillər çoxluğundan asılıdır. Arbitraj strategiyanı istifadə edərkən nağd pul bazarlarında, eləcə də nağd pul bazarları və fyuçers bazarları arasındakı münasibətlərdə qeyri-tarazlıqdan qaçmaq olar.