Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları
AİZ yaranması baxımından perspektivli hesab olunan iqtisadi
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AİZ yaranması baxımından perspektivli hesab olunan iqtisadi
rayonların respublika iqtisadiyyatında mövqeyi (yekuna görə %-lə) İqtisadi Rayonlar 1995 Sənaye istehsal heyəti Ümnmi sənaye məhsnln ərazisi əhalisi 1995 2000 1995 2000 Abşeron 8,2 30,9 67,4 58,5 61,8 69,3 Gəncə-Qazax 16,5 17,0 13,9 13,0 15,8 8,7 Şəki-Zaqatala 12,2 8,4 5,6 5,7 6,2 4,9 Quba-Xaçmaz 10,1 7,3 5,2 3,9 3,7 3,1 Lənkəran- Astara 9,0 11,6 4,7 4,5 5,9 3,8 Naxçıvan MR 8,3 7,4 4,6 4,4 4,0 2,6 Cədvəldən çıxan ilkin nəticə ondan ibarətdir ki, AİZ yaranması baxımından perspektivli hesab olunan regionlar xeyli istehsal potensialına malikdir, ərazi, əhali, sənaye istehsahnda respublikada nəzərə- çarpacaq yer tuta bilirlər. İkinci nəticə ondan ibarətdir ki, Abşeron müstəsna olmaqla, qalan rayonlarda böhran dərindir və onların sənaye məhsulu istehsahnda xüsusi çəkisi böhranın başladığı əvvəlki beş il ərzində 23,6%-dən 13,1%-ə enmişdir. Sonrakı illərdə də bu proses davam etmişdir. Əksinə, Abşeron rayonunun xüsusi çəkisi 1995-ci ildəki 59,8%-dən 1997-ci ildə 68,4%-ə, o cümldən Bakı şəhəri 61%-ə qalxmışdır. AİZ baxımından perspektivli hesab olunan regionların əsas sənaye şəhərlərində dövlət sənaye müəssisələrində sənaye məhsulu istehsalı kəskin sürətdə artmışdır. 1993-cü ilə nisbətən 2000-ci ildə bu müəssisələr sənaye məhsulu istehsalının həcmi Şəki şəhərində 20%, Sumqayıtda 16%, Gəncədə 7%, Lənkəranda 5% təşkil etmişdir. Əsas sənaye sahələrində istehsalın dərin böhranını aradan qaldırmaq və sabitləşdirmək üçün xarici investisiya, elmi-tex n iki potensialdan, kadrlardan, tex nologiyalardan, həmin regionların yerli istehsal şəraiti və imkanlarında AİZ yaradılması formalarında istifadə edilməsinə ciddi ehtiyac vardır. Abşeron iqtisadi rayonuna Bakı şəhəri və onun rayonları, Abşeron və Xızı rayonlarının ərazisi daxildir. Abşeron iqtisadi rayonu iqtisadi potensialına görə respublikanın ən inkişaf etmiş rayonu sayılır. Ərazisi 5,9 min kv.m., əhalisi 2,3 milyon nəfərdir. Qeyd etmək lazımdır ki. Sovet hakimiyyəti illərində respublikanın digər iqtisadi rayonlarında sənaye daha sürətlə inkişaf etmiş olsa da bu rayonun xüsusi çəkisi çox yüksək olaraq qalırdı. 1992-ci ildə Azərbaycanda istehsal olunan sənaye məhsulunun 59,7%-i, mənfəətin 70%-dən çoxu, əsas istehsal fondlarının 64%-i, əhalinin 28,9%-i Azərbaycan ərazisinin cəmi 6,9%-ni əhatə edən Abşeron iqtisadi rayonunun payına düşürdü. 1997-ci ilin məlumatlarına görə şərikli müəssisələrin 93%-i, kiçik müəssisələrin 73%-dən çoxu bu rayonun payına düşür. Beləliklə, Abşeron rayonunda bazar strukturah təsərrüfat sahələri başqa rayonlarda olduğuna nisbətən daha sürətlə inkişaf edir. Respublikanın milli gəlirinin əsasını təşkil edən neft-qazçıxarma sənayesi ilə yanaşı, neft emalı, neft kimyası, kimya, maşınqayırma, energetika, qara və əlvan metallurgiya, yeyinti və yüngül sənayenin əsas sahələri bu rayonun iqtisadi potensialına daxildir. Rayon sənayesi çox zəngin təbii ehtiyatlardan, neft, qaz, yodlu- bromlu su ehtiyatlarından intensiv istifadə edilməsi, qeyri-filiz yataqlarının (tikinti daşı, əhəng, kvars qumları, gil və s.) istismarı, həmçinin çoxsahəli kənd təsərrüfatının xammalı əsasında inkişaf etmişdir. Nef-qazla çox zəngin olan ərazi dünya şöhrəti qazanmışdır. Dəniz neftinin çıxarılması bu zənginliyi bir daha artırmışdır. Neft çıxarılması uzun bir tarixə malik olmaqla, Abşeronun əsas sərvəti sayılır. Hazırda neft çıxarılması qurudan dənizə irəliləyərək Qərb ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrin qurulmasında əsas rol oynayır. Respublika maşınqayırma müəssisələrinin üçdə ikisindən çoxu Abşeron rayonunda yerləşir. Maşınqayırma sənayesinin əsas hissəsi neft maşınqayırma sahəsi sayılır ki, belə müəssisələrin 14-ü bu rayondadır. Bunlardan Səttarxan adma zavod, Keşlə, Binəqədi, Suraxam zavodları, dərinlik nasosları, rotor, yellənmə dəzgahları, quyularda ölçmə və turşu ilə yuma əməliyyatları aparan qurğular və s. buraxıhr. Dərin dəniz özülləri zavodu açıq dənizdə dərin yerlərdə neft çıxarmaq üçün platformalar hazırlayır. Abşeron iqtisadi rayonunun strukturunda kimya və neft kimyası mühüm yer tutur. Sumqayıt kimya sənayesi birliyi zavodları, Bakı sintetik spirt və kauçuk, plastik kütlələr, sintetik qətranlar, su- perfosfor gübrələri, bitkiləri, kimyəvi mühafizə vasitələri, kimyəvi yuyucu tozlar, avtomobil şinləri, yod, brom və s. istehsal olunur. Belə məhsulların bir hissəsi yarımfabrikat halında başqa ölkələrə emal üçün aparılır. Son dövrdə bunlardan bir hissəsinin buraxılışı dayandırılıb. Abşeronun iqtisadiyyatını yüksəldən a mi llərdən biri də kənd təsərrüfatının südlük-ətlik istiqamətində inkişaf etdirilən heyvandarhq sahəsidir. Əvvəllər inkişaf etdirilmiş quşçuluq, istixana tərəvəzçihyi əhali tərəfindən güclü inkişaf etdirilən acı sahə tərəvəzçiliyi, kənd təsərrüfatının bir sıra başqa sahələri, zeytunçuluq, üzümçülük, ixtisaslaşmış zəfəran sovxozu, yeyinti sənayesinin Abşeron iqtisadi rayonu Gürcüstan, Şimah Qafqazla sıx əlaqə saxlayır və eləcə də respubhka daxilindəki daşınma ehtiyaclarını ödəyir. Dəniz nəqliyyatı vasitəsilə Orta Asiya dövlətlərinə, Rusiyanın Avropa hissəsinə, Volqa çayı vasitəsilə yük və sərnişin daşınır. Xəzər dənizinin ən böyük limani olan Bakı-Volqa-Don, Ağ dəniz - Baltik gəmiçilik kanalları vasitəsilə əlaqələrin dərinləşməsi və beynəlxalq su nəqliyyatına qoşulması i mk anları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Abşeron rayonu inkişaf etmiş dəmiryolu, neft, qaz, su kəmərləri şəbəkəsinə malikdir. İqtisadi rayonun dünyanın bir çox ölkələri ilə, həmçinin Respublikanın rayon və şəhərləri ilə sıx əlaqəsini təmin edən beynəlxalq əhəmiyyətli hava nəqliyyat sistemi vardır. Göründüyü kimi, beynəlxalq əhəmiyyətli hava, su, dəmiryolu və avtomobil yollarının qovşağında yerləşən Azərbaycan əlverişli coğrafi-nəqliyyat mövqeyi ilə yanaşı, güclü istehsal və təbii-iqtisadi potensiala (zəngin min eral-xa mm al ehtiyatları, əlverişli təbii-iqlim şəraiti, kifayət qədər əmək ehtiyatları, məhsuldar torpaq sahələri, müalicə əhəmiyyətli kurortrekrasiya sərvətləri və s.), inkişaf etmiş texniki-iqtisadi bazaya və struktura, müasir ehni-texniki potensiala və kifayət qədər yüksək kadr ehtiyatlarına malikdir. Burada tam formalaşmış yanacaq-enerji kompleksi, çoxsahəli struktura malik neft-kimya, maşınqayırma, metallurgiya və tikinti kompleksi, onların normal fəaliyyətini və əhalinin tələbatını ödəyən istehsal müəssisələri, çoxsaylı və müxtəhf istiqamətli qabaqcıl elmi-tədqiqat və layihə institutları, istehsal və sosial infrastruktur obyektləri və s. fəaliyyət göstərir. Vaxtilə qabaqcıl texnika və mütərəqqi texnologiyaya əsaslanan bu müəssisələrin son illərdə iqtisadiyyatı bürüyən böhran, investisiya- kapital ehtiyatlarının məhdudluğu və bu kimi amillərin təsiri nəticəsində texniki-iqtisadi səviyyəsi aşağı düşmüşdür ki, bu da dünya bazarında rəqabətədavamh məhsul istehsal etməyə və xidmət göstərməyə imkan vermir. Aparılan təhlil göstərir ki, burada müxtəlif formalarda azad və birgə təsərrüfatçılıq zonalarının yaradılması üçün zəruri olan ilkin şərtlər mövcuddur. Qazax-Gəncə regionu Azərbaycan Respublikasının Gəncə və Qazax iqtisadi rayonlarından ibarət olub, iqtisadi əhəmiyyətinə görə Abşeron iqtisadi rayonundan sonra ikinci yeri tutur. Geniş inkişaf etmiş, əsasən beynəlxalq əhəmiyyətli dəmir, şose, boru-kəmər və hava yollarının ərazidən keçməsi, Gəncə və Daşkəsən şəhərlərinin bu regionda yerləşməsi, respublikanın qonşu dövlətlərlə nəqliyyat və iqtisadi əlaqələrin əsas hissəsinin buradan keçməsi, kifayət qədər torpaq ehtiyatı, əlverişli iqlim şəraiti, enerji, su, faydalı qazıntılar və əmək ehtiyatlarına malik olması kimi üstün cəhətləri onu digər regionlardan fərqləndirir. Faydalı qazıntılardan Daşkəsən dəmir filizi, Zəylik alunit, Çıraq dərəsi kükürd kolçedam, Xaçbulaq aşkar əhəng ehtiyatları böyük sənaye əhəmiyyətlidir. Bütün bunlar regionda çoxsahəli sənaye və kənd təsərrüfatımn yüksək səviyyədə inkişafına əlverişli şərait yaratmışdır. 1994-cü ilin məlumatına görə Azərbaycan ərazisinin 15,5-i, sənaye və kənd təsərrüfatının birlikdə məhsulunun 14,3%-i bu rayonun payına düşürdü. Dağ-mədən, tikinti materialları istehsah, maşınqayırma, metallurgiya, yüngül və yeyinti sənaye sahələri güclü inkişaf etmişdir. Tikinti materialı kimi Daş Salahh və Zəyəm mişar daşı. Poylu qum-çınqıl karxanası, Tovuz də mi r-beton konstruksiyalar zavodu vardır. Zəyikdə çıxarılan xa mm al Gəncə alüminium zavodunda işlənir. Bununla yanaşı burada sulfat turşusu, sulfat duzu, kalium gübrəsi istehsal edilir. Sənaye məhsullarının xeyli hissəsi yüngül sənayenin payına düşür. Bunlardan pambıq və yun parça, tikiş və toxuculuq məmulatları əsas yer tutur. Pambıqtəmizləmə zavodunda pambıq mahhc istehsal edilir. Yüngül sənaye əsasən yerli və qismən gətirilən xa mm al hesabına işləyir. Ağstafa toxuculuq fabriki trikotaj alt və üst paltarlar istehsal edir. Şəmkir, Tovuz, Qazax kəlağayı sexləri. Qazax «Zih» xalça fabriki və s. sahələr regionun iqtisadiyyatının inkişafında böyük rol oynaya bilər. Kənd təsərrüfatının bütün sahələri burada inkişaf etdirilir. Res- publikamn üzüm istehsahnm 20%-i, kartof istehsalı n ı n 70%-i bu iqtisadi regionun payına düşür. Taxılçılıq, tərəvəzçilik, meyvəçihk, bostan məhsulları ilə yanaşı, geniş heyvandarlıq sahəsi iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir. Gədəbəy yaylağı və Ceyrançöl qışlağı heyvandarhğm əsas saxlanma yeri bu ərazidə yerləşir. Respublikanın ən iri xəz-dəri, qunduz- çuluq sovxozu burada yerləşir. Göründüyü kimi, respublikanın Gəncə-Qazax regionu özünün təbii sərvətləri, istehsal, təbii-texniki, təbii-iqtisadi potensialına görə inkişaf perspektivi daha optimal sayıla bilər. Lənkəran-Astara rayonu Azərbaycan Respublikasının cənub- şərqini Lənkəran iqtisadi rayonunu əhatə edir. İqtisadi potensialın əsas amili kimi coğrafi cəhətdən Xəzər dənizi və İran İslam Respublikası ilə həmsərhəd o lm asıdır. 1994-cü ilin məlumatlarına görə Azərbaycan ərazisi n i n 7%-i, əhali n i n 8,6 və sənaye məhsulunun 9%-i bu regionun payına düşür. Regionun əsas şəhəri olan Lənkəranda istehsalı n həcmi kəskin surətdə azahmşdır. 1990-cı ilə nisbətən 1997-ci ildə şəhərdə sənaye məhsulunun həcmi azahmş, o cümlədən 1996-cı ildə 54% təşkil etmişdir. Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu Azad İqtisadi Zona yaranmasına geniş imkanı olan regionlardan biri hesab edilir. Kifayət qədər istehsal potensialı var. Azərbaycan ərazisi n i n 9,2%-i, sənaye məhsulunun 1%-i, kənd təsərrüfatı məhsulunun 8,6%-i və respublika əhalisinin 18%-i bu regionun payına düşür. Əlverişh coğrafi mövqeyi var. Quba-Xaçmaz regionu nəqliyyat baxı mın dan böyük imkanlara malikdir. Magistral dəmiryolunun və avtomobil yollarımn, habelə dənizə birbaşa çıxışı olması ərazidə istehsal sahələrini intensivləşdirmək və rayonlararası, eləcə də beynəlxalq iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirmək üçün çox əlverişli imkanlar yaradır. Azərbaycan Respublikasının ən perspektivh kurort rayonlarından olan Yalama-Nabran dəniz sahili zonası ərazisinin olduqca əlverişli təbii uzlaşması burada müalicə əhəmiyyətli sanatoriya və istirahət evlərinin, turist bazalarının yaradılmasına imkan verir. Respublikanın şimal-qərbində yerləşən Şəki-Zaqatala regionunun ərazisi faydalı qazıntılarla zəngindir. Respublikada ən böyük olan Filizçay polimetal filiz yatağı burada yerləşir. Respublikanın mis ehtiyatının ha mı sı - sink, qurğuşun ehtiyatının 97-99%-i, kükürd kolçedanının isə əsas hissəsi burada cəmləşmişdir. Burada rəngarəng qeyri-fıliz faydalı qazıntıları, çoxlu terminal bulaqlar vardır ki, bunlardan İlisu bulaqları fərqlənir. Yeyinti sənayesi əsasən Şəki yeyinti kombinatı, meyvə-tərəvəz koserv zavodları, Nij fındıq zavodu, Zaqatala fındıq zavodu, çay fabriki, Şəki ət kombinatı ilə təmsil olunmuşdur. Bu müəssisələrin yerli xammal bazasında işləmək imkanları vardı. Əvvəllər burada istehsal olunan məhsullar respubhkanın digər rayonlarına göndərilirdi. Şəki-Zaqatala regionunda AİZ yaradılması imkanlarını göstərərkən Şəkinin qədim ticarət mərkəzi olmasını, əhalisinin ticarətə meyilliliyini, iqtisadiyyatın sabitləşməsi üçün xarici investisiya elmi- texniki, kadr, texnoloji yardıma ehtiyac olduğunu, son illər qəbul edilmiş qanunlar, normativ aktları ilə bazar iqtisadiyyatına keçid üçün əlverişli şərait yaranmağa başladığını nəzərə almamaq o lm az. Bu baxımdan, Şəki-Zaqatala azad ticarət zonası, ixrac yönümlü aqrar sənaye istehsal zonası yaradılması imkanı olduğunu qeyd etmək olar. Ümumiyyətlə, hər bir regionda hansı növ AİZ yaradılması onun məqsədi, vəzifələri və funksiyaları regionun konkret şəraitindən asılı ola bilər. , Naxçıvan MR respubhkanm AİZ yaradılmasına geniş imkanı və ciddi ehtiyacı olan regionlarından biridir. Onun istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin tarixi inkişaf xüsusiyyətləri, hazırkı vəziyyəti, coğrafi mövqeyi, nəqhyyat şəraiti, təbii resursları və onlardan istifadədə yaranmış meyillər bu regionda AİZ yaradılmasını mümkün və zəruri edir. Yüklə 1,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|