Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları
Ərazi maliyyəsinin mahiyyəti və rolu
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.3.Ərazi maliyyəsinin mahiyyəti və rolu
20-ci əsrdə dünyanın hər yerində dövlət quruluşu və idarəetmənin demokratik prinsiplərinin inkişafı sürətləndi. Bir çox ölkələrdə dövlət quruluşunun zəruri demokratik elementi yerli özünüidarələr yarandı və onun da mahiyyəti ondan ibarətdir ki, idarəetməni əhali özü sərbəst seçdiyi nümayəndəli orqan tərəfindən həyata keçirir. Regional idarəetmə və icra orqanları onlara həvalə olunmuş vəzifləri yerinə yetirmək üçün əmlak və maliyyə-büdcə hüquqları da alırlar. Demokratiya şəraitində dövlətin maliyyə sisteminin ən vacib tərkib hissələrindən biri də regionun maliyyəsidir və regionun maliyyəsi regional büdcələri əhatə edir, müvafiq ərazinin tələbatı n ı n ödənilməsi üçün istifadə edilir. Regional büdcələr əhaliyə sosial-mədəni xidmət ilə bağlı olan geniş tədbirlər dairəsinin maliyyələşdirilməsini təmi n edir. Beləliklə, ərazi maliyyəsi-ərazilərin iqtisadi və sosial inkişafı məqsədilə milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsünü təmin edən iqtisadi münasibətlər sistemidir. Axırıncı onilliklər ərzində bir çox ölkələrdə iqtisadi və sosial proseslərinin regionlaşması müşahidə olunur. Bu proseslərin idarə olu n ması vəzifələri getdikcə daha çox mərkəzi dövlət orqanları səviyyəsindən regional orqanlara keçir. Ona görə də regionun maliyyəsinin rolu güclənir, onun istifadə sferası isə genişlənir. Regionun maliyyəsinin həcmi artır və hətta bir çox ölkələrdə dövlətin maliyyə ehtiyatlarının ən çox hissəsinə çevrilir. T.V.Brayçeva qeyd edir ki, «Mahyyə-məcmu ictimai məhsulun bölgüsü və təkrar bölgüsü prosesində pul fondları ilə bağh olan impe- rativ xarakterli pul münasibətləri sistemidir.Maliyyə sistemi və münasibətlərinin yaranmasının səbəbləri və funksiyaları aşağıdaklardır: 1. Dövlət aparatının yaranması; 2. Əmtəə-pul münasibətləri n i n inkişafı; 3. Pul formasında müxtəlif vergi və ödəmələrin formalaşması. Maliyyə siyasətinin funksiyaları aşağıdakılardır: a) pul vəsaitlərinin xüsusi fondlarda toplanması; b) bu fondlardan istifadə edilməsi; c) bütün pul vəsaitlərinin hərəkətinə nəzarət. Dövlətin maliyyə siyasəti iki qarşıhqlı prosesi əhatə edir: 1. Mahyyə resurslarımn dövlət idarəetmə qurumunda toplanması; 2. Maliyyə vəsaitlərinin dövlət tərəfindən həyata keçirilən müxtəlif sosial- iqtisadi proqramlara və tədbirlərə sərf edilməsi. Bu proseslərin biri dövlətin gəhrlərini, digəri isə xərclərini əks etdirir. 3. Dövlət regionun mahyyəsi vasitəsilə aktiv sosial siyasəti həyata keçirir. Regional hakimiyyət orqanlarına yerli büdcələri formalaşdırmaq üçün vəsait ayırmaqla, dövlət bələdiyyədə xalq təhsili, səhiyyə, əhaliyə kommunal xidməti, tikinti və yolların saxlanması kimi məsələlərin maliyyələşməsini təmin edir. Yerli büdcədən mahyyələşən tədbirlərin dairəsi getdikcə genişlənir. Yerli büdcələrin vəsaiti hesabına yalnız ümumtəhsil məktəbləri deyil, həm də ali və orta ixtisas təhsili məktəbləri, iri səhiyyə obyektləri, daxili təhlükəsizhk, qanunvericilik, ətraf mühitin qorunması sahəsindəki tədbirlər də maliyyələşdirilir. Regionların mahyyəsi vasitəsilə dövlət tarixi, coğrafi, hərbi və digər səbəblərdən öz iqtisadi və sosial inkişaf səviyyəsinə görə başqa regionlardan geri qalan ərazilərin iqtisadi və sosial inkişafının bərabərləşdirilməsini həyata keçirir. Bu cür geriqalmaları aradan qaldırmaq məqsədilə regional proqramlar hazırlanır. Bu proqramların həyata keçirilməsi üçün vəsaitlər müvafiq inzibati ərazi vahidlərinin büdcələrinin gəlir mənbələri, həmçinin yuxarı büdcələrin vergiləri hesabına formalaşır. Bu zaman yerh büdcələrə dövlət büdcəsinin vergilərindən ayırmalar və subvensiyalar, yəni yuxarı büdcələr tərəfi n dən müəyyən məqsədlər üçün (səhiyyənin inkişafı, yol tikintisi, kommunal obyektlər və s.) maliyyə resurslarımn aynhnası nəzərdə tutulur. 4. Ərazi maliyyəsini həm də ərazinin iqtisadi və sosial inkişafı üçün istifadə olunan pul vəsaitlərinin məcmusu kimi xarakterizə etmək olar. Regionun maliyyəsinin əsas inkişaf istiqaməti sosial və qismən də istehsal infrastrukturunun maliyyələşməsindən ibarətdir. Onun maliyyələşməsinin əsas mənbələri büdcə ayırmaları və təsərrüfat subyektlərinin (müəssisələrin, təşkilatların) vəsaitləridir. Ərazi maliyyəsinin əsas tərkib hissəsi regional büdcələrdir, ffa- zırkı şəraitdə regional hakimiyyət orqanları regionların kompleks inkişafını, onların tabeliyində olan ərazilərdə istehsal və qeyri-istehsal sahələrin proporsional inkişafını təmin etmək kimi mühüm vəzifələri yerinə yetirməlidir. Onların iqtisadi və sosial sahədə koordinasiya funksiyaları xeyli genişlənir. Bu amillər regional hakimiyyət orqanlarının maliyyə bazasının genişləndirilməsini və möhkəmləndirilməsini,regional maliyyə resurslarının əmələ gəlməsi və istifadəsi ilə bağlı, habelə ərazi maliyyə resursalmm formalaşması və istifadəsi metodlarının təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar bir sıra problemlərin həllini zəruri edir. Regionun maliyyəsinin digər tərkib hissəsi - təsərrüfat subyektlərinin vəsaitləridir: -bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisələrin maliyyə resursları (bir qayda olaraq buraya kommunal müəssisələr aid edilir); -müəssisələrin, firmaların, təşkilatların sosial-mədəni və mənzil- kommunal obyektlərinin maliyyələşdirilməsinə yönəldilən maliyyə resursları. Öz işçilərinə sosial yardım göstərmək məqsədilə təsərrüfat subyektləri yaşayış binaları və mənzillər, məktəbəqədər uşaq tərbiyə müəssisələri və istirahət obyektləri tikir və ya alırlar. Bizim ölkədə yeni şəhərlərdə, xüsusilə də tikilməkdə olan müəssisələrin bazasında yaranmış şəhərlərdə demək olar ki, bütün sosial infrastruktur sahələri müəssisələrin tabeliyində olması xarakterikdir. Buna görə də regionun maliyyəsinin tərkibində, adətən müəssisələrin sosial inkişafa yönəldilən vəsaiti daha çox xüsusi çəkiyə malik olur. Ərazi maliyyəsinin digər bir vacib hissəsi regional büdcədənkənar fondlardır. Bu fondlar müəssisələrin və əhalinin könüllü ayırmaları və payları, xüsusi yığımlar və s. mənbələr hesabına formalaşır. Büdcədənkənar fondlar əksər hallarda məqsədli xarakter daşıyır. Azərbaycan Respublikasının inkişafının indiki mərhələsində təsərrüfat və mədəni quruculuqda regional hakimiyyət orqanlarımn rolu daima artır. Onlar tabeçiliklərində olan ərazidə təsərrüfat və sosial-mədəni quruculuğa rəhbərhk sahəsində geniş hüquqlara malikdirlər, yaşayış binalarının tikintisinə və səhiyyəyə rəhbərlik edir, şəhər və kəndlərin abadlaşdırılması ilə bağlı tədbirlər həyata keçirirlər, yol tikintisi sahəsində işləri təşkil edirlər. Bununla belə, ərazi, icra və nümayəndəh orqanlarının yerlərdə cəmiyyətin iqtisadi və mənəvi inkişafı ilə bağlı yaranan məsələlərin hə ll i n də rolunu artırmaq zəruridir. Bu isə həmin hakimiyyət orqanlarının hüquqlarının genişləndirilməsini və mədəni-maliyyə bazasımn inkişafını tələb edir. Qanunda regional hakimiyyət orqanları ilə onların ərazisində yerləşən müəssisələrin arasındakı qarşılıqlı münasibətlər qaydaya salınmışdır. Bu münasibətlər qarşılıqlı müqavilə əsasında qurulur. Bütün müəssisələr öz mənfəətinin bir hissəsini yerli büdcəyə verməli, öz vəsaitləri ilə yerrli büdcənin formalaşmasında iştirak etməlidirlər. Regionların yerli hakimiyyət orqanlarına yuxarı hakimiyyət orqanları ilə razılaşdırılmadan ərazinin tələbatını ödəmək üçün müəssisələr yaratmaq, onların fəaliyyətinin istiqamətini dəyişmək, yerh təsərrüfatları idarə etmək üçün regiondaxili və regionlararsı, sahədaxih və sahələrarası orqanlar yaratmaq hüquqları verilmişdir. Qanunda yerli hakimiyyət orqanlarının planlaşdırma və maddi- texniki təchizat sahəsində hüquqları da müəyyən edilmişdir. Regionların yerli özünüidarə hakimiyyət orqanları onlara verihniş səlahiyyət daxilində ərazilərin sosial-iqtisadi inkişafı planlarını işləyib hazırlayırlar. Bu zaman yuxarı hakimiyyət orqanların planlarımn formalaşmasına və yerinə yetirilməsinə müdaxiləsinə yol veri lm ir. Yerli regional hakimiyyət orqanlarımn yeni hüquqları içərisində onların xarici iqtisadi əlaqələrdə iştirak hüquqlarını qeyd etmək vacibdir. Bu cür əlaqələr hə min hakimiyyət orqanları tərəfindən valyuta ilə özünüödəmə prinsipi əsasında həyata keçirilir. Eyni zamanda, regional hakimiyyət orqanları onların ərazisində yerləşən müəssisələrin xarici iqtisadi əlaqələrinin genişlənməsinə, ixrac bazasımn inkişafı sahəsində rəqabətqabiliyyətli məhsulların istehsalının, iş və xidmətlərin inkişafına köməklik göstərirlər. «Bələdiyyələrin statusu haqqmda» Azərbaycan Respublikasının Qanununda yerli özünüidarənin maliyyəsi haqqında məsələlər ayrıca bir bölmədə qeyd edilmişdir ki, burada bir sıra yeni müddəalar təsbit olunmuşdur. Yerli özünüidarənin maliyyə ehtiyatlarımn tərkibi müəyyən edilmişdir. Bu resurslar regional orqanların büdcə və büdcədənkənar vəsaitləri, kredit vəsaitləri, özünüidarənin valyuta vəsaitləri hesabına formalaşır. «Bələdiyyələrin statusu haqqmda» Azərbaycan Respublikasının Qanununda bələdiyyələrin maliyyə və kredit fəaliyyətinin tənzimlənməsi məsələlərinə xüsusi fikir verilmişdir. Qanunun 46-cı maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikası qanunlarına uyğun olaraq bələdiyyələr, bələdiyyə bankları və digər maliyyə-kredit idarələri yarada bibrbr. Lakin maliyyə, xüsusilə də maliyyə bazarının inkişafının müasir vəziyyəti bələdiyyələrin maliyyə mənbələrinin formalaşmasında qiymətli kağızların rolunu məhdudlaşdırır. Bələdiyyələrin maliyyə fəaliyyətində qiymətli kağızların belə mövqeyini onunla izah etmək olar ki, bir tərəfdən qiymətli kağızlar bazarının özü məhdudluq xüsusiyyətinə malikdir, digər tərəfdən isə bələdiyyələrlə bəzi idarəetmə orqanları arasında səlahiyyət bölgüsündə dəqiqlik yoxdur. İqtisadi proseslərin dinamikliyi baxımından Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazasının təhlili göstərir ki, mövcud reallıq dəyişib bilər. Belə ki, bazar iqtisadiyyatını quran və dünya iqtisadiyyatına sürətlə inteqrasiya olunan nəzəri cəhətdən bu cür ehni yanaşma praktiki fəaliyyətdə də öz əksini tapır. Ölkə, dünya maliyyə sistemindən, qiymətli kağızlar bazarından kənarda qala bi lm ir. Müasir dövrdə sahibkarların ağır vəziyyətə düşməsi, yeni müəssisələrin ləng yaranması, mövcud müəssisələrin isə fəaliyyətləri n i n məhdudlaşması vəsait çatışmazlığı ilə əlaqədardır. Vəsait çatışmazlığı hətta bəzi müəssisələrin fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa məcbur edir. Bələdiyyələr öz maliyyəsini həm müvafiq bələdiyyə ərazisində, həm də onun hüdudlarından kənarda fəaliyyət göstərən və Azərbaycan Respublikasının rezidenti olan kredit təşkilatı ilə qarşılıqlı əlaqəli şəkildə təşkil edirlər. Bələdiyyələrlə kredit və sığorta təşkilatları arasında qarşılıqlı münasibətlər müqavilə əsasında həyata keçirilir. Yerli özünüidarəetmə orqanları yerli maliyyənin və maliyyə- kredit təşkilatlarının inkişafını stimullaşdırır. Maliyyə siyasətinin mahiyyəti iqtisadi ədəbiyyatlarda müxtəlif formalarda şərh edilir. Adətən maliyyə siyasəti maliyyə sistemi vasitəsilə həyata keçirilən tədbirlərin məcmuu ki mi qiymətləndirilir. Lakin göstərmək lazımdır ki, bu tədbirlər mahyyə siyasətini bütünlükdə əhatə edə bilməz, onlar yalnız bu siyasətin həyata keçirilməsi aktları kimi çıxış edirlər. Maliyyə siyasəti bu tədbirlərin həyata ke çirilməsindən qabaq formalaşır və göstərilən maliyyə tədbirləri vasitəsilə həyata keçirilir. Buna görə də maliyyə siyasətini iqtisadi strategiyanın həyata keçirilməsinə yönəldilən tədbirlərin məcmuu kim i qiymətləndirmək lazımdır. Maliyyə siyasəti hər şeydən əvvəl müəyyən bir iqtisadi məqsədlərə çatmaq üçün maliyyədən istifadə olu n ması prosesidir. Dövlət makroiqtisadi məqsədlərə - iqtisadi tarazlığın təmin edilməsinə, iqtisadi artıma, sosial-iqtisadi inkişafın reallaşdırılmasma çatmaq üçün müxtəlif maliyyə vasitələrindən istifadə edir. Maliyyə siyasətinin əsas məqsədi - maliyyə ehtiyatlarının həcmini və istifadəsinin səmərəliliyini artırmaqdan ibarətdir. Maliyyə siyasətinin vacib fəaliyyət istiqamətlərindən biri də maliyyə ehtiyatlarını istehsal sahələri arasında düzgün bölüşdürməklə onlardan səmərəli istifadəni təmin etməkdir. Qanunda ilk dəfə olaraq qeyd edilmişdir ki, müvafiq ərazilərdən yaranan və istifadə olunan maliyyə resusrlarmm həcminin müəyyən edilməsi üçün regional hakimiyyət orqanları tərəfindən ümumi ərazi maliyyə balansı tərtib olunur. Bununla əlaqədar dövlət və ictimai orqanlar, müəssisələr və təşkilatlar müvafiq ərazi mahyyə balansımn tərtib olunması üçün zəruri məlumatları yerli özünüidarələrə təqdim etməyə borcludurlar. Qanunda regional hakimiyyət orqanları tərəfindən yerli büdcənin təsdiq olu nm ası və istifadə edihnəsi, yuxarı orqanlann büdcə məsələlərinə qarışması həddi haqqında vacib müddəa təsbit olunmuşdur. Ümumregional tədbirlərin maliyyələşdirilməsi üçün müəssisələrin və regional hakimiyyət orqanlarının maliyyə resusrlarmm birləşdirilməsi, büdcədənkənar fondların maliyyə resurslarının, həmçinin valyuta fondları n ı n yaradılması və istifadəsində regional orqanların hüquqları qanuni olaraq ilk dəfə təsdiq olunmuşdur. Yüklə 1,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|