Mövzu Statistika elmi haqqında anlayış, onun predmeti və statistik fəaliyyətin təşkili

o 

və  z

1

-  əsas  və  hesabat  dövründə  məhsul  vahidinin  maya  dəyəri,  q

1

-  hesabat  dövründə  istehsal  edilmiş  məhsulun 

miqdarı. 

      Qiymətlər indeksində hesabat dövründə satılmış məhsulun miqdarı məhsulun maya dəyəri indeksində 

isə çəki kimi hesa-bat dövründə istehsal edilmiş məhsulun miqdarı götürülür. Bu indeks nəinki məhsulun 

maya dəyərinin neçə faiz azaldığını və  ya artdığını, eyni zamanda istehsala çəkilən xərclərin dəyişilməsi 

nəticəsində  müəssisələrin istehsal xərclərinə qənaətinin və  ya israfının mütləq məbləğini müəyyən etmə-

yə imkan verir. Müəssisələrin istehsal xərclərinin dəyişilməsi nəticəsində əldə etdikləri qənaətin və ya is-

rafın mütləq məbləğini müəyyən etmək üçün aqreqat maya dəyəri indeksi düsturunun sürətindən məxrə-

cini çıxmaq lazımdır, fərq mənfi ədəd alınarsa qənaəti, müsbət ədəd alınarsa israfın məbləğini göstərir. 

   Yuxarıda  qeyd  olunanlarla  bərabər  bu  indeksin  hesablanma-sında  bir  sıra  çətinliklərlə  rastlaşmalı 

oluruq. Pərakəndə qiymət indeksinə nisbətən məhsulun maya dəyəri indeksinin hesablan-masının mühüm 

xüsusiyyəti  onun  ciddi  məhsul  çeşidləri  əsa-sında  hesablanmasıdır.  Sənaye  məhsulları  istehsalının 

artması  və  onun  çeşidlərinin  sürətlə  dəyişməsi  məhsulun  maya  dəyəri  indeksinin  hesablanmasını  xeyli 

çətinləşdirir.  Məhsulun  maya  dəyəri  indeksi  plan  tapşırığı,  planın  yerinə  yetirilməsi  şəklində  hesablana 

bilər. Plan tapşırığı maya dəyəri indeksi aşağıdakı düsturla  

61 

 

                                                   ∑ z

pl 

q

pl 

 

                                        İ

z

 ═  ────── , 

                                                  ∑ z

o 

q

pl 

plan  tapşirığının  yerinə  yetirilməsini  xarakterizə  edən  maya  də-yəri  indeksi  isə  aşağıdakı  düsturla 

hesablanır. 

                                                   ∑ z

1 

q

1 

                                        İ

z

 ═  ────── ; 

                                                  ∑ z

pl 

q

pl 

 

Burada z

pl 

- istehsal olunan məhsulun maya dəyəri,                q

pl 

- plan üzrə istehsal ediləcək məhsulun miqdarıdır.  

    Plan  tapşırığının  yerinə  yetirilməsi  üzrə  məhsulun  maya  də-yəri  indeksinə  yalnız  ayrı-ayrı  məmulat 

üzrə  maya  dəyəri  pla-nının  yerinə  yetirilməsi  deyil,  həmçinin  plana  nisbətən  həqiqi  məmulat  çeşidində 

baş  vermiş  dəyişikliklərdə  təsir  göstərir.  Çe-şid  dəyişikliyinin  məhsulun  maya  dəyərinə  təsirini  aradan 

gö-türmək üçün bu indeksi plan çeşidləri əsasında hesablamaq məqsədəuyğundur. 

    Məhsulun aqreqat maya dəyəri indeksi ümumi indeksin əsas formasıdır. Aqreqat maya dəyəri indeksi 

fərdi  maya  dəyəri  in-deksi  əsasında  orta  maya  dəyəri  indeksinə  çevrilə  bilər.  Hesabi  orta  maya  dəyəri 

indeksinin düstııru aşağıdakı kimidir:  

                 

 

                                                   ∑ i

z  

z

o 

q

1 

  

                                        İ

z

 ═  ────── ; 

                                                    ∑ z

o

 q

1 

  

 

harmonik orta maya dəyəri indeksinin düsturu isə belə ifadə olunur:    

                                                     ∑

 

z

1 

q

1

 

 

                 

                      

 İ

z 

 ═  ────── ; 

                                                          

1 

                                                          ∑ ──

 

z

1 

q

1

 

                                                    

                

i

z

 

 

    

Təcrübədə  məhsulun  aqreqat  maya  dəyəri  indeksi  ilə  bərabər  harmonik  orta  maya  dəyəri  indeksinin 

düsturundan  da  istifadə  edilir.  Orta  maya  dəyəri  indekslərinin  nəticələri  aqreqat  indek-sinin  nəticəsinin 

eynidir, çünki orta indekslər aqreqat indeksi-nin çevrilmiş formasıdır.      

    Statistikada  hesablanan  mühüm  keyfiyyət  indekslərindən  biri  əmək  məhsuldarlığı  indeksidir.  Əmək 

məhsuldarlığının  səviy-yəsi  məhsulun  həcminin  onun  istehsalına  sərf  edilmiş  əmək  məsrəflərinə  nisbəti 

kimi müəyyən edilir.  

   Ərazi indekslərinin xüsusiyyətləri. Bir obyektin məlumatının digər obyektin məlumatı ilə (məsələn, bir 

müəssisənin  məluma-tının  digər  uyğun  müəssisənin  məlumatı  ilə,  bir  rayonun,  ölkə-nin  məlumatlarının 

digər rayon və ölkələrin məlumatları ilə müqayisəsi) müqayisəsi nəticəsində alınan nisbi göstəricilər ərazi 

indeksi  adlanır.  Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  müəssisə-lərin  və  rayonların  müstəqilliyinin  əhəmiyyətli 

dərəcədə  artma-sı  ilə  əlaqədar  olaraq  ərazi  indekslərinin  hesablanması  daha  mühüm  əhəmiyyət  kəsb 

etməyə  başlamışdır.  Sosial-iqtisadi  ha-disələrin  məkanda  müqayisəsi  mühüm  problemə  çevrilmişdir. 

Hazırda bir çox göstəricilərin ayrı-ayrı rayonlar üzrə hesablan-ması, onların məkanda müqayisə olunması 

zəruriliyini tələb edir. Göstəricilərin beynəlxalq miqyasda müqayisə edilməsi mühüm məsələlərdən birinə 

çevrilmişdir.  

     Ərazi  indekslərinin  hesablanmasında  çəkilərin  seçilməsi  mühüm  məsələdir.  Çəkilərin  seçilməsi 

tədqiqat  qarşısında  du-ran  məqsəd  və  vəzifədən  asılı  olaraq  həll  edilməlidir.  Statisti-kanın  təcrübəsində 

qəbul  edilmişdir  ki,  I  əlamətlər  indeksləş-dirilərkən  müqayisə  üçün  əsas  götürülən  obyektin  məlumatı 

(əsas  çəki),  II  əlamətlər  indeksləşdirilərkən  isə  təhlil  edilən  ob-yektin  məlumatı  (cari  çəki)  çəki  kimi 

götürülə  bilər.  Ərazi  in-deksləri  belə  hesablandıqda,  indeks  sistemləri  təşkil  oluna  bi-lər,  bunun  da 

nəticəsində  göstəricilərin  ümumi  dəyişilməsində  amillərin  rolunu  müəyyənləşdirmək  mümkün  olar. 

Nəzərə  al-maq  lazımdır  ki,  ərazi  indekslərində  müxtəlif  quruluşa  malik  olan  hadisələr  müqayisə  edilir, 

ona  görə  quruluş  müxtəlifliyinə  malik  olan  hadisələrin  çəkilərini  müəyyən  dərəcədə  neytrallaş-dırmaq 

lazımdır.  Bununla  əlaqədar  olaraq  ərazi  indekslərini  ay-rı-ayrı  rayonların,  sahələrin  quruluşu  əsasında 

müəyyənləşdi-rilən  standart  çəkilər  əsasında  hesablamaq  məqsədəuyğundur.  Ərazı  indekslərinin 

hesablanmasını iki rayonun və ölkənin dənli bitkilərinin məhsuldarlığı məlumatları əsasında izah edək.  

 

Cədvəl 5.18. Dənli bitkilərin məhsuldarlığı və əkin sahəsinin quruluşu. 

Dənli bitkilər 

I rayon 

II rayon 

respublika üzrə 

orta məhsuldarliq 

sentner 

əkin sahəsinin 

quruluşu 

orta məhsuldarliq 

sentner 

əkin sahəsinin 

quruluşu 

orta məhsuldarliq 

sentner 

əkin sahəsinin 

quruluşu 

62 

 

A 

Y

1 

Ə

1 

Y

2 

Ə

2 

Y

r 

Ə

r 

Yazlıq buğda 

13,5 

15 

11,0 

17 

12,0 

11 

Payızlıq buğda 

26,0 

75 

22,0 

72 

25,0 

70 

Qarğı-dalı 

35,0 

10 

32,0 

11 

33,0 

19 

Yekun 

23,83 

100 

21,66 

100 

23,33 

100 

   

 

 I rayonun əkin sahəsinin quruluşunu çəki kimi qəbul edərək II rayona nisbətən I rayonun məhsuldarlıq indeksi: 

  

 

              ∑ Y

1 

Ə

1 

    

13,5 · 15 + 26 · 75 + 35 · 10

      

2502,5

   

     

İ

y

 ═  ────── = ───────────────── =  ──── = 1,172 ( 117,2 %.) 

              ∑ Y

2 

Ə

1 

      

11 · 15 + 22 · 75 + 32 · 10

         

2135

  

  

 

 Ölkənin əkin sahəsinin quruluşunu çəki götürdükdə II rayona nisbətən I rayonun məhsuldarlıq indeksi: 

 

                 ∑ Y

1 

Ə

r 

    

13,5 · 11 + 26 · 70 + 35 · 19      2633,5

    

        

İ

y

 ═  ────── = ──────────────── =  ──── = 1,161 (116,1 %.)                                           

                 ∑ Y

2 

Ə

r 

      

11 · 11 + 22 · 70 + 32 · 19        2269

   

 

 

    Beləlikə,  I  rayonun  əkin  sahələrinin  quruluşunu  çəki  götür-dükdə  II  rayona  nisbətən  I  rayonda 

məhsuldarlıq  17,2  faiz,  öl-kənin  əkin  sahəsinin  quruluşunu  çəki  götürdükdə  isə  məhsul-darlıq  16,1  faiz 

çox  olmuşdur.  Buradan  aydındır  ki,  respubli-kanın  əkin  sahəsinin  quruluşu  II  rayona  nisbətən  I  rayon 

üçün daha əlverişlidir. 

    Bəzən  ikinci  əlamətlərin  indekslərində  müqayisə  edilən  ob-yektlərin  birinci  əlamətlərinin  məbləği 

əsasında  çəkidən  istifa-də  edilməsi  məqsədəuyğun  hesab  olunur.  Məsələn,  məhsuldar-lıq  indekslərində 

müqayisə edilən iki rayonun əkin sahəsinin cəmi çəki götürülə bilər. Fiziki həcm indekslərində məhsulun 

həcmini (birinci əlamət kimi) müqayisə edilən obyektlərin orta qiymətlərini çəki götürməklə  xarakterizə 

etmək mümkündür. Bir sıra hallarda çəki kimi bütün məcmu üzrə orta göstəricidən istifadə edilməsi təklif 

olunur.  Bəzən  çəki  kimi  iqtisadi  cəhət-dən  səmərəli  olan  quruluşun  götürülməsi  məqsədəuyğun  hesab 

edilir. 

Beynəlxalq 

müqayisələrdə 

ərazi 

indekslərinin 

hesablan-masında 

çəkinin 

düzgün 

müəyyənləşdirilməsinin  böyük  əhəmiy-yəti  vardır.  Burada  valyutanın  müqayisəsi  məsələsi,  təsərrüfatla-

rın  quruluşunun  müqayisəliliyi  və  müxtəlif  ölkələrdə  göstərici-lərin  hesablanması  metodologiyası  və  s. 

məsələlər mühüm əhə-miyyət kəsb edir. 

İndekslərin  qarşılıqlı  əlaqələri.

 

Müxtəlif  sosial-iqtisadi  hadi-sələr  arasında  sıx  əlaqə  və  asılılıq 

mövcuddur.  Həmin  hadisə-lərin  göstəriciləri  arasında  da  sıx  qarşılıqlı  əlaqə  və  asılılıq  vardır.  İndekslər 

vasitəsilə  mürəkkəb  hadisələrin  dəyişilməsi  öyrənilir.  Bununla  bərabər  indekslər  so-sial-iqtisadi 

hadisələrin  göstəriciləri  arasında  qarşılıqlı  əlaqə  və  asılılıqları  öyrənməyə  də  imkan  verir.  Ona  görə  də 

indeks  nəzə-riyyəsində  indekslərin  qarşılıqlı  əlaqələri  haqqında  məsələ  mü-hüm  problemlərdən  biridir. 

Sosial-iqtisadi  hadisələrin  kifayət  qədər  mürəkkəb  olması,  onların  arasında  qarşılıqlı  əlaqə  və  ası-

lılıqların çoxtərəfli mövcud olması ona gətirib çıxarır ki, ayrıca götürülmüş göstərici hadisənin ancaq bir 

tərəfini  xarakterizə  edə  bilər.  Ancaq  indekslər  və  göstəricilər  sistemi  hadisələrin  inkişaf  prosesini 

hərtərəfli öyrənməyə imkan verir. 

 Sahə  və  yaxud  iqtisadi  fəaliyyət  sahələri  miqyasında  bütöv-lükdə  indekslərin  qarşılıqlı  əlaqələrinin 

böyük  əhəmiyyəti  var-dır.  Lakin  bu  zaman  indekslər  sistemi  elə  qurulmalıdır  ki,  in-dekslərin  qarşılıqlı 

əlaqələri  hadisələr arasında real  mövcud olan  iqtisadi əlaqələri  ifadə edə  bilsin. Belə  bir qarşılıqlı  əlaqə 

bu  və  ya digər hadisələrin  inkişafını  müəyyən  edən amilləri ölçməyə  imkan  verə  bilər. Belə  ki,  istehsal 

olunmuş məhsulun həcmi əmək məhsuldarlığının səviyyəsinin məhsul istehsalına sərf edilmiş vaxta olan 

hasilinə  bərabərdir.  Ona  görə  də  məhsu-lun  həcmi  indeksi  və  əmək  məhsuldarlığı  indeksləri  elə  qurul-

malıdırlar ki, onlar qarşılıqlı əlaqə şəklində uzlaşa bilsinlər. Bu indeks sistemində sərf edilmiş iş vaxtının 

dəyişilməsi  əlaqələn-dirici  həlqə  rolunu  yerinə  yetirir.  Bu  indekslərin  qarşılıqlı  əla-qələrini  aşağıdakı 

kimi göstərmək olar:  

 

                                      ∑ q

1

 

p

o 

    ∑ q

o  

p

o         

    ∑ T

1

       ∑ q

1

 

p

o

 

               İ

q

 ═ İ

y 

·

 

İ

t

  =     ──── : ────     x ─── = ──── ; 

                                           ∑ T

1

            

 ∑ T

o 

           ∑ T

0 

      ∑ q

o  

p

o   

              ∑ q

1 

p

o

 

Burada:  ──── - məhsulun fiziki həcm indeksi, 

              ∑ q

o  

p

o  

 

∑ T

1 

/ ∑ T

0

 - əmək məsrəfi indeksidir.  

           ∑ q

1 

p

o 

  ∑ q

o  

p

o

 

          ──── : ────  - əmək məhsuldarlığı indeksi. 

63 

 

             ∑ T

1         

 ∑ T

o 

                 

 

Bu indekslər belə də vazıla bilər: 

                                  ∑ q

1 

t

0 

     ∑ t

0  

q

1          

∑ T

1

     

                                    ──── = ────  x ───  ; 

                                      ∑ q

0 

t

0       

∑ t

1  

q

1 

      ∑ T

0 

  

   

 

Birinci  kəsr  vaxt  normativi  əsasında  hesablanan  məhsulun  fiziki  həcm  indeksidir,  ikinci  kəsr  vaxta 

görə əmək məhsuldar-lıgı indeksidir, üçüncü kəsr isə əmək məsrəfi indeksidir.  

İndekslərin  qarşılıqlı  əlaqəsi  ayrı-ayrı  amillərin  rolunu  mü-əyyən  etməyə  imkan  verir.  Qarşılıqlı 

əlaqədə  olan  indekslər  sistemi  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  sosial-iqtisadi  hadisələri  öyrən-mək  üçün  indeks 

metodunu tətbiq etməyə geniş imkan verir. Bununla bərabər qarşılıqlı əlaqədə olan indekslər sistemi mü-

rəkkəb  hadısələrin  dəyişilməsinə  ayrı-ayrı  amillərin  təsirinin  rolunu  müəyyənləşdirmək  məqsədi  ilə 

amillər təhlilini aparma-ğa da geniş imkan verir.  

 Qarşılıqlı əlaqədə olan indekslər sisteminin qurulmasını qiy-mətlər indeksi, əmtəə dövriyyəsinin fiziki 

həcm  indeksi  və  əm-təə  dövriyyəsi  indeksi  misalında  izah  edək.  Aqreqat  qiymətlər  indeksini  qurarkən 

indeksləşdirilən kəmiyyət (P) dəyişən kə-miyyət olur, çəki  isə  şərti olaraq daimi kəmiyyət kimi  hesabat 

dövründə  satılmış  əmtəələrin  miqdarı  (q

ı

)  götürülür.  Məhsulun  (əmtəə  dövriyyəsinin)  fiziki  həcm 

indeksində  dəyişən kəmiyyət  (q)  məhsulun (əmtəələrin)  miqdarı olur, çəki  isə  sabit kəmiyyət kimi əsas 

dövrdə  satılmış  malların  qiymətləri  (P

o

)  götürülür.  Beləliklə,  qiymətlər  indeksinin  və  məhsulun  (əmtəə 

dövriyyə-sinin)  fiziki  həcm  indekslərinin  qurulmasının  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  onlar  bir  amili 

götürməklə  digər  amilin  dəyişilmə-sini  xarakterizə  edirlər.  Əmtəə  dövriyyəsi  indeksinin  kəmiyyə-tinin 

dəyişilməsi  həm  qiymətlər  indeksinin,  həm  də  əmtəə  döv-riyyəsinin  fiziki  həcm  indeksinin 

dəyişilməsindən  asılıdır.  Əm-təə  dövriyyəsi  indeksinə  həm  qiymətlər,  həm  də  satılmış  əm-təənin  həcmi 

təsir edir. Bu indekslər sisteminin qarşılıqlı əlaqə-si aşağıdakı kimidir:                 

İ

pq

 ═ İ

p 

·

 

İ

q

   

Ümumiyyətlə,  əmtəə  dövriyyəsi  indeksi,  qiymətlər  indeksilə    əmtəə  dövriyyəsinin  fıziki  həcm 

indeksinə olan hasilinə bəra-bərdir: 

                                        ∑ p

1 

q

1 

       ∑ p

1

 q

1

         

   ∑ p

0

 q

1 

 

                                    ───── = ───── x ───── ; 

                                        ∑ p

0

 q

0          

 ∑ p

0

 q

1

  

       ∑ p

0

 q

0     

 

Buradan  da  əmtəə  dövriyyəsi  indeksini  qiymətlər  indeksinə  böldükdə  əmtəə  dövriyyəsinin  həcm 

indeksini almaq olar: 

 

                                      ∑ p

1 

q

1 

       ∑ p

1

 q

1       

   ∑ p

0

 q

1 

 

                                    ───── : ───── = ───── ; 

                                      ∑ p

0

 q

0          

 ∑ p

0

 q

1  

       ∑ p

0

 q

0     

 

Əmtəə  dövriyyəsi  indeksini  əmtəə  dövriyyəsinin  fiziki  həcm  indeksinə  bölünərsə,  qiymətlər  indeksi 

alınır: 

 

                                      ∑ p

1 

q

1 

       ∑ p

0

 q

1             

∑ p

1

 q

1

 

                                    ───── : ───── = ───── ; 

                                      ∑ p

0

 q

0          

 ∑ p

0

 q

0             

∑ p

0

 q

1  

 

Həcm  göstəriciləri  indeksində  çəki  əsas  dövrün  kəmiyyətləri,  keyfiyyət  göstəricilərinin  indekslərində 

isə  çəki  hesabat döv-rünün kəmiyyətləri kimi götürülür. Bu hal real  iqtisadi səmə-rənin  mütləq  həcmini 

müəyyən etməyə  iınkan verir. Məhsulun maya dəyəri indeksi, məhsulun fiziki həcm indeksi (bu indeks-

də çəki kimi əsas dövrün maya dəyəri götürülür) və ümumi məsrəf indeksləri arasında mövcud olan əlaqə 

aşağıdakı kimi-dir:  

                                                    İ

zq

 ═ İ

z 

·

 

İ

q

   

yəni  

                                     ∑ z

1 

q

1 

       ∑ z

1

 q

1         

   ∑ z

0

 q

1 

 

                                    ───── = ───── x ───── ; 

                                      ∑ z

0

 q

0          

 ∑ z

0

 q

1  

       ∑ z

0

 q

0     

                      

 

Məsrəf  indeksini  məhsulun  maya dəyəri  indeksinə  bölsək,  məhsulun  fiziki  həcm  indeksini,  məhsulun 

fiziki  həcm  indek-sinə  böldükdə  isə  məhsulun  maya  dəyəri  indeksini  alarıq.  Bu  in-dekslər  arasındakı 

qarşılıqlı əlaqəni aşağıdakı cədvəl məlumatı əsasında nəzərdən keçirək (cəd. 5.20).  

Cədvəl 5.20. Müəssisənin işi haqqında məlumat. 

   əmulat 

 növləri 

      2008-ci ilin IV rübü 

     2009-cu ilin IV rübü  

Istehsal həcmi, ədəd 

Məmulat vahidinin maya dəyəri, 

Istehsal həcmi, ədəd 

Məmulat vahidinin maya dəyəri, 

64 

 

manat 

manat 

I 

46 

1600 

40 

1500 

II 

54 

1200 

70 

1000 

III 

20 

200 

30 

200 

 

Cədvəl əsasında ümumi məsrəf indeksinin, məhsulun maya dəyəri indeksinin və mahsulun fiziki həcm 

indeksinin hesablan-ması tələb olunur. Bu halda 

  ümumi məsrəf indeksi:  

 

             ∑ z

1 

q

1            

1500·40 + 1000·70 + 200·30    

   İ

zq 

=  ───── = ────────────────── = 0,955  (95,5%) 

                  ∑ z

0

 q