Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.1.Region iqtisadiyyatının kompleks inkişafının mahiyyəti, zəruriliyi və ilkin şərtləri
|
Mövzu4:REGİON İQTİSADİYYATININ KOMPLEKS İNKİŞAFININ TƏNZİMLƏNMƏSİ 4.1. Region iqtisadiyyatının kompleks inkişafının mahiyyəti, zəruriliyi və ilkin şərtləri 4.2. İstehsal komplekslərinin formaları 4.3. İstehsalın ixtisaslaşdırması planı və onun göstəriciləri 4.4. İstehsalın kompleks inkişafı planının göstəriciləri 4.5.Regional inkişafın hüquqi tənzimlənməsi 4.1.Region iqtisadiyyatının kompleks inkişafının mahiyyəti, zəruriliyi və ilkin şərtləri Bazar iqtisadiyyatına keçidin müasir dövrü həm iqtisadi və həm də sosial inkişaf baxımından çətin və mürəkkəbdir. Bu çətinlik Azərbaycan Respublikasının iqtisadi müstəqilliyinə qədəm qoyduğu gündən keçmiş SSRİ-nin tərkibində olmuş digər repsublikalarla əlaqələrin birdən-birə kəsilməsi, keçmişdən mövcud olan sahələrarası və məhəlli təsərrüfat əlaqələrinin pozulması, nəhayət qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərmiş müəssisələrin (birliklərin) istehsal prosesindən çıxması olmuşdur. Digər tərəfdən istehsalın tamamilə aza lm ası (bütün sahələrdə), inflyasiyanın sürətlənməsi də vəziyyəti çətinləşdirmişdir. Yalnız yeni təsərrüfat formalarının meydana gəlməsi ilə əlaqədar 1994-cü ildən başlayaraq müəyyən sahələrdə irəliləyiş ohnuşdur. Azərbayçan Respublikası Konstitusiyasının tələblərinə müvafiq qəbul olunmuş qanunların, qanunvericilik aktlarının, sərəncamların və göstəricilərin müddəalarına müvafiq olaraq 1995-ci ildən başlayaraq Respublikada bir tərəfdən özəlləşdirilmiş, digər tərəfdən isə yeni müəssisələrin tikilməsi hesabına xüsusi, kollektiv mülkiyyətə məxsus yeni tipli müəssisələr yaranmış, aqrar islahatların həyata keçirilməsi hesabına isə kiçik müəssisələr, fermer (kəndli) təsərrüfatları, kollektiv təsərrüfatlar və sair yarammşdır. Qeyd etmək lazımdır ki, sənayedə, kənd təsərrüfatında, nəqliyyatda həyata keçirilmiş islahatlar uzun dövr ərzində mövcud olmuş, özünü doğrultmuşdur. İstehsal müəssisələri ilk tədarük, emal müəssisələri arasında qarşıhqh mənafe birliyinə əsaslanan əlaqələr yoxdur, istehsalçı (kəndh, fermer) qabaqcadan bilmir ki, onun məhsulunun alıcısı kimdir və ki m onun fəahyyətinə təminat verəçəkdir. Əvvəllər kolxoz (sovxoz) dövründə kənd təsərrüfatı texnikası, təchizatı və s. şəkildə əlaqələr var idi və istehsalçı yeni məhsul yetişənə qədər avans şəklində tədarük təşkilatından vəsait, rayon təmir-texniki stansiyasından isə ehtiyat hissələri, tex n iki vasitələr, kimya birliyindən gübrələr, bitkiləri mühafizə vasitələri, dərmanlar və s. alırdı. İndi bu cür əlagələr yoxdur. Regionlarda iqtisadi və sosial inkişafın kompleks planlaşdırılması Azərbaycanda 60-cı illərdən yayılmağa başlanrmşdı. Həmin dövrdə regionların iqtisadi və sosial inkişafında gərgin fərqlər var idi. Regionların bəzilərində adambaşına düşən real gəür, pərakəndə mal dövriyyəsi, mənzil sahəsi, puUu xidmətlər və s. həm respubhka üzrə orta səviyyədən, həm də qonşu regionlardan xeyli aşağı idi. Belə vəziyyət 1990-cı ildən sonra daha sürətlə özünü göstərməyə başlamışdı. 1991-1994-cü illərdə istehlak qiymətlərin indeksi 1800 faizə yaxmiaşrmş və 1995-ci ildən isə düşməyə meyil etmişdir. Əhalinin yaşayışı üçün tam zəruri ərzaq məhsullarında bu indeks daha yüksək olmuşdur. Azərbaycan Respublikası zəngin təbii ehtiyatlara malik, 9 təbii- iqlim şəraiti olan bir dövlətdir. Hazırda onu düşdüyü ağır iqtisadi- sosial vəziyyətdən çıxarmaq üçün hərtərəfli, elmi cəhətdən əsaslandırılmış kompleks tədbirlər planını, respublika iqtisadiyyatının inkişaf konsepsiyasını işləyib hazırlayaraq həyata keçirir. Bu problemi dərindən təhhl etmək, əvvəlki illərin təcrübəsini nəzərdən keçirmək, imkanları araşdırmaq laz ım dır. Vəziyyətdən çıxmaq üçün Respublikanın regionlarının xüsusiyyətlərini, ixtisaslaşma i m kanlarım nəzərə alaraq onların kompleks inkişaf problemlərini həll etmək lazım idi. Əlbəttə, özəlləşdirmə, aqrar islahatların həyata keçirildiyi indiki şəraitdə Respublikada və onun regionlarında kompleks inkişaf problemlərini həll etmək çox çətindir. Belə ki, bu islahatların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar ixtisaslaşma sistemi, təsərrüfatlararası əlaqələr pozulmuşdur. Lakin buna baxmayaraq istehsah inkişaf etdirmək, onun səmərəliliyini yüksəltmək və əhalinin sosial problemlərini həll etmək üçün iqtisadi və sosial inkişafın kompleks tənzimlə n məsi vacibdi. Mühüm şərtlərdən biri olan kompleks inkişafın tənzimlənməsi metodikası, onun hüquqi əsasları haqqında metodik tövsiyələr hələlik yoxdur. 1977, 1978 və 1980-ci illərdə yazılmış metodik tövsiyələr ictimai mülkiyyətin üstün inkişaf etdiyi dövrə aid idi. İndi isə yeni bazar strukturları, bazar münasibətləri, bölgü və yenidənbölgü münasibətləri yaranmış və bunlara uyğun da metodik tövsiyələr lazımdı. Bu tövsiyələrdə sahə və region tənzimlə n məsinin əlaqələndirilməsi, kom pleks inkişafın göstəriciləri, onların hesablanması qaydaları öz əksini tapmalıdı. Regionların iqtisadi və sosial inkişafının kompleks tənzimlənməsi vasitəsilə sosial proseslərin duşunuhnuş şəkildə idarə edilməsi işi həyata keçirilir. Təsərrüfat mexa nizmin i n digər elementləri (regionun idarə edilməsinin təşkilat strukturu, özünüidarəetmə, iqtisadi həvəsləndirmə və s.) ilə yanaşı kompleks planlaşdırma həmin regionda qarşıya qoyuhnuş uzunmüddətli və cari məqsədlərə nail ohnağı tə min edir. Regional təsərrüfatçılıq şəraitində kompleks tə nz i ml ənmə nin mühüm rolu həmin idarəetmə növünün mahiyyəti ilə müəyyən edilir. Bu, vahid xalq təsərrüfatı kompleksinin tərkib hissəsi kimi regionun iqtisadi və sosial inkişafı plamnda mühüm sürət və proporsiyalarm, inkişaf istiqamətlərini yerinə yetirməyə yönəldilmiş tədbirlərin seçilməsi və həyata keçirilməsi mexanizmidir. Regionun iqtisadi və sosial inkişafı planlarında respublika və muxtar respublika nazirlər kabinetinin, vilayət, rayon və şəhər içra hakimiyyətlərinin tabeliyində olan təsərrüfatların, yuxarı təşkilatların tabehyində olan təsərrüfatların planları ayrıca qeyd olunur və bütövlükdə regionun əsas göstəriciləri verilməlidir. Bundan əlavə yerli tikinti materialları, xalq istehlakı malları istehsalı, mənzil- kommunal təsərrüfatı və mədəni-məişət quruculuğu üzrə icmal planlar da işlənib hazırla nm alıdır. Plana əvvəlki dövrə aid təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və planın mühüm bölmələri üzrə əsas göstəricilərə dair aparıcı, mövcud çatışmazlıqları aradan qaldırmaq üçün tədbirlər, habelə ərazinin kompleks inkişafının əsas istiqamətlərinə dair təkliflər əlavə olunur. Regionların iqtisadi və sosial inkişafının kompleks tənzimlənməsinin məqsəd və vəzifələrinə nail olması ərazi planlaşdırma obyektlərinin özlərinə məxsus planların strukturuna uyğun gəlir. Belə ki, regionarm iqtisadi və sosial inkişafı planlarında müvafiq normativ sənədlərlə birlikdə aşağıdakı bö lm ələrin verilməsi məsləhət görülür. - xalq təsərrüfatı sahələrinin inkişafı; - xidmət sahələrinin inkişafı; - regionun resurslarından səmərəli istifadə edilməsi; - sosial inkişaf üzrə kompleks tədbirlər (içcmal bölmə). Sosial inkişaf üzrə kompleks tədbirləri əhatə edən icmal bölmədə ümumi region əhəmiyyəti olan tədbirlər əks etdirilir. Belə kompleks tədbirlərə daxildir: - əhalinin artımı və sosial-demoqrafik strukturu; - işsizlyin aradan qaldırılması və ya azaldılması, məşğuliyyət, əməyin məzmunu və şəraitini yaxşılaşdıran, işçilərin mədəni-texniki səviyyəsinin yüksəldilməsini təmin edən göstəricilər; - əhahnin ümumi və mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi; - əhahnin gəhrlərinin xidmətlərlə üzləşması səviyyəsini nəzərə alaraq bazar şəraitinə müvafiq mənzil, mədəni-məişət şəraitini, səhiyyə xidməti və s. tədbirləri. Kompleks iqtisadi və sosial inkişaf planlarımn işlənib hazırlanması təcrübəsi daim təkmilləşir və bununla da onun qarşısında duran vəzifələr dəyişilir. Hal-hazırda regionların iqtisadi və sosial inkişafı mürəkkəb planlar sistemi vasitəsilə həyata keçirilir, hər şeydən əvvəl regionda yerləşən inzibati vahidlərin, həmçinin də xalq təsərrüfatı sahələrinin perspektiv və cari planları, həm də bu planların tərkibində sosial inkişaf üzrə kompleks tədbirlərə dair icmal bölmələr işlənib hazırlanır. Bu planların hər biri n i n öz məqsədli planlaşdırma istiqamətləri, obyektləri və sübyektləri vardır. Bununla əlaqədar regionun iqtisadi və sosial inkişafımn müxtəlif cəhətlərini qaydaya salan planlararası qarşıhqlı əlaqələrin təmin edilməsi zəruriyyəti meydana gəhr. Belə əlaqələr regionun iqtisadi-sosial inkişafının kompleks planları vasitəsilə yaradıla bilər. Yal nı z iqtisadi və sosial inkişafın kompleks planları əsasında region həyatımn bütün tərəflərini hərtərəfli təhhl etmək, bu və ya digər iqtisadi və sosial problemləri aşkara çıxarmaq və onların həlh yoUarmı tapmaq olar. Regionun iqtisadi və sosial inkişafımn kompleks planlarını işləyib hazırlamaq və həyata keçirməklə həmin ərazidə yerləşən inzibati vahidlərin, müəssisələrin qüvvə və vəsaitini səmərəh birləşdirmək, qarşıhqlı əlaqələri möhkəmlətmək olar. İqtisadi sosial inkişafın kompleks planlaşdırılması və ya digər regionda iqtisadi və sosial məsələlərin həlh xüsusiyyətlərini daha tam nəzərə ahnağa imkan verir. Son illər ərzində həm iqtisadi, həm də sosial sahələrin inkişafında müəyyən irəhləyiş ohnasma baxmayaraq istehsalın səmərəlilik səviyyəsinin aşağı düzməsi, uzun müddət sosial sahələrinin inkişafının ləng getməsi ilə əlaqədar xalqın həyat səviyyəsi aşağıdır. Kompleks planlaşdırma əhalinin həyat fəaliyyətinin bütün sferalarının: iqtisadi, sosial-siyasi, mənəvi sferalarımn qarşıhqlı əlaqələri və harmonik inkişafının sürətləndirilməsinə şərait yaradır. Kompleks planlar əmək kollektivlərinin istehsalı n inkişafının öz ümumi problemlərini həyata keçirmək səylərini səmərəh əlaqələndirməyə və onun səmərəliliyini yüksəltməyə, infrastrukturun inkişaf etdirilməsinə, asudə vaxtlarından səmərəli istiadə edilməsinə imkan yaradır, insanların istirahət şəraitini yaxşılaşdırmağa, fəhlə kadrları hazırlamağa, əməkqabiliyyətli əhalinin məşğulluğunun təşkil edilməsinə və s. şərait yaranır. İqtisadi və sosial inkişafın kompleks tənzimlənməsi regionlarda içtimai istehsalın iqtisadi səmərəlihyinin yüksəldilməsində sosial amillərdən daha tam istifadə edilməsini təmin edir. Bu amillərin rolu xüsusilə ölkənin xalq təsərrüfatında elmi-texniki tərəqqini təmin edən sahələrdə özünü göstərir. Regionun iqtisadi və sosial inkişafının kompleks tənz im lə nm əsi zəruriyyəti həmçinin də regionun iqtisadiyyatında səmərəli proporsionalının yaradılması və bütün mövcud resurslardan kompleks istifadə edilməsi nin vacibhyilə əlaqədardır. Əha linin kənd yerlərində mö h kəm sakinləşdirilməsi və kənddən şəhərə miqrasiyasının da dayandırılması zəruri şərtdir. Respublikanın İqtisadi müstəqilliyi şəraitində onun inzibati rayonlarının sürətlə inkişaf etdirilməsinə geniş imkanlar yaramr. Respubükanm inzibati rayonlarımn sosial inkişafı və həyat səviyyəsinin bərabərləşdiritməsi problemini kompleks həll e tm ək üçün aşağıdakı tədbirləri həyata keçirmək lazımdır: -yaranmış məntəqələrdə xüsusi, kollektiv, birgə, kiçik sənaye və tikinti mənətəqələri, kənd təsərrüfatı məhsulları emalı və konserv- ləşdirilməsi sexləri, kustar emalatxanalar və s. açmaqla respublika əhalisinin optimal məşğuhyyət səviyyəsinə nail olmaq; - sosial sferamn inkişafına resursların ayrılması işini yenidən qurmaq, dövlət maliyyələşdirilməsi ilə yanaşı müəssisələrin, təşkilatların, kəndli təsərrüfatlarının, əhahnin vəsaitindən geniş istifadə etmək; - kənd yerlərində yeni təsərrüfatçılıq metodlarını, optimal əki n sahələri strukturunu təşkil etməklə hər bir rayonda ərzaq məhsulları istehsalının artırı lm asına nail olmaq; - istehlak bazarında yaranmış gərgin vəziyyəti və həmçinin də is- tehlak mallarının pərakəndə satış qiymətlərinin və xidmətlərə tariflərin həddindən artıq artmasını nəzərə alaraq təcili minimum istehlak büdcəsini müəyyən etmək; - yaşayış minimumu xeyli aşağı olan rayonlarda mi nimum istehlak büdcəsinə müvafiq olaraq minimum əməkhaqqı, pensiya təminatı və stipendiyaların mi nimum məbləğini müəyyən etmək, onların respublika büdcəsindən ödənilməsini təmin etmək. Yüklə 1,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|