Mövzu Seçki hüququ və seçki sistemi

3. Seçki hüququnun əsas prinsipləri

Seçki hüququnun prinsipləri seçkilərin taninmasinin və gerçəkləşdirilməsinin elə şərtləridir ki, həmin şərtlər seçkiləri əsl xalq iradəsinin ifadəsi edir. Əksinə bu prinsiplərin pozulmasi seçkilərin legitimliyinə deməli həm də seçkili hakimiyyət orqanlarinin və yerli özünüidarə orqanlarinin legitimliyinə xələl gətirir. Seçki hüququ ümumi, bərabər, birbaşa, sərbəst, şəxsi və gizli səsvermə prinsipləriəsasinda həyata keçirilir. Bu prinsiplər demək olar ki, bütün demokratik dövlətlərin qanunvericiliyində təsbit olunan ümumiliklə qəbul olunmuş prinsiplərdir.

Ümumilik prinsipinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ölkə vətəndaşlarinin bütövlükdə hamisi seçki hüququna malikdir. Bu prinsip öz təbiətinə görə insanlarin hüquq bərabərliyi prinsipinin törəməsidir. Ümumilik prinsipi müxtəlif senzlərlə - yaş senzi, oturaqliq sensi, təhsil senzi, dini senzlə məhdudlaşdirila bilər. Yaş senzinin mahiyyəti yalniz qanunvericilikdə müəyyən olunmuş yaş həddinə çatmiş şəxslərin seçki hüququna malik olmasindadir. Bir qayda olaraq yaş senzi şəxsin fəaliyyət və hüquq qabiliyyəti ilə bağlidir. Yaş senzinin yuxari və ya aşaği həddinin müəyyən edilməsinə dair müxtəlif mövqelər vardir. Müasir dünya ölkələrində aktiv seçki hüququ üçün yaş senzinin həddi aşaği endirilməkdədir.

1992 – ci ildə aparilmiş araşdirmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, dünyanin 150 dövlətindən 109 – da aktiv seçki hüququ üçün müəyyən edilimş yaş senzi 18 yaş, bir qismində 19 – 21 (pribaltika ölkələrində), 4 ölkədə isə 16 yaş həddindədir (iran, kuba, nikaraqua,braziliya). Passiv seçki hüququ üçün yaş senzi bir qədər yüksəkdir. Ar – nin konstitusiyasina uyğun olaraq yaşi 35 – dən az olmayan vətəndaşlar prezident seçilə bilərlər. Türkiyə cumhur başkani seçilmək üçün minimum yaş həddi 50 yaşdan qəbul olunmuşdur.

AR – da bələdiyyə seçkilərində yaş senzi 21 yaş, milli məclisə deputat seçkilərində isə 25 yaş müəyyən edilmişdir. Hüquq ədəbiyyatinda ümumi seçki hüququnun senzlərindən biri kimi vətəndaşliq senzindən bəhs olunur. Müəyyən tarixi dövr üçün bu senz xüsusi əhəmiyyət kəsb etsədə hal hazirda bu məsələyə münasibət dəyişmək üzrədir. Artiq bir çox ölkələrdə, o cümlədən ar – da vətəndaşlarla yanaşi əcnəbilər və vətəndaşliği olmayan şəxslər qanunvericilikdə nəzərdə tutulan tələblərə cavab verdikdə aktiv seçki hüququndan, yəni seçkilərdə iştirak etmək və səs vermək hüququndan istifadə edə bilərlər. Belə ki, ar – da 5 ildən az olmayaraq daimi yaşayan vətəndaşlığı olmayan şəxslər Prezident seçkiləri, Milli Məclisə seçkilər, bələdiyyə seçkiləri və ya referendum zamanı səsvermədə iştirak edə bilərlər. Müvafiq bələdiyyənin ərazisində 5 ildən az olmayaraq yaşayan xarici ölkə vətəndaşları bələdiyyə seçkiləri zamanı səsvermədə iştirak edə bilərlər, bir şərtlə ki, onların vətəndaşı olduqları dövlətlərdə əcnəbilərin bələdiyyələrə seçkilər zamanı eyni hüquqları tanınmış olsun.

Oturaqlıq senzinin mahiyyəti ondadır ki, konkret ərazidə müəyyən müddətdə yaşamış şəxslərin seçki hüququ vardır. Bu senzin müəyyən edilməsində başlıca məqsəd ondan ibarətdir ki, seçkilərdə iştirak edən şəxs ərazi, əhali, onun problemləri, arzu və istəkləri barəsində təsəvvürə malik olsun. AR Konstitusiyasının 100 – cü maddəsinə görə AR – nın ərazisində 10 ildən artıq yaşayan AR – nın vətəndaşı AR – nın Prezidenti seçilə bilər.

Təhsil senzinin tələblərinə görə seçkilərdə yalnız müəyyən olunmuş həcmdə təhsilə malik olan şəxslər iştirak edə bilər. Təhsil senzi yalnız passiv seçki hüququnun reallaşdırılması ilə bağlı tətbiq olunur. AR Konstitusiyasının 100 – cü maddəsinə əsasən yalnız ali təhsilli namizəd Prezident seçilə bilər.