Mövzusunda magistr dissertasiyasi

Gömrüklə bağlı araşdırmaların vacib hissələri.
Araşdırılma məqsədini bilavasitə olaraq mallar təşkil eden gömrüklə bağlı araşdırmaların əsas hissələrini öyrənək.

Qeyd eliyək ki, gömrüklə bağlı araşdırmaları bunu bilən şəxsin qarşısında təqdim olunan mövzuların məsuliyyətindən asılı olmaq şərtilə digər yol və vasitələrə bölürlər. Hərçənd birçox müddətlərdə vahid yoxlamanın qarşısında qurulan mövzuları həll etmek məqsdilə fərqli yoxlamaların özülünü özündə ehtiva eliyən yola da müraciət etmək lazım gəlir. Misalən bölünmə yoxlamasını yerinə yetirən zaman əksər hallarda başlama turunda bərabərləşdirmə məsələləri, sonuncu turda dönəmdə də materilla bağlı vəya kimya tərkibli araşdırma məsələləri həll edilir.

Malların hansı yolla vəya vasitəilə öyrənilməsiylə əlaqədar araşdırmaları aşağıdakı növlərə bölmək məqsədəmüvafiqdir:

1. eyniləşdirilmə yoxlanılması;

2. texnolojik yoxlanılma;

3. bölüşdürülmə yoxlanılması;

4. malın istehsalı ölkəsinin təyin olunması;

5. əmtəə ilə bağlı yoxlanılma;

6. mal və əmtəələrin gömrüklə bağlı qiymətinin təyin olunması;

7. məlumatın sirriliyini qorunub saxlamaq.

İdentifiktasiya ilə bağlı yoxlanılma. İşi aparanın qarşısına verilən vəya göstərilən ən ümdə aspektlərden nn vacibi də araşdırmanın şamil olunacağı malın hansı vasitə ilə verilməsiylə əlaqədardır. Əsasən, gömrük sərhəddindən daxil və ya xaric olan çoxlu miqdarda malların tərkib hissəsində həmişə biz tərəfdən bilinən mallar çoxluq təşkil eləmir. Çünki çoxlu sayda malların kənardan görünüşü onun tərkibi haqqında lap cüzi xəbərdaredici məlumatlar təqdim eliyir. Bunun nəticəsidir ki, əmtəələrin nədən hazırlanmasını və nə məqsədlə istifadə edilməsini təyin etmək məqsədilə spesifik araşdırma həyata keçirmək, daha doğrusu, ekspertiza istənilir. İdentifikatsiya (latınca, identifuicare sözündən olub birləşdirmək mənasına gelir.) - ikili obyekt arasındakı bənzərliklərin təyin edilməsidir. Bilinməyən əmtəənin eyniləşdirilməsi isə istənilən bir bilinən əmtəə ilə bənzər oxşarlıqların meydana çıxarılmasıdır. Bu vaxt bilinən əmtəənin maddi obyekt formasinda burda qalması çox də əhəmiyyət təşkil etmir. Ona görə ki, həqiqətdə bu bilinən və bilinməyən əmtəələri müqayisə edərək bunların bir sıra eyni əlamətlərini təyin etməklə, bunları identifikatsiya eliyir. Əmtəələrin eyniləşdirilməsi dəqiqləşdirmənin dərəcəsindən asılı olaraq, hətta detallara getmə dərəcəsində də tətbiq oluna bilər. Bele ki, əmtəənin təsfir olunmasını sıralanma ilə müəyyən etməklə, daha kiçik aspektləri zaman keçdikcə eyniləşdirmək olar. Misal üçün, fərqli tərkibli eyniləşdirərkən, müxtəlif fərqli şəkilli keçid sxemlərindən yararlanmaq da mümkündür.

Yuxarıda göstərilən məsələdə eyniləşdirmənin spesifik üsul fərqliliyi - spesifik lisenziyanın (razılığın) təqdim edilməsi və gömrük sərhədləri daxilində və ya bunnan qıraqda emal gömrük üsullarında emal əmtələrindəki xammalları eyniləşdirmə edilməsi məqsədilə texnologiya ekspertizası həyata keçirilir. Bu vəziyyətlərdə hazırlanmış əmtəənin emal olunması məqsədilə gömrük xəttindən təqdim edilən malın identifikatsiya olunmasını təyin eləmək lazım gəlir. Belə eyniləşdirmədə normativ dokumentlər xüsusilə spesifik identifikatsiya istəyirlər. Biraz da aydınlaşdırsaq, əmtəənin ələ götürülən tərkibdən hazırlanması öz əksini tapmalıdır. Bəzən belə tipli eyniləşdirmə həyata keçirmək alınmır.

Texnologiya ekspertizası. Gömrük qurumu tərəfindən gömrük ərazisi daxilində vəya qıraqda əmtəə emalı məqsədilə lisentziya rəsmiyyət qazanarkən, həmçinin belə tipli lisentziyanın fəaliyyəti zamanında bu cür emal həyata keçirilərkən texnologiya ekspertizası tətbiq edilir.

Gömrük ərazisi daxilində əmtəələrin emalı - dövlətin gömrük ərazisi daxilində emala məruz qalan ekstensiv mənşəli məhsulların heç bir ekonomik tədbir qoyulmayan, arxaya götürülərkən idxal gömrük rusumları və vergiləri geriyə tətbiq olunan gömrük rejimidir.

Verilən gömrük rejiminə verilen əsas ifadələrlə tanış olaq:

Azərbaycan əmtəələri - istehsal yeri Azərbaycan Repsublikası olan vəya Azərbaycan Respublikası daxilində asan dövr üçün emissiya olunmuş əmtəələr.

Emalı əmtəələri - işlənmə etmə məqsədləri üçün gətirilən əmtəələrin və istifadə olunan Azərbaycan əmtəələrinin emalı nəticəsində əldə edilmiş və tərkibində mal məhsullarını, istehsalat artıqlarını, habelə istehsal tullantılarını cəmləşdirən əmtəələrdir.

Gömrük sərhədləri daxilində emal gömrük rejimində, Azərbaycana idxal olunması qadağan olunmuş əmtəələr qoyula bilməz.

Əmtəəlik məhsulların işlənməsi ilə götürülən eyniləşdirmənin ümdə niyyəti, işlənmə prosesi sayəsində əmtəənin sırf o mallardan hazırlanmasını müəyyənləşdirməkdir. Bunun üçün göstərilən eyniləşdirmə üsullarından yararlanılır:

1) lisenziyada bildirilməyən əmtəələrdən istehsaletmə zamanında istifadə olunmamasını təmin etmək məqsədilə, gömrük təminatı kimi texnologiya istehsal xəttlərinin yerləşdiyi obyektlərə nişanların quraşdırılması.

2) əmtəələr barədə informasiyalara gömrük qurumunun hüquqi adamları tərəfindən ştamp və möhürlərin tətbiqi.

3) işlənmə məqsədilə öncədən alınmış əmtəə versiyalarının axırıncı əmtəə ilə müqayisəsi.

4) işlənmə məqsədilə ilə əmtəələrin hazırlanması, bunların fotolarının hazırlanması, hazırki işarələnmədən yararlanma və sairə.

Verilən üsulların hər hansının tətbiq oluna bilməməsi halında müraciət edən özünün üsulunu təklif edə bilər. Gömrük laboratoriyası isə bundan istifadə oluna bilinməsi üsullarını yoxlamalıdır.

Əmtəəlik malın çıxma dərəcəsi ən çox istehsal zamanında kəsilən məhsullar üçün müəyyən olunur. Belə məhsullara toxunma, ayaqqabı, xırda məhsullar (sumka, pul qabı və sairə.) və digərləri daxildir. Bu vəziyyətdə bilinən miqdarda başlanğıc məhsullarından hazırlanan tamamlanmış əmtəələrin miqdarına baxılır. Əksər zamanlarda materiallıq malın çıxma həddi həm işlənmənin material balanslaşdırılması ilə, eləcə də istifadə edilən texnologiyaya əsasən maddə balanslaşdırılmasının - müxtəlif hissələrənin vacibliyi ilə müayinə olunur.

Gömrük ekpsertizasının tətbiqi zamanı malın çıxma norması birdəfəlik hesablanması qaydası ilə də tətbiq edilə bilər. Belə ki, toxucu səhəsində avtomatlaşdırılmış üsuldan istifadə olunması sayəsində, kompüter vasitəsilə lazımi hissənin qədəri ümumilikdə hesablanır.

Təsnifat ekpsertizası. Bu gömrük epskertizasında ən çətin və mürəkkəb eskpertiza hesab olunur. Eskpertizanın qəlizliyi ondan ibarətdir ki, əsasən, bütün əmtəələri eyniləşdirmək, lazım olduqda bir sıra əmtəələrin əmtəə yoxlamalarını belə təmin etmək istənilir. Bunlar isə xaricə iktisadi fəəaliyyətin əmtəə (mal) nomenklaturasının bilinən istəkləri ilə çalışmağı mühüm edir.

Təsnifat eskpertizasının ümdə amalı, verilən məhsulun mal mövqeyi vəya yarım mövqeyi, başqa sözlə, əmtəənin nömrəsini müəyyən eləməkdir. Anlayışların ikisi də bərabər xüsusiyyətə malikdirlər və ikitərəfli surətdə əvəz oluna bilirlər.

Burada ümumilikdə xarici iqtisadi fəaliyyətin əmtəə (mal) nomenklaturası ilə uyğunlaşan hormonikliəşdirilmiş sistem (hs) üzrə bölüşdürmənin mühüm icrəetmə yolları təqdim olunmuşdur.

Harmonikləşdirilmiş sistem 5 detala ayırma bazasına sahibidir. Onlar isə belə təsnifləşdirilir:

1. Ali - sənaye növlərinə əsasən əmtəələri bölmələrə ayıran. Misal üçün, I hissədə - diri heyvanlar və heyvan məmulatları, IV hissədə - yeyinti sənayesi əmtəələri, V hissədə - mineral mallar, VI hissədə - kimya sahəsinin çalları cəmlənmişdir.
2. Qruplar - buraya əmtəələr, əmələ gətirildiyi hissəyə (misal üçün, 10-cu bölmə - dənli bitkilər) həyata keçirdiyi əməliyyata (məsələn, 92 - ci bölmə musiqi vasitələri) işlənmə həddinə öorə hissələşdirilir. (11- ci bölmə unüyütmə - yarma sahəsi malları.) 19 - cu bölmə un ve şirniyyat məhsulları) məxsusən əlavə edilmişdir.

3. Əmtəə sırası - bu dərəcədə əmtəələr daha xüsusi xüsusiyyətlərə görə hissələrə ayrılır. (misal üçün 10 - cu bölmədə dənli bitkilər, buğda, çovdar, arpa və sairə. əmtəə sıralarına bölünür.)

4-5) tək vəya çoxdefisli əmtəə yarımmövqeyi (yarım mövqe) - daha balca hissələrə ayırma xüsusiyyətlərindən yararlanılan əmtəələr (misal üçün, 4-cü bölməyə aid olan süd və qaymaq yağlılıq həddinə əsasən hissələrə ayrılır).

Harmonikləşdirilmiş sistemdə əmtələr içərisində diferensiallaşdırma həyata keçirmək məqsədilə iki ümdə ölçmə kritieriyasından (vahidindən) yararlanılır.

1. əmtəənin əmələ gəldiyi maddəyə əsasən.

2. o əmtəənin icra etdiyi xüsusiyyətə əsasən.

Hər iki ölçmə kriteriyasından həm bir yerdə, eləcə de fərdi uyğunlaşdırıla bilər. Misal üçün, içkilərin bölünməsi vaxtı yalnız bunların düzəltdiyi əmtəənin ismi hesablanır – təbii su - əmtəə sıırası 2201, pivə 220 300, içki 2204 və sairə. Fotoaparatların (əmtəə sırası 9006) və qol saatlarının (əmtəə sırası 9101) təsnif olunması zamanı isə, tərsinə, yalnız bunların funksioloji əsasları götürülür.

Harmonikləşdirilmiş sistem ticari dövriyyədə olan bütün əmtəələri ehtiva edir. Həmçinin, ticari dövriyyədə nisbətən geniş ölçüyə sahib əmtəələr üçün harmonikləşdirilmiş sistem nomenklauturasında (nomenklatura latin dılində “nomenklatura sözündən götürülüb siyahı, isimlərin siyahısı anlamını verir.) xüsusi diqqət önündə saxlanmışdır. Misal üçün, 0701 əmtəə sırası (yeni vəya soyuqlaşdırılmış )

Başqa əmtəə sıralaması xüsusiyyətlərinə əsasən qruplaşdırılmış əmtəə bölmələrində də vardır. Çünki 65-ci bölmə “baş geyimləri və onların hissələri” kimi çağırılır. O bölmədə 6505 əmtəə sırası “zənbil” əmtəə yerindədir, sırasındadır.
Nəticədə zənbil əmtəə sırasından yararlanılması, tam rahat olmağa şərait yaradır ki, harmmonik sistemin ehtiva etmədiyi hər hansı nümunə saxlanılmamışdır.
Hissə və bölmələrə olunan nişanlar əmtəə sıralarının, “tesir dairələrinin” mümkün fərqliliyi ilə əlaqədardır. Adıçəkilən nişanlar, fərqli əmtəə sıralarının ortasındakı müxtəlifliklərin bilinən tərəflərini götürməyə və bunların vacibiyyətini müəyyənləşdirməyə şərait yaradır. Bir sira məqamlarda adıçəkilən nişanlar əmtəələrin qruplaşdrıma xarakteristikalarını bu formada göstərir. Misal üçün, 9 - cu bölmədəki I nişan – fərqli əmtəələrin qarışığı, 94 - cü bölmədəki 3 a ve 3 b nişanları - əmtəələrin tərkibi , 95 - ci bölmədəki 3 - cü nişanə əmtəənin tərkib və hissələri və sairə.

Əmtəənin istehsalat yerinin təyin olunması. Vacib niyyəti - Azərbaycanın gömrük sərhəddindən daxil və xaric olan əmtəələrin tarif və qeyri - tarif redaksiya funksiyalarını yerinə yetirməkdir. Əmtəənin istehsalat yerinin təyin olunması xüsusiyyətləri dünyamiqyaslı marağa söykənir. Əmtəənin istehsalat yerinin təyin olunmasının əsas bazaları “Gomrük taarifi haqqında Azərbaycan Repsublikasının Qanunu” ilə müəyyən olunmuşdur.

Əmtəçilik ekpsertizası. Əmtənin tipini, istifadə məqsədini, durumunu, vacib alınma özəlliklərini, bilinən çətinliklərini, növünü, tipini və başqa xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə həyata keçirilir. Ümumilikdə, belə tipli sorğular əmtəədən istifadə məqsədi üzrə yararanılması və bunun reallaşdırılmasını təyin edərkən aradan qaldırılır. Bir sıra hallarda əmtəəçilik eksperitizası dəyərləndirmə ekpsertizasının tərkibi olub, əmtəənin dəyərini müəyyənləşdirmək üçün həyata keçirilir. Adi zamanlarda gömrük niyyətilə əmtəənin topdan dəyəri dərəcəsində azad market dəyəri müəyyən olunur. Azad market dəyəri dedikdə isə, bir yandan əmtəəyə lazım olan səviyyədə tələb və təklifin mövcudluğu, bir yandan isə ekonomi və inzibati qadağalardan lazımi şəkildə sərbəst ola bilməsi ilə xarakter edilən razılaşma dəyəri anlaşılır.

Rahat market dəyəri bu zamanlarda müəyyənləşdirilir:

1) Gömrük qanunlarına əməl olunmadıqda. Bu həm qaydaya əməl olunmamanın çətinliyini aydınlaşdırmağa, həm də hüquqların pozulması səbəbindən ödəmələrin yazılması üçün gərəklidir.

2) Mal satılarkən. Ölkənin sahibliyindəki əmtəələr reallaşdırılarkən.

3) ədv-nin qədəri müəyyənləşdirilərkən. Əmtəənin ölkədən çıxarılması vaxtı, mallın göndərildiyi ölkəyə ədv geri verilərkən.

Əmtəənin market dəyəri müəyyənləşdirilərkən fərqli məlumat resurslarından yararlanıla bilər.

- istehsalçı və satıcı dəyər kağızlarından;

- yarmarka vəya sərgilərin məlumatlarından;

- fərqli - fərqli əmtəə bölmələrinin bilinən və məxfi informasiyalarından;

- təşkilatların onlayn bazalarından və sairə.

Dəyərləndirmə ekspertizası tətbiq olunan zaman, əmtəənin rahat market dəyəri bilinən bölgə vəya hər hansı zamana uyğun müəyyənləşdirilir. 

Əmtəənin gömrük qiymətinin müəyyənləşdirilməsi. Əmtəənin gömrük qiymətinin müəyyənləşdirilməsi (gömrük dəyərləndirilməsi) sistemi gömrük dəyərləndirilməsinin ümumdünya təcrübədə əldə olunmuş bilinən xarakteristikalara dayanır və Azərbaycan Repsublikasının gömrük sərhəddində qəbul edilən vəya bu sərhəddən aparılan əmtəələrə tətbiq edilir.

Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhəddində qəbul edilən vəya bu sərhəddən aparılan əmtəələrin gömrük dəyərləndirilməsi sistemindən istifadə forması Azərbaycanın Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyənləşdirilir.

Gömrük qiyməti əmtəə Azərbaycanın Respublikasının gömrük xəttindən ölkə ərazisinə daxil olarkən deklarant tərəfindən Azərbaycanın Respublikasının gömrük qurumuna elan olunur.

Gömrük yerinə daxil olan və o yerindən aparılan əmtəələrin gömrük qiymətinin elan olunmasının şərt vəya qaydaları, həmçinin elanetmə qaydası Azərbaycanın Respublikasının dövlət gömrük komitəsi tərəfindən müəyyənləşdirilir.

Gömrük qiymətinin bəyannaməçi cəhətdən təyin olumması bu qanunda düşünülmüş yollara əsasən müəyyən olunur.

Gömrük qiymətinin təyin olunmasının şəffaflığına Azərbaycanın Respublikasının gömrük qurumu nəzarət edir.

Gömrük qurumu əmtəənin gömrük qiyməti elan olunan zaman bəyannaməçi baxımından verilmiş gizli xüsusiyyətə malik və ticari xarakteri olan informatsiyaları gömrük dəyərləndirməsinin vəzifələri üçün yararlanıla bilər. Azərbaycanın Repsublikasının aidiyyatı qanun aktlarında bilinən vəziyyətlər istisna olmaqla, bəyannaməçinin razılığı olmadan həmin informatsiyalar başqa dövlət qurumları da daxil olmaqla digər adama ötürülə bilməz.

Gizli üslub kəsb edən və ticari gizlilik daşıyan informatsiyaların ötürülməsi səbəbindən Azərbaycan Resbublikasının gömrük qurumu və bunun hüquqi adamları Azərbaycanın Respublikasının adekvat qanununa münasib şəkildə öhdəçiliklə mükəlləfdirlər.

Bəyannaməçi baxımından elan olunmuş gömrük qiyməti vəya bunun təyin edilməsiylə əlaqədar informasiyalar kompakt, qədrinin müəyyənləşdirilməsi mümkün olan vəya dokumentlərlə təsdiqlənmiş informasiyalara dayanmalıdır.

Bəyənnaməçi baxımından elan olunmuş əmtəənin gömrük qiymətini rəsmiləşdirmək məcburiyyəti meydana çıxdıqda bəyannaməçi gömrük qurumuna Azərbaycan Respublikası qanununa əsasən əmteə girovu buraxmaq vəya müvəkkil bankın təmin etməsini qəbul etmək yoluyla ilə elan olunan əmtədən yararlanması məqsədilə buna təqdim edilməsi haqqında yönəlmə təmin edilir, vəya daxil olan əmtəəyə Azərbaycan Respsublikası gömrük qurumundan gömrük dəyərləndirməsinə müvafiq şəkildə gömrük ödənişləri təmin olunmalıdır.
Elan olunmuş gömrük dəyərinin rəsmiləşdirilməsi vəya Azərbaycan Respublikasının gömrük qurumuna başqa informatsiyaların verilməsiylə bağlı ödəmələr bəyannaməçi yönündən əvəz olunmalıdır.

O vaxt gömrük dəyərləndirilməsi ilə bağlı əmtəənin gömrük qeydiyyatının zamanının artıırılması bəyannaməçi baxımından əmtəəyə görə ödənişin verilməsinə zaman əldə etmək məqsədilə yararlanılması təmin olunmamalıdır.

Azərbaycan Respublikasına daxil olan əmtələri elan edənlə - adamlara (ticari niyyətlərə görə düşünülməyən əmteələri qəbul edən digər adamlar sayılmadan) əmtəələrin gömrük qiymətinin təyin edilməsi məqsədilə o qaydaların təmin olunması, icra olunması qəti surətdə vacibdir.

O qanunlar: bəyannaməçilərə görə - daxili olan əmtəələrin gömrük qiymətinin təmin olunması vəya elan edilməsi vaxtı; gömrük qurumlarına - daxil edilən əmtəələrin bəyannaməçilər baxımından elan olunan gömrük qiymətinə yoxlamanı təmin etmək məqsədilə əldə olunur.

Gömrük qurumlarında əmtəələrin keçirilməsinin yersiz şəkildə vaxtının uzadılmasının önünü kəsmək məqsədilə gömrük qiymətinə yoxlama zamanı kiçik vaxt ərzində tətbiq edilməlidir. Əmtəənin gömrük dəqiqləşdirilməsi zamanında bəyannaməçi baxımından elan olunmuş gömrük qiymətini təsdiqləmək uyğun olmadığı şəraitdə, hazırki qanuna uyqun şəkildə qanunda əmtəənin qeyri-rəsmi şəkildə ötürülməsi haqqında gömrük qurumu tapşırıq verməlidir. Əmtəənin müvəqqəti şəkildə ötürülməsi isə, bunun gömrük qiymətinin müvəqqəti şəkildə təyin olunmaqla ötürülməsi anlaşılır, digər sözlə gömrük qiymətinin oturuşmuş və tam şəkildə təyin olunması məsələsi bəyannaməçi baxımından verilmiş informatsiyalar bazasında təyin olumaqla sonlanır. O zaman müvəqqəti ötürülən əmtəəyə elan olunmuş gömrük cədvəli əsasən ələ alınır.

Buraxılan əmtəənin gömrük dəqiqləşdirilməsini yerinə yetirən gömrük qurumu isə, qəbul olunmuş üsluba müvafiq şəkildə bəyannaməçi baxımından verilmiş dokumentlər ələ alınmaqla gömrük gömruk qiymətinin real formada təyin olunmasına yoxlamanı yerinə yetirir.

Azərbaycana daxil edilən əmtəələrin gömrük qiyməti təyin olunmuş formada bəyannaməçi baxımından GDB – nə müvafiq şəkildə elan olunur. Daxil olan əmtəələr elan olunmuş gömrük qiymətinə əsasən gömrük ödəmələrinə və rüsumlarına daxil olunur. Elan olunan formaya əsasən daxil edilən əmtəə gömrük ödəmə vəya vergilərinə tabe tutulmayırsa (gömrük dəqiqləşdirilməsi məqsədinə görə ödəmə tabe tutulmamaq şərti ilə), gömrük qiyməti ygb-si ilə elan olunur. Elan olnmuş gömrük qiymətinə gömrük qurumunda təsdiq olunmuş narazılıqlar yarandıqda, bəyannaməçidən gömrük qiyməti deklarasiyasını tamamlanılması istənilə bilər.

Gömrük qiyməti deklarasiyası gömrük dokumenti kimi qəbul edilir.

Bəyannaməçi gömrük qiyməti deklarasiyasında və gömrük qiymətini rəsmiləşdirən dokumentlerdə verilən həmin informasiyalara əsasən Azərbaycan Respublikasının aidiyyatı normativ - huquqi aktlarına müvafiq şəkildə cavabdehliyə sahibdir.

Gömrük qiyməti deklarasiyası yük gomrük bəyannaməsi və aidiyyatı gömrük qurumu baxımından gömrük niyyəti ilə istənilən başqa dokumentlərlə bərabər verillir.

Əmtəənin gömrük tərtibatını yerinə yetirən gömrük qurumu bəyannamədə nəzərdə tutulmayan informasiyalara sahib oluna bilərlər. Bu tip informatsiyalara eksternal kommersiya tətbiqatında olan əmtəənin informasiya dəyəri, o cümlədən daha öncələr gömrük tərtibatlarından ötən tam mənalı və ya eynitipli əmtəələr barəsində informasiyalar əldə edilir. Bəyannaməçiyə gömrük qurumunda mərkəzi müqavilə dəyəri, gizlilik qorunmaqla fərqli – fərqli müqavilə, anlaşmaya əsasən gömrük qiyməti barəsində informasiya verilir.

Gömrük qurumu bəyannaməçinin şifahi olmayan müraciətinə görə elan olunmuş əmtəəyə hazırki qanuna əsasən təyin edilmiş formada əmtəə qoyuluşu vəya müvəkkil bankın girov bildirişinə əsasən verilən zamandan yararlanmaq möhləti tətbiq edilə bilər.

Əmtəə zəmanətinin qiyməti vəya bank zəmanəti dəyəri gömrük qiymətinin düşünülən düzəltmə dərəcəsi vaxtı əmələ gəlməsi mümkün olan gömrük oynamalarının, hərəkətlərinin dəyərini öncədən təminatı təşkil olunmalıdır. Gömrük tərtibatı vaxtı gömrük hərəkətlərinin dəyəri təmin olunması vəziyyəti yaranarsa, əmtəə qoyulmasının qiyməti vəya bank ehtiyacı dəyəri gömrük qurumundan təyin olunmuş yolla əmtəənin müvəqqəti təyin olunmuş gömrük məbləğinə əsasən bəyannaməçi baxımından elan olunmuş gömrük qiyməti aralarındakı diferensasiyaya, müxtəlifliyə uyğun şəkildə təyin olunur.
Bəyannaməçi baxımından elan olunmuş əmtəənin gömrük qiymətini dəqiq şəkildə müəyyənləşdirmək vacibiyyəti əmələ gəldikdə gömrük qurumuna Azərbaycan Repsublikası qanunçuluğuna müvafiq şəkildə əmtəə qoyulmasını vəya müvəkkil bankın təmin edilməsini əldə etmək yoluyla elan olunan əmtəədən yararlanılması məqsədilə buna təqdim olunması haqqında müraciət edə bilər, vəya gətirilən əmtəəyə Azərbaycan Respublikası gömrük qurumundan gömrük dəyərləndirilməsinə müvafiq şəkildə gömrük ödəmələri verilməlidir.
Elan olunmuş gömrük qiymətinin dəqiq şəkildə, formada rəsmiləşdirilməsi vəya Azərbaycan Respublikasının gömrük qurumuna digər informasiyaların verilməsiylə əlaqədar ödəmələr bəyannaməçilər baxımından təmin edilməlidir.

1.2. Gömrük ekspertizasının aparılmasının qanunvericilik bazası və onun normativ - huquqi əsasları.
Əvvəlki dönəmlərlə müqayisədə axır dövrlərdə Azərbaycan Gömrük servisinin irəliləməsində nəzərəçarpacaq şəkildə irəliləyişlər olmuşdur ki, bunların fonunda da 30 yanvar 1992-cı il tarixində müstəqil Azəribaycan Repsublikası gömrük komiiəsinin əmələ gəlməsi ilə nəticələnmişdir. Dövlət başçısının imzalanmış sərəncamı ilə bundan sonra adıçəkilən zaman, gün gömrük işçilərinin ixtisas günü olaraq müstəqil ölkəmizdə gömrük servisinin irəliləməsinin-surətlənməsinin tarixinin əvəzedilmez bir gününə çevrilmişdir.

Birləşmiş dövlətlər təşkilatı (Uniteid Natioins Orgianization) narkotik vasitələri yoxlama layihəsi laboratoriya bölməsinin yolu ilə narkotik maddələrin müəyyənlədirilməsi haqqında metodik ləvazimatlar, dərsliklər təmin edilmiş, bunların müəyyənləşdirilməsi məqsədilə sahiblənilmiş sürətli yoxlmalardan yararlanılma yolları haqqında qaydalar düzəldilmişdir ki, bunlar da öz istifadə qaydalarına əsasən öyrədici vəsaitlərin gücləndirilməsinə əlverişli şərait meydana gətirmişdir.

1996-cı il tarixində beynəlxalq gömrük qurumunun “gömrük labaoratoriyalarının yaradilması” işçi qrupunun proqramına əsasən aidiyyatı labaratoriya mərkəzinin quruluuş sxemi alınmış və bunun bazasında laboratoriyanın esaslandırılmış merkəzi yaradılmışdır.

Ən sonda, son dönəmlər. O dönəmlər ölkədə gömrük sisteminin çiçəklənmə tarixində unudulmaz dönəmlərdən olmuşdur. Çünki, ölkədə gömrük işinə məsul dövlət qurumunun mərkəzləşdirilmiş yoxlama yərleri və binaları lazımi formada yenidən qurularaq, ən yeni müasir aparatlarla təmin edilərək istifadəyə verilmişdir.

Laboratoriyanın yenidən konstruksiyasından sonra onun yenidən istifadəyə verilməsində beynəlxalq gömrük qurumunun (bgq) əsas rəhbəri Miaşel Diane və Ekonomik Korporasiya Qurumu (EKQ) gömrük sədrlərinin Bakıda təşkil olunan 7-cı qurultayının nümayəndələri olmuşlar.

Beynəlxalq gömrük qurumunun rəhbəri M. Diane laboratoriyanın istifadəyə verilməsini Azərbaycan Respsublikası dövlət gömrük komitəsinin ən vacib uğuru kimi qəbul buyurmuş, həmçinin o uğurun başlıca uğurları bundan sonra gömrük qurumlarının yerinə yetirdikləri prespektivdə özlərini ortaya çıxarmaqdadır.

Gömrük ekspertizasının yerinə yetirilməsi, həyata keçirilməsi, Azərbaycan Repsublikasının serhədləri daxilində mövcud cinayət - prossessual və gömrük qanunu, o cümlədən inzibati hüquqpozmalar barəsində qanunun istəklərinə müvafiq şəkildə yerinə yetirilir. Gömrük qurumları baxımından gömrük ekspertiizası, gömrük yoxlanışı vəya gömrük qanuniləşdirilməsi vaxtı, gömrük qurumlarının öhdəliklərinə məxsus qaçaqçılıq vəya başqa hüquqpozmaları ilə əlaqədar araşdırmanın yerinə yetirilməsi, o cümlədən gömrük huquq puozuntuları (ghp) ilə əlaqədar araşdırmanın aparılması ilə bağlı müəyyən edilir.

Ekspertizanın müəyyən edilməsi yolları ölke gömrük qanunvericiliyinin 342-cu maddəsinə əsasən təyin olummuşdur. “Gumrük qanunlarına əməl olunmaması barədə məsələnin icrasını heyata keçiren vəya o məsələlərə nəzarət eden ölkenin gömrük qurumunun məsul adamı ekspertiza aparılmasını vacib lazım bildikdə o haqda qərar qəbul edir. Qərarda ekspertizanın müəyyən edilməsinin yolları, ekspertizanı aparacaq şəxsin familiyası vəya ekspertiza baş tutacaq gömrük laborotoriyası, o cümlədən başqa aidiyyatı qurumun adı, ekspertizanı aparan şəxsin önünə təqdim edilən məslələr və ekspertizanı aparacaq şəxsin istifadəsinə verilən ləvazimatlar təqdim edilir”

Gömrük fəaliyyətlərinin reallaşdırılması ilə əlaqədar bir çox ekspertiza həyata keçirilir. Ekspertizanın məqsədini lazım olan səlist bir şəkildə anlamaqdan ötəri, təyin olunma səbəbini vəya yerinə yetirilməsinin üsullarını qavramaq məqsədilə, fəaliyyət göstərmənin adıçəkilən sinfine məxsus bir sıra vacib təlimatlarla qarşılıqlı surətdə əlaqəni möhkəmləndirmək sonrakı fəaliyyət üçün də yaxşı nəticələnəcəkdir.

Araşdıramalar bilavasitə olaraqdan dövletin rahatlığı ilə bağlı olduğu səbəbindən özünün gündəmdə olmasının mahiyyətini hər zaman üçün sabit şekildə qorumuşdur. Respuiblikanın xarici və digər ölkələrlə dünya miqyasında ticari əlaqələri genişləndiyindən, ölkyə mal və əmtəə gətirilməsi və ölkədən xaric olunmasının miqyası genişləndikcə, qarşılıqlı şəkildə əməkdaşlıqda olduğumuz ölkələrin say tərkibi genişləndikcə gömrük sərhəddindən əmtəələrin keçirilməsinin miqdarı da böyüyür vəya belə halda yoxlamalarıın da sferası əhəmiyyətli şəkildə vacibiyyət təşkil etməkdədir. Ona görə ki, gömrük sərhəddindən keçirilən əmtələrə belə araşdırma və yoxlamaları həyata keçirənlər təminatını verirlər.

Ölkənin azadlığını əldə edən Azərbaycan hazırki şəraitdə özünün azadlığının əldə saxlanılması və həmçinin daha da ön istiqamətlər üzrə ilərlədilməsi məqsədilə dünya ticarət sisteminə inteqrasiya eliyir və bu istiqamətdə əmin forma və şəkildə özünün mübarizəsini həyata keçirir. Çoxlu sayda kənar və daxildən olan və yaranan aspektler ölkənin azadlığının və suverenliyinin təminatı məqsədilə dövletin aspektindən elm əsasından sübut edilmiş həqiqi prespektiv məsələlərin yenidən hazırlanaraq təqdim edilməsinin vacibiyyətini gözlər önünə sərir. Xüsusilə vurğulanmalıdır ki, ölkə suverenliyinin təminatının ən vacib özəyini iqtisadi cəhətdən onun sərbəstliyi təşkil etməkdədir. Ümumi və yerli baxımından olan cəhətlərdə ekonomik suverenlik məhsul hazırlanmasının azlaması, ölkədaxili marketlərin əlden buraxılması, elm, texnolojik və texnologiya ilə bağlı olan qabiliyyətin itirilməsi, istehlak malları və əmtəələri ilə özünün təminatı səviyyesinin zəifliyi, işləməyən əhali kəsiminin sayının çox olması, ekonominin daha da cinayətkarrıq aspektlerinə meyillililiyi və insanı əhate edən təbiətin gərəkli mövcud standardlara cavab verə bilməməsi və sairə bu kimi göstəricilərlə təyin edilir.

Gömrüklə bağlı araşdırmaların həyata keçirilməsi haqqında normativ sənedlər beynəlxalq gömrükle bağlı qurumun məsləhətlərinə, araşdırma yerlərinin təşkil edilməsi üzre metodoloji toplulara əsasen hazırlanır. Buna bağlı olaraq xariclə əməkdaşlığın gömrüklə bağlı göstəricilərinin araşdırılaraq tədqiq edilməsinə əsaslanan araşdırma yerlərinin müvafiq təşkil olunmasının quruluşu müəyyən olunaraq gömrükle bağlı yoxlamaların tətbiq olunduğu əmtəələrinin araşdırılmasına əsaslanan adekvat ləvazimat, analoji apparat, kimyəvi rekasiya tərkibli elementlərinə əsaslanan texnoloji sorğu kitabçaları, bilinən misallar, ümumi, ölkə, sahəvi nəsnələr, texnoloji qaydalara əsaslanan məlumat bazası qurulur.

Dissretasiya işində kimyəvi məhsulların və kimya tərkibli əmtəələrin yoxlanmasının daha da genişləndirilməsi yollarından və vasitəlrəindən və kimyəvi məhsul və əmtəələrin nomenklaturda bərabərləşdirilməsinin gömrüklə bağlı sferada rolundan danışılmağa çalışılmışdır. Həmçinin bu sahədə yoxlamada yararlanılan ən yeni təzə texnologiya vasitələrinin ətraflı şəkildə istifadəsi bu sferanın inkişafına təkan veren ən vacib aspekt ve cəhətlərdən biri olması barədə də bu dissertatsiya işində məlumat verilməyə çalışılmışdır.

Bilirik ki, nomenklaturada kimyəvi tərkibli əmtəələr iyirmi doqquzuncu əmtəə qruppasında təsnifləşdirilir. Bunlar isə kimyəvi məhsullar və kimya tərkibli əmtəələrin gömrüklə bağlı araşdırılması cəhətindən maliyyə strategiyasının həyata keçirilmesinə və məhz bu xarakteri araşdırılmalara qulluq göstərir. Belə olan halda isə gömrüklə bağlı qurumlar baxımından ümumdunya gömrük təşkilatinın gömrük araşdırma yerlərinin hazırlanaraq yaradılmasına kömək eləmək məqsədiylə məsləhət bilinən ümumdunya metodoloji vasitələrdən ətraflı şəkildə yararlanılır. O vasitələrdə yoxlanılmanın həyata keçirilməsi vaxtı sınaq və kimyəvi araşdırılma yerlərinin texnoloji baxımından təminetmə formaları və buna olunan istəklər əks olunmuşdur.

Hazırki şəraitdə ümumi texnoloji nəzaret imkanlarından yararlanılmaqla dövlətin ekonomik azadlığını təminatını qarantiyalamaq ən vacib mövzulardan birisidir. O sferada da gömrüklə bağlı yoxlamaların oynadığı rol mühümdur. Əminliklə vurğulamaq gərəklidir ki, vaqe bulan (elm texnoloji renessans) rezultatlarına müvafiq şəkildə yeni annoloji kimyavi üsulları, həmçinin gömrüklə bağlı yoxlamalarda və istifadəsində yararlanılan texnolojik vəsaitler həmişelik formada ve aralıqsız şəkildə inkişaf etdirilir. Bu səbəbdən də gömrüklə bağlı işlər sahəsinde işsiz durmaların önünün kəsilməsi, cəldliyə əsas verilməsi niyyətilə vacib gömrüklə bağlı yoxlamaların inkişaf etdirilməsi zamanında yararlanılan aparat və ləvazimatların istifadə xüsusiyyətləri və paramrtleri - hissetmə qabiliyyəti, əldə olunanların qəbulu, bunun dəqiqliyi və sairəsinə duyulan ehtiyac genişləndirilməli və bunlarin tətbiqi sferaları daha da artırılmalıdır ki, bütün bunlardan gözlənilən nəticələr əldə oluna bilinisin.

Gömrüklə bağlı araşdırma - elm sahəsinin spesifik sferalarında müəyyən bacarıq tələb edən hansısa bir məsələnin araşdırmacı yönümündən öyrənilməsidir. Araşdırmanın öyrənilən obyektin müeyyən xarakteristikası adətən öncədən mütləq formaca dəqiqləşdirilmiş problemlərə konkret bir zaman kəsimi müddətində və anlaşıqlı bir formada qarşılığın təmin edilməsindən irəli gəlir. Araşdırma zamanı verilmiş əksər mövzulara geniş spektrli və təyin edilmiş qanunlar çərçivəsində yaradılan şifahi olmayan bildirişlə tamamlanır. Araşdırmacı bildirişindən fərqli sferalarda meydana çıxmış problemli mövzular və məsələlər üçün müəyyən bir bazisə əsaslanan qayda əldə eləmək üçün yararlanılır.

Kimya tərkibli məhsullara kimyəvi mallar və tərkibində müxtəlif kimyəvi birləşmələri ehtiva edən əmtəələr daxildir. Bu qeyd olunan əmtəələr tərkib baxımından yuxarı keyfıyyətə malik olmaqla yanaşı, həmçinin istehsalının nisbətdə daha da bahalı olmayan formada hazırlanan əmtəələrdir. Mehz buna görə də dünya gənəlində hazırlanan kimyəvi tərkibli əmtəələrin içində onların payının tərkibi 75 fazie bəraberdir. Elə bu səbəbdən elm və texnoloji renessans nəticələrinin istehsal prosesinə tətbiq olunması, biliyin birbaşa olaraq istehsalçı kəsimə yönəldilməsi sayəsində təzə və keyfiyyət baxımından yüksək kimyəvi tərkibli əmtəələrin meydana gətirilməsi məqsedilə texnoljik vasitələr işlenib meydana çıxarılmışdır. Belə texnoloji vasitələr bu əmtəələrin mexanik xüsusiyyətlərini, davamlı olmasını, uzunmüddətli dövr üçün istifadəyə əlverişliliyinin mümkuniyyətini, istifadə davamlılığını və başqa fərqli xüsusiyyetlərini inkişaf eletdirir.

Buna görə də ümumdunya sistemində kimyəvi mallar, əmtəələr və kimyəvi tərkibli hissələrdən düzəldilmiş fərqli mallarda hissələrin miqdarı nisbəti yeni araşdırma üsüllarının tətbiq edilməsiylə yerinə yetirilir. Araşdırmalar dartınma, təzyiq nəticəsində sınma, möhkəmliyin yoxlanılması, sıxılmağın qarşısını almaq üçün yoxlama və sairə xüsusiyyətlərin təyin olunması ilə bir sıra aparat və cihazlar vasitəsiylə müəyyən indikatorlara əsaslanaraq aparılır.

Xarici ölkələrlə ticari baxımından əməkdaşlıq strategiyasının azad və sərbəst forma alması ilə əlaqədar olaraq ölkədə gömrük fəaliyyətilə məşqul olan qurumların qarşısına gömrüklə bağlı strategiyanın lazımi forma və şəkildə həyata keçirilməsi üçün vacib məsələlər təqdim edildi. Elə bucür məsələlərdən birisi də gömrük qurumlarında maliyyə araşdırılması, gömrüklə bağlı qanunların reallaşdırılmamasına qarşın mücadələ və gömrük işi sahəsində qanunların pozulması hallarına qarşın mücadələ məsələsi idi. Bu məsələnin həll olunması üçün gömrük qurumlarında müasir təşkilatlanmış quruluş birliklərinin hazırlanması ve funksioloji cəhətdən bunların fəaliyyət istiqamətlərinin təmin olunması problemləri təqdim olunmuşdur. Belə problemlərdən birisi də gömrük servisində araşdırmaçı və öyrənilmə quruluşunun yenidən işlənərək müasir tələblərə cavab verən formada hazırlanmasıydı. Buna əsasən müstəqillik qazanıldıqdan sonra birinci dəfə ölkəmizdə mərkəzləşdirilmiş araşdırılma yerlərinin qurulması haqqında qanun qəbul olundu. Daha sonra isə bu araşdırılma yerləri haqqında esasname qəbul olundu və buna əsasən əsasnameya əsasən quruluş bölmələri yaradılaraq ölkəmizdə gomrük araşdırılması işləri yerinə yetirilməyə başlanıldı.

İş yönlərinin araşdırılması bizə açıq şəkildə məlumat almağa imkan yaradır ki, əsasən 14 yöne əsaslanan təşkilolunma və təminedilmə fealiyyətləri yerinə yetirilmişdir. Amma hazırki elm birbaşa istehsalçı gücə çevrilmiş və bilik və texnoloji renessans nəticələri maddiləşdirilmiş biliklərin dövriyyəsi sferasına da inteqrasiya eləmişdir. Belə yönlənmələrdən birisini də genetikası dəyişdirilmiş malların ölke ərazisinə idxalının, bunun qanunsuz formada dövr etməsinin önünün kəsilməsindən təşkil edir. Geni dəyişdirilmiş əmtəələrə gömrükde yoxlamanın mütləq formada genişləndirilməsi və artırılması niyyətilə gömrük qurumlarının tərkib hissələrində geni dəyişdirilmiş məhsullar üzrə araşdırma yerləri də hazırlanaraq istifadəyə verimlişdir. Bunla bağlı ekspertlər adıçəkilən sferada fəaliyyətin təmin olunmasi məqsədilə lazımi seritifikalar əldə eləmiş və indi araşdırma yerlərində ən təzə və yeni metodla verilən zaman kəsimi ərzində bir sıra bəlirlənmiş testetmə yolları ilə geneloji baxımından modifikasyona məruz qalmış əmteələrin müəyyənləşdirilməsini yerinə yetirirlər.

Yuxarıdakılara əsaslansaq görərik ki, araşdırılan yönlər xarici ekonomik istiqamətlərə əsasən bölünmə və sektarları əhatə eliyir. Araşdırılan sektora görə isə kimyəvi məhsullar və kimyəvi tərkibli hissəciklərdən hazırlanmış əmtəə məshulları, onların artıq və tullanmalı hissələri şamil edilir. Belə sektora başlanğıc mallar denli və tozlu forumada, tərkibində kimyəvi məhsulların çoxluq teşkil elədiyi malları. Kimyəvi mehsulların bilavasitə azaldılan hissələri kimya tərkibli əmtəə qalıqları və sairə bu kimi məhsullar şamil edilir.

Dünya gənəlində mövcud olan təcrübələr. yerinə yetirilməsi və tətbiq olunması vacib sayılan ümumdünya və ölkə standardları, texnoloji qaydalar və müəyyən olunmuş resptlərin tələbi diqqət önündə saxlanılmaqla gömrüklə bağlı araşdırılmaların həyata keçirilməsi həll edilməsi vacib sayılan mövzuların yoluna qoyulmasından asılı olaraq aşağıda verilmiş bölmələrə əsasən yerinə yetirilir:

- tərtib olunmuş nomenklatuara uyğun formada əmtəənin kodlarının müəyyən olunması;

- əmtəənin istehsal olunduğu yerin müəyyənləşdirilməsi;

- malın gömrüklə bağlı qiymətinin müəyyən olunması;

- əmtəələrin oxşarlaşdırılması;

- əmtəələrin strukturasının, həmçinin onun fiziolojik və kimyəvi quruluşunun müəyyənləşdirilməsi;

- əmtəələrin sortunun, çeşidinin və növünün təyin olunması;

- malların istehsal olunması üsullarının müəyyən edilməsi;

- əmtəələrin nələrdən hazırlanmasının araşdırılaraq təyin edilməsi;

- malların hazırlanması zamanı istifadə olunan xamalın struktur quruluşunun öyrənilməsi;

- əmtəələrin narkolojik, və ya zəhərli təsirə malik mal qruplarına aid olub olmamasının təyin olunması;

- malların ekolojik və sərbəst istifadə imkanlarının araşdırılaraq müəyyənləşdirilməsi;

- əmtəələrin digər ölkələrin milli mədəni mənsubiyyetində olmasının araşdırılması;

- geni dəyişdirilmiş əmtəələrin araşdırılaraq müəyyən edilməsi;

- müasir diagnostika üsullarinin tətbiq olunması yolu ilə araşdırmaların aparılması;

- speisifik araşdırma üsulu və xüsusi elm istəyən fərqli mövzuların həll olunması.

Gömrüklə bağlı qurumlar və araşdırma yerləri tətbiq olunan standardlara müvafiq formada örnək və probların alınması, qablara yığılması, qorunması və logistikası məqsədilə ləvazimatlar, saxlama qabları, qoruyucu vasitələr, istilik, çəki, soyutma üçün alətlər, xüsusi təchizatlarla təmin edilmiş daşınma logistikaları ilə təmin edilirlər.

Nümunə və örnəklərin alınmasından qabaq əmtəənin ismi, işarələnməsi, üstündəki mövcud istifadə ile bağlı lazımi göstericiler və indikatorlar yoxlanmalıdır.

Gömrük qurumu nümunə və örnəkləri 3 bəarbər yerə ayırır, müvafiq qablara qoyulur (sellofan, saxlama qutusu, plastik və sairə) və möhürlenir. Nümunə və örnəklərin ilkin bölümündən araşdırılmaların yerinə yetirilməsi məqsədile , sonrakı bölümündən yenidən və əlavə araşdırma məqsədilə, axırıncı bölümündən də yaranması mümkün olan fıkir ayrılıqlarının yoluna qoyulması məqsədilə yararlanılır. Yarlıqda nümunə və örnəklərin identifikləşdirilməsi məqsədilə informasiya yerləşdirilir, əmtəənin ismi, əmtəəni aparan qablşamanın qeydiyyat rəqəmləri göstərilir.

Nümunə və örnəklər isə kimya tərkibli hissələrdən hazırlandığı halda, bunlar əmtəənin xüsusiyyətləri, zəhərli olub olmaması, onun təhlükəsizliyi haqqında görülən işlər, istifadə eləmə, qorunma və yararlanılma şərtlərinə əməl eləmə barədə dokumentlerin əks olunduğu kağızlarla birlikdə izlənilməlidirlər.

Müraciət edənin, əmtəələr haqqında məsuliyyəti olan fərqli adamların vəya bunların səlahiyyətli şəxslərinin müraciətinə təminat verildikdə, gömrüklə bağlı qurumun yoxlamanı müəyyən eləmiş məsul nəfəri bu barədə lazımi qərarları qəbul eliyir. Müraciətə müsbət cavab verilməsi təmin olunmadığı təqdirdə, gömrüklə bağlı qurumların məsul adamı müsbət olmayan rəy haqda sübut edilmiş razılaşdırma haqqında müraciət eliyen şəxsə şifahi olmamaq şərtilə informasiyanı təqdim eləməlidir.

Müraciət eliyən, əmtəələr barəsində söz sahibi olan başqa adamlar vəya bunların səlahiyyətli şəxsləri gömrük qurumunun vəya məsul adamından əmtəələrin gömrüklə bağlı araşdırılmaya yönləndirilməsi haqqında şifahi olmayan bir deklarasiya əldə etmək, o cümlədən gömrüklə bağlı yoxlamanın zamanının artırılması vəya saxlanılması (nəyə görə olması bildirilmək şərtiylə), o cümldən bunun verdiyi nəticələr haqqında informasiya almaq üstünlüyünə sahibdilər.

Gömrüklə bağlı araşdırmanın aparılmasına yardım məqsədilə verilmiş nümunələr və dokumentlər bazasında bunlar haqqında fikrin alınması mümküniyyət təşkil eləmədiyi təqdirdə, müraciət eliyən əmtəələr haqqında məsuliyyət daşıyan fərqli adamlar vəya bunların səlahiyyətli şəxsləri gömrükle bağlı araşdırmanı həyata keçirən mütəxəssisdən bunun haqqında səbəblər vurğulanmaq şərtilə şifahi olmayan informasiya əldə eləmək üstünlüyünə sahibdilər.

Ancaq və ancaq vacib zamanlarda və müraciətin arxadan şifahi olmayan növde lazımi adresə yönləndirilməsi razılaşdırılmasilə, gömrüklə bağlı araşdırma yerinin sədrinin icazəsiylə müraciət haqqında mobil vasitələrlə vəya fərqli əlaqə imkanlarıyla araşdırma müəyyen eləmiş gömrüklə bağlı quruma vəya bunla bağlı vəsadət qaldırmış adam yönləndirilir.

Gömrüklə bağlı araşdırılmanın həyata keçirilməsi məqsədilə verilmiş nümunələr vəya dokumentlər esasında araşdırılmaya təqdim edilmiş əmtəə haqqında fikir ifadə eləmək mümkünsüz olduğu təqdirdə, gömrüklə bağlı yerinə yetirilməsindən vaz keçilir.

Gömrüklə əlaqədar araşdırlmalar mərkəzi baxımından müəyyən olunmuş gömrük qurumuna vəya buna bağlı müraciət eləmiş adama nəticələr təqdim olunmaqla araşdırılmanın yerinə yetirilməsindən vaz keçilmesi haqqında şifahi olmuyan vəya internet materialı şəklində informasiya təqdim olunur, verilmiş nümunələr və dokumentlər müraciət eləmiş adamın özünə verilir.

Gömrüklə bağlı qurumun istəyilə yerinə yetirilrən gömrüklə elaqədar araşdırılmanın həyata keçirilməsiylə əlaqədar lazım olan bütün maddi vəsaitlər ölkənin maliyyə dəstəyi ilə təmin olunur.

Nümunə və örnəklərin alındığı, araşdırılmaların həyata keçirildiyi binalara aparılması, onunla bağli doldurma və yüklərin boşaldılması vəzifələri və başqa lojistik fəaliyyətləri müraciət edənin özü tərəfindən, və ya bunun cahabdehliyi şəraitində yerinə yetirilir. Nümunə və örnəklərin gömrük araşdırılmasıyla bağlı gömrüklə bağlı qurumların və gömrük araşdırılması yerlərinin saxlanılması məqsədilə tələb olunan maddi vəsaitləri müraciət edən şəxs, əmtəələr haqqında söz sahibi olan müxtəlif nəfərlər vəya onların adamları tərəfindən təmin edilmir.

Əmtəələrdən nümunə və örnəklər alındıqdan sonra bunlar plomb vasitəsilə mohürlənərək, gömrüklə bağlı təminolunmaya götürülürlər.

Verilmiş nümunə və örnəklər gömrüklə bağlı araşdırılma yerlərində registrasiya olunur.

Gömrük araşdırılması ilə bağlı müraciət eliyən şəxs, əmtəələr haqqında məsul adamlar vəya bunların səlahiyyətli şəsxləri alınan nümunə və örnəklərlə bağlı həyata keçirilmiş yoxlamanın nə ilə nəticlənməsiylə bağlı məlumat əldə eləmək üstünlüyünə malikdilər. Başqa ölkə yoxlama qurumları baxımından alınan nümunə və örnəklərin yoxlanılaraq araşdırılmasının doğurduğu nəticlər barədə gömrüklə bağlı qurumlara informasiya təqdim olunmalıdır.

Qeyd olunmuş vəziyyətlərdən başqa gömrüklə bağlı yoxlamalar sona çatdıqda nümunə və örnəklər vəya bunların artıq hissələri gömrüklə bağlı qurumun məsul nəfərinə vəya gömrüklə əlaqədar yoxlamalara yönələn şəxsə geri verilmir:

- əmtəənin yox olunmasi haqqında qətnamə alındıqda;

- nümunə və örnəklərin qiymti yüz manatdan artıq olduğu təqdirdə.

Əmtəələrdən nümunə və örnəklərin alınması, qorunması və logistikasi bunların saxlanılma istiliyi vəziyyətində həyata keçirilmədikdə, bunlar gömrüklə bağlı araşdırılma yerləri baxımından yoxlamaya alınmamalı vəya dala verilməlidir.

Rahat formada istifadə və əmtəənin yaxşılığı haqqında indikatorların müəyyənləşdirilməsi mqsədilə numünə və örnəklər xüsusi dövlet standardlarına müvafiq formada alınmalıdır.

Həll olunması vacibiyyət təşkil edən məsələlərin yoluna qoyulması yönümündən gömrüklə bağlı araşdrıma mərkəzləri aşağıda sadalanan çeşidlərdə gömrük yoxlamaları həyata keçirirlər:

- bərabərləşdirmə;

- kimyəvi;

- növlərə ayırma və sortlaşdırma;

- siniflərə bölmə;

- texnolojik;

- incəsənetlə bağlı;

- materiallaşdırılma ilə bağlı;

- əmtəəşünaslıq ilə əlaqədar.

Lazım olduğu təqdirdə araşdırılmanın daha dəqiq şəkildə tədqiq olunması məqsədilə aşağıda sadalanan başqa məlumatların da təqdim olunması istisna edilmir:

- dokumentlərin yoxlanılması haqqında rəsmi sənəd;

- isbat olunmaq məqsədilə araşdırılmaya artırılmış rəsmi olmayan dokumentlər;

- araşdırılmanı aparan şəxsin araşdırılma barəsində fikirləri;

- gömrüklə bağlı araşdırmanın araşdırdığı tədqiq obyektinə məxsus və onun haqqında informasiyaları ehtiva eliyən rəylər və başqa araşdırılmalar ilə bağlı olan ləvazimatlar.

Müraciətçinin əmtəələr haqqında cavabdehliyi olan başqa adamların vəya bunların səlahiyyətli şəxslərinin gömrükle bağlı araşdırılması haqqında yönəlməsində bunlar mütləq şəkildə təqdim olunmalıdir:

- gömrük araşdırılmasının yerinə yetiriləcəyi gömrükle bağlı araşdırılma yerlərinin isimləri;

- müraciət eliyen adamın ismi, həqiqi ünvanı, mail adressi (əgər varsa), mobil rabitə vasitələri və sairə;

- gömrüklə bağlı araşdırılmanın əsas niyyətləri;

- mütəxəssisə verilmiş məlumatların və dokumentlərin cədvəli;

- müttexəssis önünə təqdim olunmuş əsas məsələlər;

- gömrüklə bağlı toplanmaların vaxtında təmin olunması barədə tələb olunan cavabdehlik.

Əmtəələr gömrüklə bağlı araşdırılmaya təqdim olunduğu təqdirdə, gömrük qurumunun məsul adamı bunun haqqında həmin zamanda müraciətçiyə, əmtəələr haqqında məsuliyyətli olan fərqli adamlara vəya bunların səlahiyyətli şəxslərinə şifahi olmuyan deklaratsiya təqdim olunur. Deklarasiyada bu adamların məsuliyyət və öhdəçilikləri təqdim ediilir.

Araşdırılmanın verdiyi resultlara müvafiq şəkildə lazım bilinen indikatorlara məxsusi əmtəə malındakı tərkib hissələrinin teminolunma göstəriciləri müəyyənləşdirilrir. O adətən bölmə əsasında müəyyənedici cəhətlərin təyin olunmasına əsasən dayanır. Araşdırma nəticələrinin netliyinə məsiuliyyət gömrükle bağlı araşdırmanı yerinə yetirən gömrük araşdırma mərkəzinin üzərinə düşür.

Əldə edilən verimlərə görə belə bölmələrin təsnifləşdirilməsinin həyata keçirilməsi vaxtı mühüm sektor və bölümlər haqqında notlar və yeni notlar ətraflı şəkildə tədqiq olunmalı və buna dayanaraq kimyəvi məhsulların strukturuna əsasən onların təsnifləşdirilməsini həyata keçirmək mümkündür. Xaricə yönəlik ekonomik fəaliyyətin əmtəə nomenklantuasına əsasən verilənlərin mütleq kodlaşdırılmasının təyin olunması vasitələrin ödənişdən qaçırılmasının önünün kəsilməsində, gömrüklə bağlı qanunların yerinə yetirilməməsi və gömrük fəaliyyəti sahəsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Onaysa ancaq gömrüklə bağlı araşdırılmaya əsasən yerinə yetirilmiş yoxlamaq sayəsində sahib olmaq mümkündür. Buna görə də dövlətin ekonomik sərbəstliyinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə indikatorların müvafiq amallara görə istifadə olunması bunların bərabərləşdirilməsi və siniflərə bölünməsi bazasında təsnifləşdirilmə quruluşuna müvafiq formada həyata keçrilməlidir. Onun bazisində təsnifləşdirmə kodlaşdırılmasının təqdim olunmasıyla kimyəvi məhsullar və onlardan hazırlanan əmtəə sortlarına spesifik formada tənzim edilmələri tətbiqlənir. Verilənlərlə bağlı bunların kimya strukturasının mütləq formada son dərəcə dəqiqliklə müəyyənləşdirilməsi gömrüklə bağlı qanunların çeynənilməsi vəziyyətlərinin mövcud sahədəki qanunpozuntularının aydınlaşdırılması niyyətilə sözsüz bunların identifikləşdirilməsi lazımdır. Bununla bağlı inkişaf etdirilmiş üsul və vasitələrdən yararlanılması məqsədəmüvafiq hesab edilir. Gömrük sahəsində cəld formada fəaliyyətə təminolunmanın verilməsi gömrüklə bağlı yoxalamanın və mütəxəssis-araşdırılma qabiliyyətinin operativliyini inkişaf etdirmək niyyətilə vacib gömrüklə bağlı qurumların fəaliyyəti sferasında hazırki gömrük texnoloji yoxlama üsullarından və annaloji apparat və vasitələrindən yararlanılmalıdır.