Mövzusunda magistr dissertasiyasi

III FƏSİL. Kimyəvi məhsulların gömrük ekspertizasının aparılmasının təkmilləşdirilməsi istiqamətləri.
3.1. Kimyəvi məhsulların gömrük ekpsertizasının aparılmasının təkmilləşdirilməsi yolları.
Kimyəvi əmtəələrin gömrük ekspertizası əmtəenin istehsal olunduğu ölkənin müəyyənləşdirilməsi, əmtəənin gömrük qiymətinin müəyyənləşdirilməsi, əmtəələrin identifikleəşdirilməsi, əmtəələrin strukturunun, fiziolojik vəya kimyəvi quruluşunun müəyyənləşdirilməsi, əmtəələrin növü, çeşidi vəya tipinin müəyyənləşdirilməsi, əmtəələrin narkoloji, möhkəm effektə sahib toksolojik, toksik əmtəələr sırasına aid olub - olmamasının müəyyənləşdirilməsi, əmtəələrin ekologiya vəya istifadə sərbəstliyinin müəyyənləşdirilməsi və s. belə tipli münasibətlərin təyin edilməsi məqsədilə həyata keçirilir. 

Bərabər zamanda gömrük qurumları istifadə olunmağa zərərli sayıla bilinəcək əmtəəlerin, o cümlədən kimyevi əmtəəlerin dövlət sərhədlərindən keçirilməsi vaxtı gumrük yoxalamasının yerinə yetirilməsi vaxtı müvafiq formada vəya uyğun şəkildə yerinə yetirilməsinin təminatını verməklə, dövlətin ekologiya rahatlığını da təşkil edirlər ki, bunlar da dövlətin ərazisində yaşayan adamların ömrünün riskdə olmasına şərait yaratmır. Bununla da, gömrük məsələsinin o gözləntiləri ölkənin rahatlığının təmin olunması yönündən lazımi bir vacibiyyət təşkil etdiyi yenidən özünü ortaya çıxarmış olur.

İllər ərzində formalaşan statistik göstərcilər bizə deməyə əsas verir ki, hazırki şəraitdə dünyada baş verən inteqrasiya prosesləri fonunda mal və əmtəəlerin, o cümlədən kimyəvi məhsulların idxal - ixracı prosesi xeyli genişlənmişdir. Azərbaycan da bu inteqrasiya proseslərində təbii ki, fəal surətdə iştirak edir. Belə ki, respublikamızın dünya ölkələri, Amerika Birləmiş Ştatları, Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələri, Türkiyə, İran və s. bu kimi dövlətlərlə əlaqə münasibətləri dövr keçdikcə inkişaf edir, ticari dövriyənin həcmi daha da artır. Buna görə də, kimyəvi tərkibli əmtəələrin yoxlanılmasının lazımi formada həyata keçirilməsi mühüm bir vacibiyyət təşkil etməkdədir və bu məsələ dövlətin himayəsi, diqqəti altındadır.

Məhz mehsulların ekspertizasının düzgün şəkildə təşkil edilməsi məqsədilə Azərbaycan bu sahədə xüsusi ilə inkişaf etmiş və dünyada müvafiq sahədə öz çəkisini qoruyub saxlayan ölkələrin təcrübəsini tətbiq edir, bu ölkələrlə hərtərəfli şəkildə (seminarlar, qarşılıqlı praktiki səfərlər) təcrübə mübadiləsini həyata keçirir.

Kimyəvi məshulların gömrük ekspertizasının aparılmasında dünya təcrübəsinin öyrənilməsi, onun Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericiliyinə uyğun şəkilə salınaraq tətbiq olunması AR gömrük orqanlarının qarşısında duran ən vacib və prioritet məsələlərdən biridir. Bu məqsədlə AR - nın gömrük orqanları bir sıra ölkələrin gömrük orqanları ilə qarşılıqlı şəkildə təcrübə mübadiləsini həyata keçirir, onların bu sahədə təcrübəsindən yararlanırlar.

Milli gömrük sisteminin beynəlxalq standardlara uyqunlaşdırılması, bu sahədə ekonomik kooperasiyanın inkişaf etdirilməsi vəya bu sahədə qloballaşma məsələlərinin inkişafı baxımından beynəlxalq sahədə əməkdaşlıq da mühüm rol oynayır. Azərbaycan Respublikasının isə gömrüklə bağlı ümumdünya hüquq baxımından kooperasiyası əsas olaraq dörd yöndə aparılır.

Bu baxımdan ölkənin gömrük məcəlləsinə müvafiq formada ölkənin gömrüyə məsul qurumu AR-nın beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyasının ilərlədilməsi, əsaslandırılması məqsədilə fərqli ölkələrlə ümumdünya hüquqi normalara müvafiq razılaşmalar, anlaşma layihələrin hazırlanmasında yaxından iştirak edir. Ölkəmizin ikili, həmçinin beynəlxalq ümumi anlaşmaları üstün tutması gömrüklə bağlı işin əsas tərkib hissələrindən olan məhsulların gömrük ekpsertizasının təkmilləşdirilməsi sahəsində öz bəhrəsini verir.

Bunun nəticəsidir ki, Almaniya Federativ Respublikası, Fransa, Türkmənistan, Çin Xalq Respublikası, Niderland, Birləşmiş Ərəb Əmirliyi, Yunanıstanla, həmçinin Rusiyanın gümrüklə bağlı qurumlarıyla mehsulların gömruk ekspsertizası sahəsində əməkdaşlıq və qarşılıqlı təcrübə mübadiləsi proqramları haqqında sazişlər imzalanmışdır. Bu cür düşünürəmki, önümüzdəki yaxın zamanlarda da gömrüklə bağlı işin tərkib hissəsi olan kimyəvi məhsulların ekspertizsasının duzgün şəkildə həyata keçirilməsi ölkəmizin ekonomik cəhətdən çiçəklənməsinə yardım etməklə respublikanın ekonomik qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsində, bu ölkə içində yaşayan insanların ekoloji yaşam səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasında mühüm rol oynayacaqdır.

Bütün bunlarla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmiz gömrük işi ilə əlaqədar bir sıra yerli və beynəlxalq tədbirlərə də ev sahibliyi etməkdədir. Bunun ən bariz nümünəsi kimi, yaxın keçmişdə - 2006da Beynəlxalq Gömrüklə bağlı Təşkilatın rəhbərliyi ilə Bakıda keçirilmiş konfransı göstərmək olar. Bu konfransda dünya miqyasında bir sıra ölkələr və həmin ölkələrin gömrüklə bağlı məsul qurumları, o cümlədən beynəlxalq səviyyədə gömrük işinin təkmilləşdirilərək və daha da inkişaf etdirilərək insanların həyat səviyyəsini və yaşamını yaxşılaşdırmağı və inkişaf elətdirməyi qarşılarına məqsəd kimi qoymuş bir sıra guömrük işi ilə bağlı təşgilatlar iştirag etmişlər. Konfrans zamanı gömrüklə bağlı yoxlamaların daha da inkişaf etdirilməsi, onun təşkil olunmasındakı problemlərin öyrənilərək həll olunması, o cümlədən yuxarıda adıçəkilən sferanın daha təkmil şəkildə fəaliyyət göstərməsini təmin etmək məqsədilə geniş və ətraflı müzakirələr aparılmışıdır.

Bundan başqa, ölkeəmizdə, xüsusilə də regionlarda gömrük ekspzertizası sahəsinin daha da inkişaf etdirilməsi, müvafiq sahədə mövcud yeniliklərin Azərbaycanın gömrük ekspertizası sferasına tətbiqini imkanlarının müzakirə edilməsi və əməli işlərin görulməsi məqsədilə bir çox təlim məqsədli təlimlər də keçirilmişdir. Bu tipli təlim səfərlərin ən sonuncusu cari ilin mart ayında baş tutmuşdur.

Bundan başqa, mərkəzləşdirilmiş yoxlama yerlərinin yenilənmiş ləvazimat və appartlarla yenidən qurulması məqsədilə dünya reytinqində bilinmiş təşkilatlarla bilinən münasibətlər formalaşdırılmışdır. Misal üçün, Almaniya Federativ Respublikasından olan “Custuoms Orgi” təşkilatıyla imzalanmış anlaşmaya əsasən yeni müaşhidə edici apparatlar, narkoloji nəsnələri araşdıran cihazlar sairə əmtəələr əldə olunmuşdur. Gömrüyün yoxlamasında vəya lazımi formada yararlanılan texnoloji yoxlama alətləri ölkə araşdırmasından istifadə edilməklə bunların istifadəsinə icazə təqdim edən icazə kağızları əldə olunmuşdur. 

Ümumi formada da mərkəzləşdirilmiş yoxlama yerlərinin istifadəsində region, həmçinin gəzən yoxlama yerlərinin qurulması, o yolda görüləcək işlərin qrafikasının yaradılması, əmtəə bölmələrinə görə kiomya yoxlayıcılarının elan verilməsi vəya əldə olunması, tədqiq və metodika, elm araşdırma ləvazimatlarının yaradılması sferasında əməli vəzifələrin yerinə yetirilməsi, o cümlədən yeni apparat vəya ləvazimatlar əldə edilməsi niyyətinə görə dünya səviyyəsində tanınan bir çox təşkilatlarla əməlli razılaşmalar həyata keçirilməsi, başqa cür desək, kimya tərkibli əmtəələrin gömrüklə bağlı yoxlama quruluşunun vəya işləmə quruluşlarının inkişaf etdirilməsi, gərəkliliyin inkişaf etdirilməsi, müasirləşdirilməsi vəya belə formada mövzular dayanır.

Həmin dövr ərzində Mərkəzi Gomrük Ekspertizası İdarəsinin nəzdində fəaliyyət göstərən kimyəvi məhsulların sınaq laaboratoriyasında movcud məhsul qrupları üzrə 304 analiz aparılmışdır.

Yuxarıda sadaladığım gömrük ekspertizası sahəsində əldə olunan bütün bu nəaliyyətlər təbii ki, respublikamızda məhsulların, xüsusilə də kimyəvi məhsulların gömrük ekspertizasının düzgün şəkildə həyata keçirilməsinə və bu sahənin sonrakı dövrlər üçün inkişaf prespektivlərinin aşkara çıxarılmasına xidmət edir.

Mərkəzləşdırilmiş araşdırılma yerlərinin ən vacib formada yerinə yetirməli olduquları mühüm cavabdehlikləri ölkəyə gətirilən və ölkədən aparılan bir çox müxtəlif sferaları əhatə eliyən əmtəələrinin müşayiətedici dokumentlerinə lazımi keyfıyyətlə bağlı indikatorların təyin olunmasından, qaçaqmalçlıqla məşqul olan adamlar və digər şəxslər, təşkilat, qurum və müəssise baxımından ölkənin gömrüklə bağlı yerlərindən gətirilərkən saxlanılmış mənşəyi məlum olmuyan əmtəə vəya nəsnələrin kimə və haraya aid olduğunun müəyyənləşdirilməsi niyyətilə bunları bir-bir arşdırmaqdan, o cümlədən problemli mövzularin hell olunması ilə bağlı yoxlama araşdırılmasını həyata keçirərəy lazımi fikir bildirməkdən, gömrüklə bağlı yerlərin iş yerlərində daşınılabilən araşdırılma mərkəzlərini təmin eleməkdən, ekspertlərə lazımi araşdırılma üsullarını təlqin eləmək və bunların fəaliyyətinə metodoloji başçılıqdan, gömrüklə bağlı fəaliyyətin həyata keçirilməsində qurumun əsas bölmə, mərkəz və digər departaamentleri və digər aşağı qurumlarla qarşılıqlı şəkildə əməkdaşlıq həyata keçirməkdən, gömrüklə bağlı fəaliyyətin təşkil olunmasında birbaşa olaraq fəaliyyət göstərməydən, o cümlədən bir sıra başqa fəaliyyətlərdən ibarətdir. Bu fəaliyyətlər əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:

- gömrüklə əlaqədar dokumumentlərin və göstəricilerin reallığa uyğunluğunun araşdırılması;

- əmtəələrin gömrüklə bağlı qiymətinin müəyyən olunması;

- gərəkdiyi təqdirdə fəaliyyətlə bağlı qurumların digər başqa əməkdaşları ilə birlikdə lazım olan müəyyən araşdırılmalarda iştirak edərək müvafiq rəylərin verilməsinin təmin olunması;

- əmtəə istehsalı üzrə ixtisaslaşmış birlikilər əsasında vahid mərkəzləşdirilmiş informasiya blokunun teşkil edilməsi

- gömrüklə əlaqədar fəaliyyət göstərən qurumları lazımi və tələb olunan sənədlərlə təmin eləməy;

- ölkənin fərqli yoxlama mərkəzləri ilə əlaqəli formada qarşılıqlı olaraq fəaliyyət göstərmək;

- müasir araşdırılma üsullarının işlənərək istifadəyə hazır vəziyyətə gətirildiydən sora tqedim olunmasi;

- gömrüklə bağlı ölkənin fərqli araşdırılma mərkəzləri üzərində vahid nəzarət sisteminin daima nəzarətdə saxlanılması;

- əmtəələri, həmçinin onların hazırlanması üçün yararlanılan vasitələri eyniləşdirmək;

- məhsul hazırlanması yerləri ilə sıx surətdə əməkdaşlıq həyata keçirərəy lazımi göstərişlərin verilməsini təmin etmək.

Qruplaşdırılmalar baxımından araşdırılanlardan əsasları baxımndan bu məhsulların kimya quruluşunun təyin edilməsi və məhsulun çeşid bölməsinin müəyyən edilməsi vacib əhəmiyyət daşıyır. Bunlar da mövcud ümumdünya ölkə qəbuletmələrini, o cümlədən kimya sferası üzrə təmin edilmiş texnoloji qaydaların reqlamentlərinə müvafiq şəkildə yerinə yetirilir. Bu bölmələrlə bağlı kimyəvi və çətin quruluşlu yoxlamalar, o cümlədən bunların kiçik hissələrinin təyin olunması bazasında bunların araşdırılan hissələr olamasını təyin eləmək mümkün bir hala gəlir. Bunların quruluşunda mövcud hissələrin payının və formasının çeşidinə görə təyin olunaraq müəyyən edilir. Onların bazasında gömrükle bağlı fəaliyyət sahəsində yenilikçi gömrük araşdırılması öyrənilmə üsullarını və analoji kimyanın tətbiq olunmasıyla araşdırılma yoxlamasından saxlanılmış, yerinə yetirilməsi və daşınması məhdudlaşdırılmış, o cümlədən kimya strukturu dəyişikliyə məruz qalmış (lazımi formada elan edilməmiş vəya bildirilməmiş) nəsnələrin ortaya çıxarılması yerinə yetirilir. Bundan soraysa 3 problemin yoluna qoyulması yolları: əmtəəlerin girib-çıxışının yoxlanılması, onların identifikasiya olunması, digər həll olunması vacibiyyət təşkil eliyen məsələlər reallaşdırılır. Qruplaşdırılmalara əsasən mutəxəssis - araşdirılma imkanlarina yönəlik əmtəələrin hərəkətetmə yönünə əsasən, niyyətinə əsasən, ikidəfəli təyinolunmasıyla əlaqədar, hər hansı bir təhlükə əks elətdirməsinə əsasən bölüşdürülməsi yerinə yetirilir. Ən sonda da axırda kimyəvi məhsullar və bunların quruluş xüsusiyyətləri araşdırılaraq təhlükəsiz olması təyin edilir. Onun bazisində də seritifikatsiya yerinə yetirilir. Yeni qruplaşdırılmaya əsasən yoxlanılma nəsnələrinin təyin olunması bunun istifadə olunması baxımından rahatlığını, adamların yaşama və həyat funksiyaları, ekolojk baxımdan sərbəstlilik indikatorları və onun bazisində nəsnələrin strukturası, kimya və fizioloji tərkibi, çeşidi, qrupu və bölməsinə əsasən sırf gömrükle bağlı araşdırılmanın verdiklərinə müvafiq formada əldə edilmişlərə müqabilən nəsnələrin yararlılıqının sertifikatsiya edilməsi yerinə yetirilir. Bunlar da öz növbəsində ümumilikdə istifadənin rahatlılığının təmin olunmasına lazımi formada rəvac yaradır.

Qarşılıqı ticari əməkdaşlıq təcrübəsində kimyəvi məhsulların biolojik isimlərinin təyin olunması danılmaz bir vacibiyyət təşkil eliyir. Ona görəki, vahid quruluşa mənsubiyyət daşıyan kimyavi məhsullar hazırlanma qiyməti və alınma xarakteristikalarana əsasən mühüm bir formada ferqlilik təşkil eliyə bilərlər. Kimyəvi məhsulların bölməsini, sortunu, novünü ve formasını lazımi formada identifikləşdirmək üçün kimyəvi əmtəələrin tərkib strukturasının miqdar və gərəklilik identifikləşdirmə xüsusiyyətlərini uyğunlaşdırırlar.

Vurğulamaq gərəklidir ki, ümumdünya ökələri ikitərəfli əməkdaşlıq məqsədilə birinci yaxınlaşmanı yerinə yetirirlər və bunların daxilində keçid ticari anlaşma memorandumları barədə razilaşmalar əldə edilir. Belə tipli razılaşmalar fərqli-fərqli ölkələr arasında çoxtərəfli formatda, həmçinin mövcud inkişaf bölmələrində çıxış eliyən fərqli-fərqli dövlətlərdə qarşılıqlı əlaqədə verilən dahada təkmil quruluş təqdim edirlər.

3.2. Kimyəvi məhsulların gömrük ekpsertizasının aparılmasının Azərbaycan Rəpsublikasının gömrük işi sistemində yeri və rolu.
Ozon qatının qorunması haqqında beynəlxalq razılaşmalar. Ozonun təbəqəsinin yox olmasının qarşısının önlənməsi niyyətilə yaxın keçmişdə vyanada bir konvensiya razılaşdırılmışdır. Konvesiya tərəfləri atmosfer proseslərin daha yaxşı anlanmaq üçün elmi tədqiqatlar sahəsində əmakdaşlıq aparılmasında, ODM tullantılarına nəzarəti üçün qabaqlayıcı tədbirlərin aparıması məqsədi ilə ODM-rin istehsalı və ODM tərkibli məhsulları haqqında məlumatların mübadiləsinə dair razılaşdılar.

Yaxın keşmişdə əldə olunmuş ozonun təbəqəsini yox edən hissəciklər barədə razılaşmaya ozonun təbəqəsini məhv edən hissələrin hazırlanması vəya yararlanılmasının etaplara görə məhdudlaşdırılmasının ümumiləşdirilmiş qrafikası, həmçinin de bu hissələrin hazırlanması, ölkədən kənara çıxarılmasının vəya ölkəyə gətirilməsinin razılaşdırılması üsulları əlavə olunmuşdur. Monreal protokolu 1989-cu ilin bir yanvar tarixində quvvəyə minib, bu günə qədər dünyanın 175 ölkəsi onu ratifikasiya edib. Qonşu ölkələrdən İran İslam Respublikası, İrak, Əfqanistan, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri beynəlxalq razılaşmalara qoşulmayıblar, bu səbəbdən bu ölkələr qanunsuz ticarət riski olan ərazilərdir.

Ozondaqıdıcı maddələrin qaçaqmalçılıq yolları. ODM-rin ən çox istifadə olunan qaçaqmalçılıq yolları onların nəzarət olunmayan qazlar kimi sənədləşdirilməsi, bəyan edilməsi, markalanması və qablaşdırılmasının dəyişdirilməsidir.. ODM-rin alternativi olan HFK-134a kimi markalanmış yük partiyaları gömrükçülər tərəfindən diqqətlə yoxlanılmalıdır, çünki onlar qeyri qanuni ola bilər. Bütün dünyada HFK-134a bir çox partiyaları XFK-12 və HXFK-22 (və ya HXFK qarıcıqları) qanunsuz partiyaları olduğu aşkarlanmışdır. HXFK-lər çox vaxt istilik nasosların içində gətirilir. Çirkli bərpa olunmuş ozondağıdıcılar adətən təmiz HFK-134a, HXFK-22 və ya XFK-12 kimi markalanır. Bu tip kontrabandadan yaxşı qazanc əldə edilir, çünki bərpa olunmuş aşağı keyfiyyətli ODM-nin əsl dəyəri çox ucuzdur. Çirklənmiş ODM qarışıqların istifadəsi avadanlığın sıradan çıxmasına səbəb olur.

Əmtəələrin təsnifləşdirilməsinin həyata keçirilməsi məsələsində bunların xüsusiyyət baxımından istifadəsinə ayrıca diqqət yönəltmək gərəklidir. Bunlar da icazə təqdim eliyir ki, fərqli sıralarda (yarımmövqe, subyarimmövqe) əmtəələri rahat formada bir-birindən ayırmaq imkanı təqdim eləsin. Bu məqsədlə verilən göstəriciləri əldə eləmək məqsədilə lazım olan araşdırılma üsullarının fərqləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb eliyir. Bu tərz yaxınlaşmanın bazasında vasitələrin xüsusiyyətləri, bunun strukturu, tərkibi, istehsal olunma yolları və hazırlanması məsələlərində təyin edilməsi məqsədilə spesifik bacarıqların mövcudiyyəti sözsüz lazımdır, çünki belə formada əmtəələrin gömrüklə bağlı araşdırılmasının yerinə yetirilməsi metalloji, kimyəvi, texnoloji sferalarında spesifik bacarıqlara sahib gömruk eməkdaşı olan araşdırmaçılar baxımından yerinə yetirilməsi mümkündur.

Kimyəvi məhsullar və kimyəvi tərkibli əmtəələr sferasında mövcud vasitələr növünün araşdırılması onu deməyə əsas verir ki, reallaşdırılma vaxtı vacib şəkildə bu araşdırılan nəsnələrin icmal quruluşuna və xarakteristikaya sahibliyi diqqətə götürülməklə spesifik indikatorlara yoxlama edilməsi məqsədilə vacib elm və texnoloji və elm-metodolji verilenlərə, o cümlədən nomienkilaturada verilən kimyəvi mallar və onlardan düzəldilmiş nəsnələr - vasitələr, kimyəvi quruluşlu əmtəələr və sairəyə vacib şəkildə yönəlmək mütleqdir.

Yaşadığımız hazırki dönəmdə ümumi marketlərdə təsadüf olunan pul catışmamazlığı ilə bağlı problemlər kimyəvi məhsullar və kimya tərkibli elementlərdən hazırlanmış əmtəələrin marketlərinə də özünün effektini vermişdir. Çünki malı hazırlayanlar qıtlaşan tələbi və qiyməti lazmi formada qorumaq niyyətilə çətin vəziyyət qarşısında durub məhsulların istehsalla bağlı kəmiyyətini və işçilərin sayını azaldırlar. Buna görə də çoxlu dövlətlərin özlərinin kimyəvi əmtəə sferaları nəzərəçarpacaq azlamalar fonunda özünü göstərməyə başladı. Bunlar isə əsas etibarilə köhnə qitə və şərqi Asiya bölgələrində kimyəvi məhsullarla bağlı mal sferasında çatışmazlıqların böyüməsinə və yeni qitədə kimya tərkibli əmtəələrin hazırlanmasının qıtlaşması ilə nəticələndi. Oxşar fərqliliylər bir çoxlu avropa ölkələrinin ekonomisində də özünün yerini almağa başaldı ki, buda artıq mövcud problemlərdən xəbər verirdi. Göstərilən bu ərazilərin bir çoxunda kimyəvi tərkibli əmtəə forması marketlərin formasında qədərinə əsasən deqradasiya nümayiş elətdirdi. Ümumdünya marketlərində kimyavi məhsulların dəyəri mütləq formada bunun hazırlanmasını sabitləşdirdi və bunun dəyəri hazırlanma qiyməti dərəcəsinə mütənasiblik təşkil eləməyə başladı. Ümumi marketlərdə kimyəvi tərkibli əmtəələrə əsasən ortalama ay üzrə dəyərin forması da müxtəlif cədvəllər vasitəsilə dərc olundu.

Hazirki dönəmdə ümumi texnolji yoxlama üsullarindan yararlanılmaqla dövlətin ekonomik dayanıqlılığını sabit saxlamaq gündəmdə olan mövzulardandırlar. Belə tipli məsələrin həll olunmasında isə gömrüklə bağlı axtarışların yerinə yetirdiyi funksiya mühüm əhəmiyyət kəsb eliyir. Vacib formada bunu da demək gərəklidir ki, vaqe bulan elmlə bağlı texnoloji renessansın verdiklərinə müvafiq formada yeni və təzə kimyavi üsullar, habelə gömrüklə bağlı araşdırılmalarda və yoxlamasında yararlanılan texnoloji üsullar mütləq formada və davamlı və ardıcıl olaraq inkişaf elətdirilir. Bu səbəbdən də gömrüklə bağlı fəaliyyət sahəsində fəaliyyətsizliyin qarşısının alınması, lazımi formada tələb olunan işləmə üsullarının daha da təkmilləşdirilməsi, bu sahədə əməli işlərin görülməsi və bunların daha da təkmilləşdirilməsi istiqamətində işlərin görülməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Alınan qeydlər bölməsində araşdırmanı aparan şəxs tərəfindən ilkin hissənin başlanğıc mövqedə verilən problemlərin sıralanmasına müvafiq formada nəticələri izah eliyir. Verilen hər hansı problemə vacib şəkildə izahat tapılmalı, amma bu qeyri-mümkündürsə, ona niyə hansısa cavab tapılmadığı qeyd olunmalıdır. Araşdırmanın çərçivəsində meydana gələn və bununla birbaşa əlaqəsi bulunan problemlərə nəticə də verilən izahatın axırında aydın bir formada izah edilməlidir.

Qeydlər fərqli izahetmələrə icazə tetbiq olunmayan yazılışda, net və bilinən bir formada təqdim olumalıdır. Ümumi formada araşdırılma həyata keçirilərkən kompleks əldə olunanlar araşdırılmanın birlikdə dəyərləndirilməsində çıxış eliyən və birgə ideaya sahib mütəxəssislər baxımından qollanır. Amma mütəxessislər eyni bir fikir üzərində sabit dura bilmirlərsə, bu halda bunlar kompleks fikirdə özlərinin əldə elədiklərini fərqli şəkildə qruplaşdırırlar. Fərdi şəkilde mütəxessis birgə işin fərqli nümayəndələrilə mövcud ideya müxtəlifliyini əsaslandırmalıdırlar. Mütəxəssislər fərdi əldəolunmalar formalaşdırdıqları zaman birliyin fərqli nümayəndələrinin əldə etdiklərindən ancaq özlərinin ideyalarının məqsədəmüvafiq olduğunu sübut eləmək məqsədilə və bunu düzgün hesab etdiyləri təqdirde yararlana bilərlər.

Son fikir araşdırmanı həyata keçirən mütəxəsssis baxımından qollanır vədə araşdırmanı yerinə yetirən qurumun peçatı ilə rəsmiləşdirilərək, araşdırmanı müəyyən eliyən quruma təqdim edilir. Birgə işi aparanlar baxımından həyata keçirilən araşdırılma vaxtı son fikir nümayəndələrin hamısı baxımından qollanır. Olsun ki, son fikirə qrafalar və sairə kimi müxtəlif quruluşlu yazılar daxil edilərsə, bunlar mütexəssis baxımından qollanmalı və təsdiqlənməlidir. Son fikir səhifələrə bölünür və bunun hazır olunduğu müddət onun üzərində müvafiq yerdə göstərilir.

Son fikir 2 formada tərtib edilir, bunun birisi araşdırılmanı müəyyən eliyən quruma təqdim edilir. Birgə mütəxəssislərin və ümumi araşdırılmanın son fikri, araşdırmanı müəyyən eliyən digər başqa qurumlara yetəcek miqdarda göndərilərək təqdim edilir.

Gömrüklə bağlı qurumda cərəyan etmiş gömrüklə əlaqadar hüquların pozulması halı ilə əlaqədar mövcud instansiyalarda olan məsələyə həmçinin əvvəlki qeyd edilən formada son fikir hazırlanır, bəyan edildikdən sonra da rəhbərliyə göndərilir.

Son fikrin təqdim olunan bilinməməsi barədə informasiya öz növbəsində 3 bölmədən təşkil olunmalıdır:

- ilkin hissə;

- səbəb;

- son hisse.

İlkin və son hissələrdə müxtəlif olmuyan informasiyalar təqdim edilir. Səbəb bölməsində isə son fikrin niyə görə təqdim oluna bilinməməsi təqdim edilməlidir. Yuxarıdakılardan savayı son bölmədə mütexəssis önündə təqdim olunan mövcud gərəkli məsələlərə görə lazımi izahatın təqdiminin qeyri-mümkün olması bildirilməlidir.

Fərqli araşdırmaçılar baxımından həyata keçirilən ümumi araşdırmanın öyrənilmə bölmələrində əldə olunanlar, müxtəlif araşdırmaçıların familiyaları verilməklə təqdim olunur. Araşdırmaçıların son axırıncı iclasında qərara aldıqları yekun və son dəyərləndirilmiş əldə olunmalar araşdırılma bölməsinin birgə hissəsində təqdim olunmalıdır. Bunda son ümumi əldəolunmalar özlərinin əsaslarını tapmalıdırlar.

Amma təqdim edilmiş mövzulardan hansısa birinə araşdırılma bölməsində aydınlıq gətirilməsi mümkün olmursa. bu halda mütexəssis bu halın niyə görə və hansı səbəbdən baş verməsinin izahını təqdim eləməlidir. Yenidən araşdırılmanın son fikrinin araşdırma bölməsində, bundan qabaqki araşdırmanın əldə olunmalarından fərqli şeylər təqdim olunmalıdır ki, bu sonradan hər hansı bir problem yaratmasın.

Hissələrə ayırmanın qəbullanmış quruluşuna müvafiq formada əksər əmtəələrə və əmtəə hissəlerinə spesifik kodılar təqdim edilir.

Belə əmtəə nomenkilaturanın bazasını əmtəələrin fərqli cəhətlərinin toplusu: əmtəələrin istehsal edildiyi xammalın çeşidi, nədən hazırlanması, əmtəənin təyin olunması ilə bağlı məsələlər, bunun kimyəvi strukturunu müəyyen eliyir. Əmtəə sinifi bunların hazırlanmasının davamlılıq xüsusiyyətinə müvafiq formada hazırlanmasına tələb olunan hissələrdən, xammallardan yeni məshulun əmələ gəlməsindən meydana çıxır. Bunlar da harmonizasiya quruluşunun gömrüklə bağlı tariflərə tətbiq olunmasına görə mühüm münbit forma və vəziyyət əmələ gətirir. Belə niyyətlə indi beynəlxalq səviyyədə bir çox sayda ölkələrdə bu quruluşdan yararlanılır.

Gömrük quruluşu sferasında həyata keçirilən başarılı fəaliyyətlərdən ölkə üzrə yaşayanların hamısı istifadə eliyir, bunun yerinə yetirilməsi dövlətin ümumi ekonomisinə, bunun qazanclarına mühüm effektini biruzə verir. Bununla da ölkənin maliyye vəsaiti qazancların çoxalmasıyla yanaşı ümumilikdə ölkənin qazanclarının, o cümlədən, bunun yerinə yetirilməsində fəaliyyət göstərəcək quruluşların qazanclarının çoxalmasında da diqqət önündə saxlamaq gərəklidir. Ölkənin gəlirlə bağlı qazanclarının və ümumiyyətlə ekonominin birlikdə kontaktını da diqqət qarşısında tutmaq lazımdır. Ölkədən aparılma ilə bağlı gömrüklə əlaqədar ödəmələri çatışmamazlığının qarşısının alınmasına və aradan qaldırılması səbəbindən ölkə gəlirinin belə resursların vasitəsilə qazancları kiçilməyə məhkumdur. Daxilolmalarla bağlı ödəmələrin qısıdılması da xaricə yönümlü ekonomik işlərdə ölkə qazancının kəsriylə nəticələnir.

Vurğulamaq gərəklidirki, bu da yaddan çıxarılmamalıdır, qazancların kəsrlə üzləşməsi fərqli göstəricilərə görə, misal üçün, yerli ekonominin inkişafa dayanıqlı ekstensiv ekonomik fəaliyyətin tutumlarının genişlənməsi vasitəsilə yoluna qoyulacaqdır.

Ümumi formada isə, daxili olmuyan ticari fəaliyyətin inkişafı, yerli ekonominin inkişaf etdirilməsinin, bunun ümumdünya fəaliyyət kontaktları quruluşuna bilinən formada ehtiva olunmasının diqqətdə saxlanılmış funksiyaların nəaliyyətlə yerinə yetirilməsindən də böyük miqyasda asılılığı var. Bu yuxarıda qeyd olunanların isə hamısı axırda ölkə ekonomisinin irəlilədilməsi və ölkədə yaşayan insanların maliyye durumu ilə bağlı vəziyyətinin inkişaf etdirilməsinin təminatçısı olacaqdır.

Gömrüklə bağlı qurumların daxilində gömrük qanunlarının yerinə yetirilməməsinin 2 dövlətin də ekonomik, maddi, ticari və ümumi fikirlərinə zərər yetirdiyi diqqət mərkəzində saxlanılmaqla ikitərəfli kooperasiyanın inkişaf etdirilmə mövzularına spesifik maraq yönləndirilir.

Gömrüklə əlaqədar fəaliyyətin hazırlanması və yerinə yetirilmə prosesi çətin bir məsələ olaraq, dövlətin bütün yönlərinin - qanunlarla bağlılıq, yerinə yetirilmə və idareetmə funksiyasının, o cümlədən belə mövzuda fikri mövcud bir sıra fəaliyyətlə əlaqədar sferaların birbaşa oynadığı rol ilə həyata keçiriləcək mövzudur.

Bu fəaliyyətin məğzi özünü bu işlə əlaqədar qanunçuluqda, fərqli yönümlü ümumdünya fəaliyyət blokları və onların funksiyalarının hazırlanmasında, rahat ekonomik və ticari sahələrin hazırlanaraq yaradıldıqdan sonra meydana çıxarılmasında göstərir.

Həll olunması vacibiyyət təşkil eliyen təşkilatlanma ile bağlı və idarəçilik məsələləri içərisində gömrük quruluşunun hazırki dövrə görə və qısa dövrlər üçün nəzərdə tutulmayan fəaliyyətin də lazımi formada inkişafinı diqqət önündə saxlayan diversifikasiya olunmuş, qəliz gömrük quruluşınun hazırlanması, spesifik bir diqqət yaradır. Şübhə yoxdur, inkişafdan geri qalmayan market quruluşu və bu quruluşun fərqli struktur bölmələri, həmçinin xaricə yönəlik ekonomik münasibətlər sferasının mövcudsuzluğu fonunda market ekonomisi tələb olunan səviyyədə öz işini yerinə yetirə bilməməkdədir.

Qeydiyyata alınma işinin əsas xüsusiyyəti rəhbərlik edilən quruluşun hazırki durumu barəsində bunun fəaliyyət yönləri və surəti, qazanılan əldəolunmalar və dəyişiklik nümayiş elətdirən mövzular barəsində məlumatların yığılması, qruplaşdırılması və başlanğıc formanın əldə olunmasının təmini məqsədilə onun yerinə yetirilməsidir.

İdarə edilmənin spesifik üsullarından əsasən, davamlı və hazırki yerinəyetirmə quruluşlarında yararlanılır. Gömrüklə əlaqədar quruluşlarda effektgöstərmə üsullarına bağlılığına görə bilavasitə və fərqli effetkt üsullarından istifadə olunur.